Page 428 of 642
PDF/HTML Page 461 of 675
single page version

karmabaddhasya bandhacchedo mokṣahetuḥ, hetutvāt, nigaḍādibaddhasya bandhacchedavat . eten ubhaye‘pi pūrve ātmabandhayordvidhākaraṇe vyāpāryete .

gāthārtha : — [yathā ca ] jaise [bandhanabaddhaḥ tu ] bandhanabaddha puruṣ [bandhān chitvā ] bandhanoṁko ched kar [vimokṣam prāpnoti ] muktiko prāpta ho jātā hai, [tathā ca ] isīprakār [jīvaḥ ] jīv [bandhān chitvā ] bandhoṁko chedakar [vimokṣam samprāpnoti ] mokṣako prāpta karatā hai .

ṭīkā : — karmase ban̐dhe hue (puruṣ) ko bandhakā ched mokṣakā kāraṇ hai, kyoṁki jaise beṛī ādise bandhakā ched bandhase chūṭanekā kāraṇ hai, usīprakār karmase ban̐dhe hueko karmabandhakā ched karmabandhase chūṭanekā kāraṇ hai . is(kathan)se, pūrvakathit donoṁko ( – jo bandhake svarūpake jñānamātrase santuṣṭa haiṁ tathā jo bandhake vicār kiyā karate haiṁ unako – ) ātmā aur bandhake dvidhākaraṇameṁ vyāpār karāyā jātā hai (arthāt ātmā aur bandhako bhinna-bhinna karaneke prati lagāyā jātā hai — udyam karāyā jātā hai) ..292..

‘mātra yahī (bandhacched hī) mokṣakā kāraṇ kyoṁ hai ?’ aisā praśna hone par ab usakā uttar dete haiṁ : —

gāthārtha : — [bandhānāṁ svabhāvaṁ ca ] bandhoṁke svabhāvako [ātmanaḥ svabhāvaṁ ca ] aur ātmāke svabhāvako [vijñāy ] jānakar [bandheṣu ] bandhoṁke prati [yaḥ ] jo [virajyate ] virakta hotā hai, [saḥ ] vah [karmavimokṣaṇaṁ karoti ] ka rmoṁse mukta hotā hai .

Page 429 of 642
PDF/HTML Page 462 of 675
single page version

ya ev nirvikāracaitanyacamatkāramātramātmasvabhāvaṁ tadvikārakārakaṁ bandhānāṁ ca svabhāvaṁ vijñāy bandhebhyo viramati, sa ev sakalakarmamokṣaṁ kuryāt . etenātmabandhayordvidhākaraṇasya mokṣahetutvaṁ niyamyate .

ṭīkā : — jo, nirvikāracaitanyacamatkāramātra ātmasvabhāvako aur us (ātmā) ke vikār karanevāle bandhoṁke svabhāvako jānakar, bandhoṁse virakta hotā hai, vahī samasta karmoṁse mukta hotā hai . is(kathan)se aisā niyam kiyā jātā hai ki ātmā aur bandhakā dvidhākaraṇ (pr̥thakkaraṇ) hī mokṣakā kāraṇ hai (arthāt ātmā aur bandhako bhinna-bhinna karanā hī mokṣakā kāraṇ hai aisā nirṇīt kiyā jātā hai) ..293..

‘ātmā aur bandha kis(sādhan)ke dvārā dvidhā (alag) kiye jāte haiṁ ?’ aisā praśna hone par uttar dete haiṁ : —

gāthārtha : — [jīvaḥ ca tathā bandhaḥ ] jīv tathā bandha [niyatābhyām svalakṣaṇābhyāṁ ] niyat svalakṣaṇoṁse (apane-apane niścit lakṣaṇoṁse) [chidyete ] chede jāte haiṁ; [prajñāchedanaken ] prajñārūp chenīke dvārā [chinnau tu ] chede jāne par [nānātvam āpannau ] ve nānāpanako prāpta hote haiṁ arthāt alag ho jāte haiṁ .

ṭīkā : — ātmā aur bandhako dvidhā karanerūp kāryameṁ kartā jo ātmā usake 1karaṇ sambandhī 2mīsāṁsā karane par, niścayataḥ (niścayanayase) apanese bhinna karaṇakā abhāv honese 1karaṇ = sādhan; karaṇ nāmakā kārak . 2mīmāṁsā = gaharī vicāraṇā; tapās; samālocanā .

Page 430 of 642
PDF/HTML Page 463 of 675
single page version

bhinnakaraṇāsambhavāt, bhagavatī prajñaiv chedanātmakaṁ karaṇam . tayā hi tau chinnau nānātvam- vaśyamevāpadyete; tataḥ prajñayaivātmabandhayordvidhākaraṇam . nanu kathamātmabandhau cetyacetakabhāvenātyanta- pratyāsatterekībhūtau bhedavijñānābhāvādekacetakavadvayavahriyamāṇau prajñayā chettuṁ śakyete ? niyatasva- lakṣaṇasūkṣmāntaḥsandhisāvadhānanipātanāditi budhyemahi . ātmano hi samastaśeṣadravyāsādhāraṇatvā- ccaitanyaṁ svalakṣaṇam . tattu pravartamānaṁ yadyadabhivyāpya pravartate nivartamānaṁ ca yadyadupādāy nivartate tattatsamastamapi sahapravr̥ttaṁ kramapravr̥ttaṁ vā paryāyajātamātmeti lakṣaṇīyaḥ, tadekalakṣaṇalakṣyatvāt; samastasahakramapravr̥ttānantaparyāyāvinābhāvitvāccaitanyasya cinmātra evātmā niścetavyaḥ, iti yāvat . bhagavatī prajñā hī ( – jñānasvarūp buddhi hī) chedanātmak ( – chedanake svabhāvavālā) karaṇ hai . us prajñāke dvārā unakā ched karane par ve avaśya hī nānātvako prāpta hote haiṁ; isaliye prajñā dvārā hī ātmā aur bandhako dvidhā kiyā jātā hai (arthāt prajñārūp karaṇ dvārā hī ātmā aur bandha jude kiye jāte haiṁ) .

(yahān̐ praśna hotā hai ki – ) ātmā aur bandha jo ki 1cetyacetakabhāvake dvārā atyanta nikaṭatāke kāraṇ ek ( – ek jaise – ) ho rahe haiṁ, aur bhedavijñānake abhāvake kāraṇ, māno ve ek cetak hī hoṁ aisā jinakā vyavahār kiyā jātā hai (arthāt jinheṁ ek ātmāke rūpameṁ hī vyavahārameṁ mānā jātā hai) unheṁ prajñāke dvārā vāstavameṁ kaise chedā jā sakatā hai ?

(isakā samādhān karate hue ācāryadev kahate haiṁ : — ) ātmā aur bandhake niyat svalakṣaṇoṁkī sūkṣma antaḥsaṁdhimeṁ (antaraṁgakī saṁdhimeṁ) prajñāchenīko sāvadhān hokar paṭakanese ( – ḍālanese, māranese) unako chedā jā sakatā hai arthāt unheṁ alag kiyā jā sakatā hai, aisā ham jānate haiṁ .

ātmākā svalakṣaṇ caitanya hai, kyoṁki vah samasta śeṣ dravyoṁse asādhāraṇ hai ( – vah anya dravyoṁmeṁ nahīṁ hai) . vah (caitanya) pravartamān hotā huā jis-jis paryāyako vyāpta hokar pravartatā hai aur nivartamān hotā huā jis-jis paryāyako grahaṇ karake nivartatā hai ve samasta sahavartī yā kramavartī paryāyeṁ ātmā haiṁ, isaprakār lakṣit karanā ( – lakṣaṇase pahacānanā) cāhiye, (arthāt jin -jin guṇaparyāyoṁmeṁ caitanyalakṣaṇ vyāpta hotā hai; ve sab guṇaparyāyeṁ ātmā haiṁ aisā jānanā cāhie) kyoṁki ātmā usī ek lakṣaṇase lakṣya hai (arthāt caitanyalakṣaṇase hī pahicānā jātā hai) . aur samasta sahavartī tathā kramavartī ananta paryāyoṁke sāth caitanyakā avinābhāvīpanā honese cinmātra hī ātmā hai aisā niścay karanā cāhie . itanā ātmāke svalakṣaṇake sambandhameṁ hai . 1ātmā cetak hai aur bandha caitya hai; ve donoṁ ajñānadaśāmeṁ ekase anubhavameṁ āte haiṁ .

Page 431 of 642
PDF/HTML Page 464 of 675
single page version

bandhasya tu ātmadravyāsādhāraṇā rāgādayaḥ svalakṣaṇam . na ca rāgāday ātmadravyasādhāraṇatāṁ bibhrāṇāḥ pratibhāsante, nityamev caitanyacamatkārādatiriktatven pratibhāsamānatvāt . na ca yāvadev samastasvaparyāyavyāpi caitanyaṁ pratibhāti tāvanta ev rāgādayaḥ pratibhānti, rāgādīnantareṇāpi caitanyasyātmalābhasambhāvanāt . yattu rāgādīnāṁ caitanyen sahaivotplavanaṁ taccetyacetakabhāvapratyāsatterev, naikadravyatvāt; cetyamānastu rāgādirātmanaḥ, pradīpyamāno ghaṭādiḥ pradīpasya pradīpakatāmiv, cetakatāmev prathayet, na punā rāgāditām . evamapi tayoratyantapratyāsattyā bhedasambhāvanā- bhāvādanādirastyekatvavyāmohaḥ, sa tu prajñayaiv chidyat ev .

(ab bandhake svalakṣaṇake sambandhameṁ kahate haiṁ : — ) bandhakā svalakṣaṇ to ātmadravyase asādhāraṇ aise rāgādik haiṁ . yah rāgādik ātmadravyake sāth sādhāraṇatā dhāraṇ karate hue pratibhāsit nahīṁ hote, kyoṁki ve sadā caitanyacamatkārase bhinnarūp pratibhāsit hote haiṁ . aur jitanā, caitanya ātmākī samasta paryāyoṁmeṁ vyāpta hotā huā pratibhāsit hotā hai, utane hī, rāgādik pratibhāsit nahīṁ hote, kyoṁki rāgādike binā bhī caitanyakā ātmalābh saṁbhav hai (arthāt jahān̐ rāgādi na hoṁ vahān̐ bhī caitanya hotā hai) . aur jo, rāgādikī caitanyake sāth hī utpatti hotī hai vah caityacetakabhāv (-jñeyajñāyakabhāv)kī ati nikaṭatāke kāraṇ hī hai, ekadravyatvake kāraṇ nahīṁ; jaise (dīpakake dvārā) prakāśit kiye jānevāle ghaṭādik (padārtha) dīpakake prakāśakatvako hī prasiddha karate haiṁ — ghaṭāditvako nahīṁ, isaprakār (ātmāke dvārā) cetit honevāle rāgādik (arthāt jñānameṁ jñeyarūpase jñāt honevāle rāgādik bhāv) ātmāke cetakatvako hī prasiddha karate haiṁ — rāgādikatvako nahīṁ .

aisā hone par bhī un donoṁ (-ātmā aur bandha)kī atyanta nikaṭatāke kāraṇ bhedasaṁbhāvanākā abhāv honese arthāt bhed dikhāī na denese (ajñānīko) anādikālase ekatvakā vyāmoh (bhram) hai; vah vyāmoh prajñā dvārā hī avaśya chedā jātā hai .

bhāvārtha : — ātmā aur bandha donoṁko lakṣaṇabhedase pahacān kar buddhirūp chenīse chedakar bhinna-bhinna karanā cāhie .

ātmā to amūrtik hai aur bandha sūkṣma pudgalaparamāṇuoṁkā skandha hai, isaliye chadmasthake jñānameṁ donoṁ bhinna pratīt nahīṁ hote, mātra ek skandha hī dikhāī detā hai; (arthāt donoṁ ek piṇḍarūp dikhāī dete haiṁ ) isaliye anādi ajñān hai . śrī guruoṁkā upadeś prāpta karake unake lakṣaṇ bhinna-bhinna anubhav karake jānanā cāhie ki caitanyamātra to ātmākā lakṣaṇ hai aur rāgādik bandhakā lakṣaṇ hai, tathāpi mātra jñeyajñāyakabhāvakī ati nikaṭatāse ve ek jaise hī

Page 432 of 642
PDF/HTML Page 465 of 675
single page version

ślokārtha : — [iyaṁ śitā prajñāchetrī ] yah prajñārūp tīkṣṇa chainī [nipuṇaiḥ ] pravīṇ puruṣoṁke dvārā [katham api ] kisī bhī prakārase ( – yatnapūrvak ) [sāvadhānaiḥ ] sāvadhānatayā (niṣpramādatayā) [pātitā ] paṭak ne par, [ātma-karma-ubhayasya sūkṣme antaḥsandhibandhe ] ātmā aur ka rma — donoṁke sūkṣma antaraṁgameṁ sandhike bandhameṁ [rabhasāt ] śīghra [nipatati ] paṛatī hai . kis prakār paṛatī hai? [ātmānam antaḥ-sthir-viśad-lasad-dhāmni caitanyapūre magnam ] vah ātmāko to jisakā tej antaraṁgameṁ sthir aur nirmalatayā dedīpyamān hai, aise caitanyapravāhameṁ magna ka ratī huī [ca ] aur [bandham ajñānabhāve niyamitam ] bandhako ajñānabhāvameṁ niścal (niyat) ka ratī huī — [abhitaḥ bhinnabhinnau kurvatī ] isaprakār ātmā aur bandhako sarvataḥ bhinna-bhinna ka ratī huī paṛatī hai .

bhāvārtha : — yahān̐ ātmā aur bandhako bhinna-bhinna karanerūp kārya hai . usakā kartā ātmā hai . vahān̐ karaṇake binā kartā kisake dvārā kārya karegā ? isaliye karaṇ bhī āvaśyak hai . niścayanayase kartāse karaṇ bhinna nahīṁ hotā; isaliye ātmāse abhinna aisī yah buddhi hī is kāryameṁ karaṇ hai . ātmāke anādi bandha jñānāvaraṇādi karma hai, isakā kārya bhāvabandha to rāgādik hai tathā nokarma śarīrādik hai . isaliye buddhike dvārā ātmāko śarīrase, jñānāvaraṇādik dravyakarmase tathā rāgādik bhāvakarmase bhinna ek caitanyabhāvamātra anubhav kar jñānameṁ hī līn rakhanā so yahī (ātmā aur bandhako) bhinna karanā hai . isīse sarva karmoṁkā nāś hotā hai, siddhapadakī prāpti hotī hai, aisā jānanā cāhie .181.

Page 433 of 642
PDF/HTML Page 466 of 675
single page version

ātmabandhau hi tāvanniyatasvalakṣaṇavijñānen sarvathaiv chettavyau; tato rāgādilakṣaṇaḥ samasta ev bandho nirmokta vyaḥ, upayogalakṣaṇaḥ śuddha ātmaiv gr̥hītavyaḥ . etadev kilātma- bandhayordvidhākaraṇasya prayojanaṁ yadbandhatyāgen śuddhātmopādānam .

‘ātmā aur bandhako dvidhā karake kyā karanā cāhie’ aisā praśna hone par uttar dete haiṁ : —

gāthārtha : — [tathā ] isaprakār [jīvaḥ bandhaḥ ca ] jīv aur bandha [niyatābhyām svalakṣaṇābhyāṁ ] apane niścit svalakṣaṇoṁse [chidyete ] chede jāte haiṁ . [bandhaḥ ] vahān̐, bandhako [chettavyaḥ ] chedanā cāhie arthāt choṛanā cāhie [ca ] aur [śuddhaḥ ātmā ] śuddha ātmāko [gr̥hītavyaḥ ] grahaṇ ka ranā cāhie .

ṭīkā : — ātmā aur bandhako pratham to unake niyat svalakṣaṇoṁke vijñānase sarvathā hī ched arthāt bhinna karanā cāhie; tatpaścāt, rāgādik jisakā lakṣaṇ haiṁ aise samasta bandhako to choṛanā cāhie tathā upayog jisakā lakṣaṇ hai aise śuddha ātmāko hī grahaṇ karanā cāhie . vāstavameṁ yahī ātmā aur bandhako dvidhā karanekā prayojan hai ki bandhake tyāgase ( – arthāt bandhakā tyāg karake) śuddha ātmāko grahaṇ karanā ..295..

bhāvārtha : — śiṣyane praśna kiyā thā ki ātmā aur bandhako dvidhā karake kyā karanā cāhie ? usakā yah uttar diyā hai ki bandhakā to tyāg karanā aur śuddha ātmākā grahaṇ karanā .

(‘ātmā aur bandhako prajñāke dvārā bhinna to kiyā, parantu ātmāko kisake dvārā grahaṇ kiyā jāye ?’ — is praśnakī tathā usake uttarakī gāthā kahate haiṁ : — )

Page 434 of 642
PDF/HTML Page 467 of 675
single page version

nanu ken śuddho‘yamātmā gr̥hītavyaḥ ? prajñayaiv śuddho‘yamātmā gr̥hītavyaḥ, śuddhasyātmanaḥ svay- mātmānaṁ gr̥hṇato, vibhajat iv, prajñaikakaraṇatvāt . ato yathā prajñayā vibhakta stathā prajñayaiv gr̥hītavyaḥ .

gāthārtha : — (śiṣya pūchatā hai ki — ) [saḥ ātmā ] vah (śuddha) ātmā [kathaṁ ] kaise [gr̥hyate ] grahaṇ kiyā jāy ? (ācārya uttar dete haiṁ ki – ) [prajñayā tu ] prajñāke dvārā [saḥ ātmā ] vah (śuddha) ātmā [gr̥hyate ] grahaṇ kiyā jātā hai . [yathā ] jaise [prajñayā ] prajñā dvārā [vibhaktaḥ ] bhinna kiyā, [tathā ] usīprakār [prajñayā ev ] prajñāke dvārā hī [gr̥hītavyaḥ ] grahaṇ karanā cāhie .

ṭīkā : — yah śuddha ātmā kisake dvārā grahaṇ karanā cāhie ? prajñāke dvārā hī yah śuddha ātmā grahaṇ karanā cāhie; kyoṁki śuddha ātmāko, svayaṁ nijako grahaṇ karanemeṁ prajñā hī ek karaṇ hai — jaise bhinna karanemeṁ prajñā hī ek karaṇ thā . isaliye jaise prajñāke dvārā bhinna kiyā thā, usīprakār prajñāke dvārā hī grahaṇ karanā cāhie .

bhāvārtha : — bhinna karanemeṁ aur grahaṇ karanemeṁ karaṇ alag-alag nahīṁ haiṁ; isaliye prajñāke dvārā hī ātmāko bhinna kiyā aur prajñāke dvārā hī grahaṇ karanā cāhie ..296..

ab praśna hotā hai ki — is ātmāko prajñāke dvārā kaise grahaṇ karanā cāhie ? isakā uttar kahate haiṁ : —

Page 435 of 642
PDF/HTML Page 468 of 675
single page version

yo hi niyatasvalakṣaṇāvalambinyā prajñayā pravibhakta ścetayitā, so‘yamahaṁ; ye tvamī avaśiṣṭā anyasvalakṣaṇalakṣyā vyavahriyamāṇā bhāvāḥ, te sarve‘pi cetayitr̥tvasya vyāpakasya vyāpyatvamanāyānto‘tyaṁtaṁ matto bhinnāḥ . tato‘hamev mayaiv mahyamev matta ev mayyev māmev gr̥hṇāmi . yatkil gr̥hṇāmi taccetanaikakriyatvādātmanaścetay ev; cetayamān ev cetaye, cetayamānenaiv cetaye, cetayamānāyaiv cetaye, cetayamānādev cetaye, cetayamāne ev cetaye, cetayamānamev cetaye . athavā — na cetaye; na cetayamānaścetaye, na cetayamānen cetaye, na cetayamānāy cetaye, na cetayamānāccetaye, na cetayamāne cetaye, na cetayamānaṁ cetaye; kintu sarvaviśuddhacinmātro bhāvo‘smi .

gāthārtha : — [prajñayā ] prajñāke dvārā [gr̥hītavyaḥ ] (ātmāko) isaprakār grahaṇ ka ranā cāhie ki — [yaḥ cetayitā ] jo cetanevālā hai [saḥ tu ] vah [niścayataḥ ] niścayase [ahaṁ ] maiṁ hūn̐, [avaśeṣāḥ ] śeṣ [ye bhāvāḥ ] jo bhāv haiṁ [te ] ve [mam parāḥ ] mujhase par haiṁ, [iti jñātavyaḥ ] aisā jānanā cāhie .

ṭīkā : — niyat svalakṣaṇakā avalamban karanevālī prajñāke dvārā bhinna kiyā gayā jo cetak (-cetanevālā) hai so yah maiṁ hūn̐; aur anya svalakṣaṇoṁse lakṣya (arthāt caitanyalakṣaṇake atirikta anya lakṣaṇoṁse jānane yogya) jo yah śeṣ vyavahārarūp bhāv haiṁ, ve sabhī, cetakatvarūp vyāpakake vyāpya nahīṁ hote isaliye, mujhase atyanta bhinna haiṁ . isaliye maiṁ hī, apane dvārā hī, apane liye hī, apanemeṁse hī, apanemeṁ hī, apaneko hī grahaṇ karatā hūn̐ . ātmākī, cetanā hī ek kriyā hai isaliye, ‘maiṁ grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘maiṁ cetatā hī hūn̐’; cetatā huā hī cetatā hūn̐, cetate dvārā hī cetatā hūn̐, cetate hueke lie hī cetatā hūn̐, cetate huyese cetatā hūn̐, cetatemeṁ hī cetatā hūn̐, cetateko hī cetatā hūn̐ . athavā — nahīṁ cetatā, na cetatā huā cetatā hūn̐, na cetate huyeke dvārā cetatā hūn̐, na cetate hueke lie cetatā hūn̐, na cetate huese cetatā hūn̐, na cetate huemeṁ cetatā hūn̐, na cetate hueko cetatā hūn̐; kintu sarvaviśuddha cinmātra ( – caitanyamātra) bhāv hūn̐ .

bhāvārtha : — prajñāke dvārā bhinna kiyā gayā jo cetak vah maiṁ hūn̐ aur śeṣ bhāv mujhase par haiṁ; isaliye (abhinna chah kārakoṁse) maiṁ hī, mere dvārā hī, mere liye hī, mujhase hī, mujhameṁ hī, mujhe hī grahaṇ karatā hūn̐ . ‘grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘cetatā hūn̐’, kyoṁki cetanā hī ātmākī ek

Page 436 of 642
PDF/HTML Page 469 of 675
single page version

ślokārtha : — [yat bhettuṁ hi śakyate sarvam api svalakṣaṇabalāt bhittvā ] jo kuch bhī bhedā jā sakatā hai us sabako svalakṣaṇake balase bhedakar, [cinmudrā-aṁki ta-nirvibhāg-mahimā śuddhaḥ cid ev aham asmi ] jisakī cinmuḍḍadrāse aṁki ta nirvibhāg mahimā hai (arthāt caitanyakī mudrāse aṁkit vibhāg rahit jisakī mahimā hai) aisā śuddha caitanya hī maiṁ hūn̐ . [yadi kārakāṇi vā yadi dharmāḥ vā yadi guṇāḥ bhidyante, bhidyantām ] yadi ka ārak oṁke, athavā dharmoṁke, yā guṇoṁke bhed hoṁ to bhale hoṁ; [vibhau viśuddhe citi bhāve kācan bhidā na asti ] kintu 1vibhu aise śuddha ( – samasta vibhāvoṁse rahit – ) caitanyabhāvameṁ to koī bhed nahīṁ hai . (isaprakār prajñāke dvārā ātmāko grahaṇ kiyā jātā hai .)

bhāvārtha : — jinakā svalakṣaṇ caitanya nahīṁ hai aise parabhāv to mujhase bhinna haiṁ, maiṁ to mātra śuddha caitanya hī hūn̐ . kartā, karma, karaṇ, saṁpradān, apādān aur adhikaraṇarūp kārakabhed, sattva, asattva, nityatva, anityatva, ekatva, anekatva ādi dharmabhed aur jñān, darśan ādi guṇabhed yadi kathaṁcit hoṁ to bhale hoṁ, parantu śuddha caitanyamātra bhāvameṁ to koī bhed nahīṁ hai . — isaprakār śuddhanayase ātmāko abhedarūp grahaṇ karanā cāhie .182.

(ātmāko śuddha caitanyamātra to grahaṇ karāyā; ab sāmānya cetanā darśanajñānasāmānyamay hai, isaliye anubhavameṁ darśanajñānasvarūp ātmāko isaprakār anubhav karanā cāhie — so kahate haiṁ : — ) 1vibhu = dr̥rḥ; acal; nitya; samartha; sarva guṇaparyāyoṁmeṁ vyāpak .

Page 437 of 642
PDF/HTML Page 470 of 675
single page version

cetanāyā darśanajñānavikalpānatikramaṇāccetayitr̥tvamiv draṣṭr̥tvaṁ jñātr̥tvaṁ cātmanaḥ svalakṣaṇamev . tato‘haṁ draṣṭāramātmānaṁ gr̥hṇāmi . yatkil gr̥hṇāmi tatpaśyāmyev; paśyannev paśyāmi,

gāthārtha : — [prajñayā ] prajñāke dvārā [gr̥hītavyaḥ ] isaprakār grahaṇ karanā cāhie ki — [yaḥ draṣṭā ] jo dekhanevālā hai [saḥ tu ] vah [niścayataḥ ] niścayase [aham ] maiṁ hūn̐, [avaśeṣāḥ ] śeṣ [ye bhāvāḥ ] jo bhāv haiṁ [te ] ve [mam parāḥ ] mujhase par haiṁ, [iti jñātavyāḥ ] aisā jānanā cāhie .

[prajñayā ] prajñāke dvārā [gr̥hītavyaḥ ] isaprakār grahaṇ karanā cāhie ki — [yaḥ jñātā ] jo jānanevālā hai [saḥ tu ] vah [niścayataḥ ] niścayase [aham ] maiṁ hūn̐, [avaśeṣāḥ ] śeṣ [ye bhāvāḥ ] jo bhāv haiṁ [te ] ve [mam parāḥ ] mujhase par haiṁ, [iti jñātavyāḥ ] aisā jānanā cāhie .

ṭīkā : — cetanā darśanajñānarūp bhedoṁkā ullaṁghan nahīṁ karatī hai isaliye, cetakatvakī bhān̐ti darśakatva aur jñātr̥tva ātmākā svalakṣaṇ hī hai . isaliye maiṁ dekhanevāle ātmāko grahaṇ karatā hūn̐ . ‘grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘dekhatā hī hūn̐’; dekhatā huā hī dekhatā hūn̐, dekhate hueke dvārā

Page 438 of 642
PDF/HTML Page 471 of 675
single page version

paśyataiv paśyāmi, paśyate ev paśyāmi, paśyat ev paśyāmi, paśyatyev paśyāmi, paśyantamev paśyāmi . athavā — na paśyāmi; na paśyan paśyāmi, na paśyatā paśyāmi, na paśyate paśyāmi, na paśyataḥ paśyāmi, na paśyati paśyāmi, na paśyantaṁ paśyāmi; kintu sarvaviśuddho draṅmātro bhāvo‘smi . api ca — jñātāramātmānaṁ gr̥hṇāmi . yatkil gr̥hṇāmi tajjānāmyev; jānannev jānāmi, jānataiv jānāmi, jānate ev jānāmi, jānat ev jānāmi, jānatyev jānāmi, jānantamev jānāmi . athavā — na jānāmi; na jānan jānāmi, na jānatā jānāmi, na jānate jānāmi, na jānato jānāmi, na jānati jānāmi, na jānantaṁ jānāmi; kintu sarvaviśuddho jñaptimātro bhāvo‘smi . hī dekhatā hūn̐, dekhate hueke lie hī dekhatā hūn̐, dekhate huese hī dekhatā hūn̐, dekhate huemeṁ hī dekhatā hūn̐, dekhate huyeko hī dekhatā hūn̐ . athavā — nahīṁ dekhatā; na dekhatā huā dekhatā hūn̐, na dekhate hueke dvārā dekhatā hūn̐, na dekhate hueke lie dekhatā hūn̐, na dekhate huese dekhatā hūn̐, na dekhate huemeṁ dekhatā hūn̐, na dekhate hueko dekhatā hūn̐; kintu maiṁ sarvaviśuddha darśanamātra bhāv hūn̐ . aur isīprakār — maiṁ jānanevāle ātmāko grahaṇ karatā hūn̐ . ‘grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘jānatā hī hūn̐’; jānatā huā hī jānatā hūn̐, jānate hueke dvārā hī jānatā hūn̐, jānate hueke lie hī jānatā hūn̐, jānate huese hī jānatā hūn̐, jānate huemeṁ hī jānatā hūn̐, jānate hueko hī jānatā hūn̐ . athavā — nahīṁ jānatā; na jānatā huā jānatā hūn̐, nahīṁ jānate hueke dvārā jānatā hūn̐, na jānate hueke liye jānatā hūn̐, na jānate huese jānatā hūn̐, na jānate huemeṁ jānatā hūn̐, na jānate hueko jānatā hūn̐; kintu maiṁ sarvaviśuddha jñapti ( – jānanakriyā) – mātra bhāv hūn̐ . (isaprakār dekhanevāle ātmāko tathā jānanevāle ātmāko kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān aur adhikaraṇarūp kārakoṁke bhedapūrvak grahaṇ karake, tatpaścāt kārakabhedoṁkā niṣedh karake ātmāko arthāt apaneko darśanamātra bhāvarūp tathā jñānamātra bhāvarūp karanā cāhiye arthāt abhedarūpase anubhav karanā cāhiye .)..298-299..

(bhāvārtha : — in tīn gāthāoṁmeṁ, prajñāke dvārā ātmāko grahaṇ karaneko kahā gayā hai . ‘grahaṇ karanā’ arthāt kisī anya vastuko grahaṇ karanā athavā lenā nahīṁ hai; kintu cetanākā anubhav karanā hī ātmākā ‘grahaṇ karanā’ hai .

pahalī gāthāmeṁ sāmānya cetanākā anubhav karāyā gayā hai . vahān̐, anubhav karanevālā, jisakā anubhav kiyā jātā hai vah, aur jisake dvārā anubhav kiyā jātā hai vah — ityādi kārakabhedarūpase ātmāko kahakar, abhedavivakṣāmeṁ kārakabhedakā niṣedh karake, ātmāko ek śuddha caitanyamātra kahā gayā hai .

Page 439 of 642
PDF/HTML Page 472 of 675
single page version

nanu kathaṁ cetanā darśanajñānavikalpau nātikrāmati yen cetayitā draṣṭā jñātā ca syāt ? ucyate — cetanā tāvatpratibhāsarūpā; sā tu, sarveṣāmev vastūnāṁ sāmānyaviśeṣātmakatvāt, dvairūpyaṁ nātikrāmati . ye tu tasyā dve rūpe te darśanajñāne . tataḥ sā te nātikrāmati . yadyatikrāmati, sāmānyaviśeṣātikrāntatvāccetanaiv na bhavati . tadabhāve dvau doṣau — svaguṇocchedāccetanasyā- cetanatāpattiḥ, vyāpakābhāve vyāpyasya cetanasyābhāvo vā . tatastaddoṣabhayāddarśanajñānātmikaiv cetanābhyupagantavyā .

ab in do gāthāoṁmeṁ draṣṭā tathā jñātākā anubhav karāyā hai, kyoṁki cetanāsāmānya darśan- jñānaviśeṣoṁkā ullaṁghan nahīṁ karatī . yahān̐ bhī, chah kārakarūp bhed-anubhavan karāke, aur tatpaścāt abhed-anubhavanakī apekṣāse kārakabhedako dūr karāke, draṣṭājñātāmātrakā anubhav karāyā hai .)

ṭīkā : — yahān̐ praśna hotā hai ki — cetanā darśanajñānabhedoṁkā ullaṁghan kyoṁ nahīṁ karatī ki jisase cetayitā draṣṭa tathā jñātā hotā hai ? isakā uttar kahate haiṁ : — pratham to cetanā pratibhāsarūp hai . vah cetanā dvirūpatākā ullaṁghan nahīṁ karatī, kyoṁki samasta vastuaiṁ sāmānyaviśeṣātmak haiṁ . (sabhī vastuaiṁ sāmānyaviśeṣasvarūp haiṁ, isaliye unheṁ pratibhāsanevālī cetanā bhī dvirūpatākā ullaṁghan nahīṁ karatī .) usake jo do rūp haiṁ ve darśan aur jñān haiṁ . isaliye vah unakā ( – darśanajñānakā) ullaṁghan nahīṁ karatī . yadi cetanā darśanajñānakā ullaṁghan kare to sāmānya viśeṣakā ullaṁghan karanese cetanā hī na rahe (arthāt cetanākā abhāv ho jāyegā) . usake abhāvameṁ do doṣ āte haiṁ — (1) apane guṇakā nāś honese cetanako acetanatva ā jāyegā, athavā (2) vyāpak(-cetanā-)ke abhāvameṁ vyāpya aise cetan(ātmā)kā abhāv ho jāyegā . isaliye un doṣoṁke bhayase cetanāko darśanajñānasvarūp hī aṁgīkār karanā cāhie .

ślokārtha : — [jagati hi cetanā advaitā ] jagatameṁ niścayataḥ cetanā advait hai [api cet sā dar̥gjñaptirūpaṁ tyajet ] tathāpi yadi vah darśanajñānarūpako choṛ de [tatsāmānyaviśeṣarūpavirahāt ]

Page 440 of 642
PDF/HTML Page 473 of 675
single page version

bhāvārtha : — samasta vastuaiṁ sāmānyaviśeṣātmak haiṁ . isalie unheṁ pratibhāsanevālī cetanā bhī sāmānyapratibhāsarūp ( – darśanarūp) aur viśeṣapratibhāsarūp ( – jñānarūp) honī cāhie . yadi cetanā apanī darśanajñānarūpatāko choṛ de to cetanākā hī abhāv hone par, yā cetan ātmāko (apane cetanā guṇakā abhāv hone par) jaṛatva ā jāyagā, athavā to vyāpakake abhāvase vyāpya aise ātmākā abhāv ho jāyegā . (cetanā ātmākī sarva avasthāoṁmeṁ vyāpta honese vyāpak hai aur ātmā cetan honese cetanākā vyāpya hai . isalie cetanākā abhāv hone par ātmākā bhī abhāv ho jāyegā .) isaliye cetanāko darśanajñānasvarūp hī mānanā cāhie .

yahān̐ tātparya yah hai ki — sāṁkhyamatāvalambī ādi kitane hī log sāmānya cetanāko hī mānakar ekānta kathan karate haiṁ, unakā niṣedh karaneke lie yahān̐ yah batāyā gayā hai ki ‘vastukā svarūp sāmānyaviśeṣarūp hai, isalie cetanāko sāmānyaviśeṣarūp aṁgīkār karanā cāhie’ .183.

ślokārtha : — [citaḥ ] caitanyakā (ātmākā) to [ekaḥ cinmayaḥ ev bhāvaḥ ] ek cinmay hī bhāv hai, aur [ye pare bhāvāḥ ] jo anya bhāv haiṁ [te kil pareṣām ] ve vāstavameṁ dūsaroṁke bhāv haiṁ; [tat : ] isalie [cinmayaḥ bhāvaḥ ev grāhyaḥ ] (ek) cinmay bhāv hī grahaṇ ka rane yogya hai, [pare bhāvāḥ sarvataḥ ev heyāḥ ] anya bhāv sarvathā tyājya haiṁ .184.

Page 441 of 642
PDF/HTML Page 474 of 675
single page version

ko ṇām bhaṇijja buho ṇāduṁ savve parāie bhāve . majjhamiṇaṁ ti ya vayaṇaṁ jāṇaṁto appayaṁ suddhaṁ ..300..

yo hi parātmanorniyatasvalakṣaṇavibhāgapātinyā prajñayā jñānī syāt, sa khalvekaṁ cinmātraṁ bhāvamātmīyaṁ jānāti, śeṣāṁśca sarvānev bhāvān parakīyān jānāti . evaṁ ca jānan kathaṁ parabhāvānmamāmī iti brūyāt ? parātmanorniścayen svasvāmisambandhasyāsambhavāt . ataḥ sarvathā cidbhāv ev gr̥hītavyaḥ, śeṣāḥ sarve ev bhāvāḥ prahātavyā iti siddhāntaḥ .

gāthārtha : — [sarvān bhāvān ] sarva bhāvoṁko [parakīyān ] dūsaroṁke [jñātvā ] jānakar [kaḥ nām budhaḥ ] kaun jñānī, [ātmānam ] apaneko [śuddham ] śuddha [jānan ] jānatā huā, [idam mam ] ‘yah merā hai’ ( – ‘yah bhāv mere haiṁ’) [iti ca vacanam ] aisā vacan [bhaṇet ] bolegā ?

ṭīkā : — jo (puruṣ) parake aur ātmāke niyat svalakṣaṇoṁke vibhāgameṁ paṛanevālī prajñāke dvārā jñānī hotā hai, vah vāstavameṁ ek cinmātra bhāvako apanā jānatā hai aur śeṣ sarva bhāvoṁko dūsaroṁke jānatā hai . aisā jānatā huā (vah puruṣ) parabhāvoṁko ‘yah mere haiṁ’ aisā kyoṁ kahegā ? (nahīṁ kahegā;) kyoṁki parameṁ aur apanemeṁ niścayase svasvāmisambandhakā asambhav hai . isaliye, sarvathā cidbhāv hī (ekamātra) grahaṇ karane yogya hai, śeṣ samasta bhāv choṛane yogya haiṁ — aisā siddhānta hai .

bhāvārtha : — lokameṁ bhī yah nyāy hai ki — jo subuddhi aur nyāyavān hotā hai vah dūsareke dhanādiko apanā nahīṁ kahatā . isīprakār jo samyagjñānī hai, vah samasta paradravyoṁko apanā nahīṁ mānatā . kintu apane nijabhāvako hī apanā jānakar grahaṇ karatā hai ..300..

Page 442 of 642
PDF/HTML Page 475 of 675
single page version

ślokārtha : — [udāttacittacaritaiḥ mokṣārthibhiḥ ] jinake cittakā caritra udātta ( – udār, ucca, ujjval) hai aise mokṣārthī [ayam siddhāntaḥ ] is siddhāṁtakā [sevyatām ] sevan kareṁ ki — ‘[aham śuddhaṁ cinmayam ekam paramaṁ jyotiḥ ev sadā ev asmi ] maiṁ to sadā hī śuddha caitanyamay ek param jyoti hī hūn̐; [tu] aur [ete ye pr̥thaglakṣaṇāḥ vividhāḥ bhāvāḥ samullasanti te ahaṁ na asmi ] jo yah bhinna lakṣaṇavāle vividh prakārake bhāv pragaṭ hote haiṁ ve maiṁ nahīṁ hūn̐, [yataḥ atra te samagrāḥ api mam paradravyam ] kyoṁki ve sabhī mere lie paradravya haiṁ ’ .185.

ślokārtha : — [paradravyagrahaṁ kurvan ] jo paradravyako grahaṇ ka ratā hai [aparādhavān ] vah aparādhī hai, [badhyet ev] isaliye bandhameṁ paṛatā hai, aur [svadravye saṁvr̥taḥ yatiḥ ] jo svadravyameṁ hī saṁvr̥t hai (arthāt jo apane dravyameṁ hī gupta hai — magna hai — saṁtuṣṭa hai, paradravyakā grahaṇ nahīṁ karatā) aisā yati [anaparādhaḥ ] niraparādhī hai, [na badhyet ] isaliye ban̐dhatā nahīṁ hai .186.

Page 443 of 642
PDF/HTML Page 476 of 675
single page version

gāthārtha : — [yaḥ ] jo puruṣ [steyādīn aparādhān ] corī ādike aparādh [karoti ] karatā hai, [saḥ tu ] vah ‘[jane vicaran ] lok meṁ ghūmatā huā [ken api ] mujhe koī [cauraḥ iti ] cor samajhakar [mā badhye ] pakaṛ na le’, isaprakār [śaṅkitaḥ bhramati ] śaṁki ta hotā huā ghūmatā hai; [yaḥ ] jo puruṣ [aparādhān ] aparādh [na karoti ] nahīṁ ka ratā [saḥ tu ] vah [janapade ] lok meṁ [niśśaṅkaḥ bhramati ] niḥśaṁk ghūmatā hai, [yad ] kyoṁki [tasya ] use [baddhuṁ cintā ] ban̐dhanekī cintā [kadācit api ] ka bhī bhī [na utpadyate ] utpanna nahīṁ hotī . [evam ] isīprakār [cetayitā ] aparādhī ātmā ‘[sāparādhaḥ asmi ] maiṁ aparādhī hūn̐, [badhye tu aham ] isaliye maiṁ ban̐dhūn̐gā’ isaprakār [śaṅkitaḥ ] śaṁki ta hotā hai, [yadi punaḥ ] aur yadi [niraparādhaḥ ] aparādh rahit (ātmā) ho to ‘[ahaṁ na badhye ] maiṁ nahīṁ ban̐dhūn̐gā’ isaprakār [niśśaṁṅkaḥ ] niḥśaṁk hotā hai .

ṭīkā : — jaise is jagatameṁ jo puruṣ, paradravyakā grahaṇ jisakā lakṣaṇ hai aisā aparādh karatā hai usīko bandhakī śaṁkā hotī hai, aur jo aparādh nahīṁ karatā use bandhakī śaṁkā nahīṁ hotī;

Page 444 of 642
PDF/HTML Page 477 of 675
single page version

taṁ na karoti tasya sā na sambhavati; tathātmāpi ya evāśuddhaḥ san paradravyagrahaṇalakṣaṇamaparādhaṁ karoti tasyaiv bandhaśaṁkā sambhavati, yastu śuddhaḥ saṁstaṁ na karoti tasya sā na sambhavatīti niyamaḥ . ataḥ sarvathā sarvaparakīyabhāvaparihāreṇ śuddha ātmā gr̥hītavyaḥ, tathā satyev niraparādhatvāt .

isīprakār ātmā bhī jo aśuddha vartatā huā, paradravyakā grahaṇ jisakā lakṣaṇ hai aisā aparādh karatā hai usīko bandhakī śan̐kā hotī hai, tathā jo śuddha vartatā huā aparādh nahīṁ karatā use bandhakī śan̐kā nahīṁ hotī — aisā niyam hai . isalie sarvathā samasta parakīy bhāvoṁke parihār dvārā (arthāt paradravyake sarva bhāvoṁko choṛakar) śuddha ātmāko grahaṇ karanā cāhie, kyoṁki aisā hone par hī niraparādhatā hotī hai ..300 se 303..

bhāvārtha : — yadi manuṣya corī ādi aparādh kare to use bandhanakī śan̐kā ho; niraparādhako śan̐kā kyoṁ hogī ? isīprakār yadi ātmā paradravyake grahaṇarūp aparādh kare to use bandhakī śan̐kā avaśya hogī; yadi apaneko śuddha anubhav kare, parakā grahaṇ na kare, to bandhakī śan̐kā kyoṁ hogī ? isalie paradravyako choṛakar śuddha ātmākā grahaṇ karanā cāhie . tabhī niraparādh huā jātā hai .

ab praśna hotā hai ki yah ‘aparādh’ kyā hai ? usake uttarameṁ aparādhakā svarūp kahate haiṁ : —

Page 445 of 642
PDF/HTML Page 478 of 675
single page version

paradravyaparihāreṇ śuddhasyātmanaḥ siddhiḥ sādhanaṁ vā rādhaḥ . apagato rādho yasya cetayituḥ so‘parādhaḥ . athavā apagato rādho yasya bhāvasya so‘parādhaḥ, ten sah yaścetayitā vartate sa sāparādhaḥ . sa tu paradravyagrahaṇasadbhāven śuddhātmasiddhayabhāvādbandhaśaṁkāsambhave sati svayamaśuddhatvādanārādhak ev syāt . yastu niraparādhaḥ sa samagraparadravyaparihāreṇ śuddhātmasiddhisadbhāvādbandhaśaṁkāyā asambhave sati upayogaikalakṣaṇaśuddha ātmaik evāhamiti

gāthārtha : — [saṁsiddhirādhasiddham ] saṁsiddhi, 1rādh, siddha, [sādhitam ārādhitaṁ ca ] sādhit aur ārādhit — [ekārtham ] ye ekārthavācī śabda haiṁ; [yaḥ khalu cetayitā ] jo ātmā [apagatarādhaḥ ] ‘apagatarādh’ arthāt rādhase rahit hai, [saḥ ] vah ātmā [aparādhaḥ ] aparādh [bhavati ] hai .

[punaḥ ] aur [yaḥ cetayitā ] jo ātmā [niraparādhaḥ ] niraparādh hai [saḥ tu ] vah [niśśaṅkitaḥ bhavati ] niḥśaṁk hotā hai; [aham iti jānan ] ‘jo śuddha ātmā hai so hī maiṁ hūn̐ ’ aisā jānatā huā [ārādhanayā ] ārādhanāse [nityaṁ vartate ] sadā vartatā hai .

ṭīkā : — paradravyake parihārase śuddha ātmākī siddhi athavā sādhan so rādh hai . jo ātmā ‘apagatarādh’ arthāt rādh rahit ho vah ātmā aparādh hai . athavā (dūsarā samāsavigrah isaprakār hai :) jo bhāv rādh rahit ho vah bhāv aparādh hai; us aparādhase yukta jo ātmā vartatā ho vah ātmā sāparādh hai . vah ātmā, paradravyake grahaṇake sadbhāv dvārā śuddha ātmākī siddhike abhāvake kāraṇ bandhakī śaṁkā hotī hai, isaliye svayaṁ aśuddha honese, anārādhak hī hai . aur jo ātmā niraparādh hai vah, samagra paradravyake parihārase śuddha ātmākī siddhike sadbhāvake kāraṇ bandhakī śaṁkā nahīṁ hotī, isaliye ‘upayog hī jisakā ek lakṣaṇ hai aisā ek śuddha ātmā hī maiṁ hūn̐’ isaprakār niścay karatā huā śuddha ātmākī siddhi 1rādh = ārādhanā; prasannatā; kr̥pā; siddhi; pūrṇatā; siddhi karanā; pūrṇa karanā .

Page 446 of 642
PDF/HTML Page 479 of 675
single page version

niścinvan nityamev śuddhātmasiddhilakṣaṇayārādhanayā vartamānatvādārādhak ev syāt .

nanu kimanen śuddhātmopāsanaprayāsen ? yataḥ pratikramaṇādinaiv niraparādho bhavatyātmā; sāparādhasyāpratikramaṇādestadanapohakatven viṣakumbhatve sati pratikramaṇā- jisakā lakṣaṇ hai aisī ārādhanā pūrvak sadā hī vartatā hai isaliye, ārādhak hī hai .

bhāvārtha : — saṁsiddhi, rādh, siddhi, sādhit aur ārādhit — in śabdoṁkā ek hī artha hai . yahān̐ śuddha ātmākī siddhi athavā sādhanakā nām ‘rādh’ hai . jinake vah rādh nahīṁ hai vah ātmā sāparādh hai aur jisake vah rādh hai vah ātmā niraparādh hai . jo sāparādh hai use bandhakī śaṁkā hotī hai, isaliye vah svayaṁ aśuddha honese anārādhak hai; aur jo niraparādh hai vah niḥśaṁk hotā huā apane upayogameṁ līn hotā hai, isaliye use bandhakī śaṁkā nahīṁ hotī, isaliye ‘jo śuddha ātmā hai vahī maiṁ hūn̐’ aise niścayapūrvak vartatā huā samyagdarśan, jñān, cāritra aur tapake ek bhāvarūp niścay ārādhanākā ārādhak hī hai ..304-305..

ślokārtha : — [sāparādhaḥ ] sāparādh ātmā [anavaratam ] nirantar [anantaiḥ ] anaṁt pudgalaparamāṇurūp ka rmoṁse [badhyate ] ban̐dhatā hai; [niraparādhaḥ ] niraparādh ātmā [bandhanam ] bandhanako [jātu ] ka dāpi [spr̥śati na ev ] sparśa nahīṁ karatā . [ayam ] jo sāparādh ātmā hai vah to [niyatam ] niyamase [svam aśuddhaṁ bhajan ] apaneko aśuddha sevan karatā huā [sāparādhaḥ ] sāparādh hai; [niraparādhaḥ ] niraparādh ātmā to [sādhu ] bhalībhān̐ti [śuddhātmasevī bhavati ] śuddha ātmākā sevan karanevālā hotā hai .187.

(yahān̐ vyavahāranayāvalambī arthāt vyavahāranayako avalamban karanevālā tarka karatā hai ki : — ) ‘‘śuddha ātmākī upāsanākā yah prayās karanekā kyā kām hai ? kyoṁki pratikramaṇ ādise hī ātmā niraparādh hotā hai; kyoṁki sāparādhake, jo apratikramaṇ ādi haiṁ ve, aparādhako dūr karanevāle na honese, viṣakumbha haiṁ, isaliye jo pratikramaṇādi haiṁ ve,

Page 447 of 642
PDF/HTML Page 480 of 675
single page version

destadapohakatvenāmr̥takumbhatvāt . uktaṁ ca vyavahārācārasūtre — ‘‘appaḍikamaṇamappaḍisaraṇaṁ apparihāro adhāraṇā cev . aṇiyattī ya aṇiṁdāgarahāsohī ya visakuṁbho ..1.. paḍikamaṇaṁ paḍisaraṇaṁ parihāro dhāraṇā ṇiyattī ya . ṇiṁdā garahā sohī aṭṭhaviho amayakuṁbho du ..2..’’

atrocyate — aparādhako dūr karanevāle honese, amr̥takumbha haiṁ . vyavahārakā kathan karanevāle ācārasūtrameṁ bhī kahā hai ki : —

[artha : — apratikramaṇ, apratisaraṇ, aparihār, adhāraṇā, anivr̥tti, anindā, agarhā aur aśuddhi — yah (āṭh prakārakā) viṣakumbha hai .1.

1pratikramaṇ, 2pratisaraṇ, 3parihār, 4dhāraṇā, 5nivr̥tti, 6nindā, 7garhā aur 8śuddhi — yah āṭh prakārakā amr̥takumbha hai .2.]

uparokta tarkakā samādhān karate hue ācāryadev (niścayanayakī pradhānatāse) gāthā dvārā kahate haiṁ : — 1. pratikramaṇ = kr̥t doṣoṁkā nirākaraṇ . 2. pratisaraṇ = samyaktvādi guṇoṁmeṁ preraṇā . 3. parihār = mithyātvādi doṣoṁkā nivāraṇ . 4. dhāraṇā = paṁcanamaskārādi maṁtra, pratimā ityādi bāhya dravyoṁke ālamban dvārā cittako sthir karanā . 5. nivr̥tti = bāhya viṣayakaṣāyādi icchāmeṁ pravartamān cittako haṭā lenā . 6. nindā = ātmasākṣīpūrvak doṣoṁkā pragaṭ karanā . 7. garhā = gurusākṣīse doṣoṁkā pragaṭ karanā . 8. śuddhi = doṣ hone par prāyaścitta lekar viśuddhi karanā .