Page 448 of 642
PDF/HTML Page 481 of 675
single page version

yastāvadajñānijanasādhāraṇo‘pratikramaṇādiḥ sa śuddhātmasiddhayabhāvasvabhāvatven svayamevāparādhatvādviṣakumbha ev; kiṁ tasya vicāreṇ ? yastu dravyarūpaḥ pratikramaṇādiḥ

gāthārtha : — [pratikramaṇam ] pratikra maṇ, [pratisaraṇam ] pratisaraṇ, [parihāraḥ ] parihār, [dhāraṇā ] dhāraṇā, [nivr̥ttiḥ ] nivr̥tti, [nindā ] nindā, [garhā ] garhā [ca śuddhiḥ ] aur śuddhi — [aṣṭavidhaḥ ] yah āṭh prakārakā [viṣakumbhaḥ ] viṣakuṁ bha [bhavati ] hai (kyoṁki isameṁ kartr̥tvakī buddhi sambhavit hai) .

[apratikramaṇam ] apratikra maṇ, [apratisaraṇam ] apratisaraṇ, [aparihāraḥ ] aparihār, [adhāraṇā ] adhāraṇā, [anivr̥ttiḥ ca ] anivr̥tti, [anindā ] anindā, [agarhā ] agarhā [ca ev ] aur [aśuddhiḥ ] aśuddhi — [amr̥takumbhaḥ ] yah amr̥takuṁ bha hai (kyoṁki isase kartr̥tvakā niṣedh hai — kuch karanā hī nahīṁ hai, isaliye bandha nahīṁ hotā) .

ṭīkā : — pratham to jo ajñānījanasādhāraṇ ( – ajñānī logoṁko sādhāraṇ aise) apratikramaṇādi haiṁ ve to śuddha ātmākī siddhike abhāvarūp svabhāvavāle haiṁ, isaliye svayamev aparādharūp honese viṣakumbha hī hai; unakā vicār karanekā kyā prayojan hai ? (kyoṁki ve to pratham

Page 449 of 642
PDF/HTML Page 482 of 675
single page version

sa sarvāparādhaviṣadoṣāpakarṣaṇasamarthatvenāmr̥takumbho‘pi pratikramaṇāpratikramaṇādivilakṣaṇā- pratikramaṇādirūpāṁ tārtīyīkīṁ bhūmimapaśyataḥ svakāryakaraṇāsamarthatven vipakṣakāryakāritvādviṣakumbha ev syāt . apratikramaṇādirūpā tr̥tīyā bhūmistu svayaṁ śuddhātmasiddhirūpatven sarvāparādhaviṣadoṣāṇāṁ sarvaṁk ṣatvāt sākṣātsvayamamr̥takumbho bhavatīti vyavahāreṇ dravyapratikramaṇāderapi amr̥takumbhatvaṁ sādhayati . tayaiv ca niraparādho bhavati cetayitā . tadabhāve dravyapratikramaṇādirapyaparādh ev . atastr̥tīyabhūmikayaiv niraparādhatvamityavatiṣṭhate . tatprāptyartha evāyaṁ dravyapratikramaṇādiḥ . tato meti maṁsthā yatpratikramaṇādīn śrutistyājayati, kintu dravyapratikramaṇādinā na muṁcati, anyadapi pratikramaṇāpratikramaṇādyagocarāpratikramaṇādirūpaṁ śuddhātmasiddhilakṣaṇamatiduṣkaraṁ kimapi kārayati . vakṣyate cātraiv — ‘‘kammaṁ jaṁ puvvakayaṁ suhāsuhamaṇeyavittharavisesaṁ . tatto ṇiyattade appayaṁ tu jo so paḍikkamaṇaṁ ..’’ ityādi . hī tyāgane yogya hai .) aur jo dravyarūp pratikramaṇādi haiṁ ve, sarva aparādharūp viṣake doṣoṁko (kramaśaḥ) kam karanemeṁ samartha honese amr̥takumbha haiṁ (aisā vyavahār ācārasūtrameṁ kahā hai) tathāpi pratikramaṇ – apratikramaṇādise vilakṣaṇ aisī apratikramaṇādirūp tīsarī bhūmikāko na dekhanevāle puruṣako ve dravyapratikramaṇādi (aparādh kāṭanerūp) apanā kārya karaneko asamartha honese vipakṣa (arthāt bandhakā) kārya karate honese viṣakumbha hī haiṁ . jo apratikramaṇādirūp tīsarī bhūmi hai vah, svayaṁ śuddhātmākī siddhirūp honeke kāraṇ samasta aparādharūp viṣake doṣoṁko sarvathā naṣṭa karanevālī honese, sākṣāt svayaṁ amr̥takumbha hai aur isaprakār (vah tīsarī bhūmi) vyavahārase dravyapratikramaṇādiko bhī amr̥takumbhatva sādhatī hai . us tīsarī bhūmise hī ātmā niraparādh hotā hai . us (tīsarī bhūmi) ke abhāvameṁ dravyapratikramaṇādi bhī aparādh hī hai . isaliye, tīsarī bhūmise hī niraparādhatva hai aisā siddha hotā hai . usakī prāptike liye hī yah dravyapratikramaṇādi haiṁ . aisā honese yah nahīṁ mānanā cāhie ki (niścayanayakā) śāstra dravyapratikramaṇādiko chuṛātā hai . tab phi ra kyā karatā hai ? dravyapratikramaṇādise chuṛā nahīṁ detā ( – aṭakā nahīṁ detā, saṁtoṣ nahīṁ manavā detā); isake atirikta anya bhī, pratikramaṇ-apratikramaṇādise agocar apratikramaṇādirūp, śuddha ātmākī siddhi jisakā lakṣaṇ hai aisā, ati duṣkar kuch karavātā hai . is granthameṁ hī āge kaheṁge ki — 1kammaṁ jaṁ puvvakayaṁ suhāsuhamaṇeyavittharavisesaṁ . tatto ṇiyattade appayaṁ tu jo so paḍikkamaṇaṁ .. (artha : — anek prakārake vistāravāle pūrvakr̥t śubhāśubh karmoṁse jo apane ātmāko nivr̥tta karātā hai, vah ātmā pratikramaṇ hai .) ityādi . 1. gāthā0 383 – 385; vahān̐ niścayapratikramaṇ ādikā svarūp kahā hai .

Page 450 of 642
PDF/HTML Page 483 of 675
single page version

bhāvārtha : — vyavahāranayāvalaṁbīne kahā thā ki — ‘‘lage huye doṣoṁkā pratikramaṇādi karanese hī ātmā śuddha hotā hai, tab phi ra pahalese hī śuddhātmāke ālambanakā khed karanekā kyā prayojan hai ? śuddha honeke bād usakā ālamban hogā; pahalese hī ālambanakā khed niṣphal hai .’’ use ācārya samajhāte haiṁ ki — jo dravyapratikramaṇādi haiṁ ve doṣoṁke miṭānevāle haiṁ, tathāpi śuddha ātmākā svarūp jo ki pratikramaṇādise rahit hai usake avalambanake binā to dravyapratikramaṇādik doṣasvarūp hī haiṁ, ve doṣoṁke miṭānemeṁ samartha nahīṁ haiṁ; kyoṁki niścayakī apekṣāse yukta hī vyavahāranay mokṣamārgameṁ hai, keval vyavahārakā hī pakṣa mokṣamārgameṁ nahīṁ hai, bandhakā hī mārga hai . isaliye yah kahā hai ki — ajñānīke jo apratikramaṇādik haiṁ so to viṣakumbha hai hī, usakā to kahanā hī kyā hai ? kintu vyavahāracāritrameṁ to pratikramaṇādik kahe haiṁ ve bhī niścayanayase viṣakumbha hī haiṁ, kyoṁki ātmā to pratikramaṇādise rahit, śuddha, apratikramaṇādisvarūp hī hai ..306-307..

ślokārtha : — [ataḥ ] is ka thanase, [sukh-āsīnatāṁ gatāḥ ] sukhāsīn (sukhase baiṭhe hue) [pramādinaḥ ] pramādī jīvoṁko [hatāḥ ] hat ka hā hai (arthāt unheṁ mokṣakā sarvathā anadhikārī ka hā hai), [cāpalam pralīnam ] cāpalyakā ( – avicārit kāryakā) pralay kiyā hai (arthāt ātmabhānase rahit kriyāoṁko mokṣake kāraṇameṁ nahīṁ mānā), [ālambanam unmūlitam ] ālaṁbanako ukhāṛ pheṁ kā hai (arthāt samyagdr̥ṣṭike dravyapratikra maṇ ityādiko bhī niścayase bandhakā kāraṇ mānakar hey ka hā hai), [āsampūrṇa-vijñān-ghan-upalabdheḥ ] jab tak sampūrṇa vijñānaghan ātmākī prāpti na ho tab tak [ātmani ev cittam ālānitaṁ ca ] (śuddha) ātmārūp stambhase hī cittako bān̐dh rakhā hai ( – arthāt vyavahārake ālambanase anek pravr̥ttiyoṁmeṁ citta bhramaṇ karatā thā, use śuddha caitanyamātra ātmāmeṁ hī lagāneko ka hā hai, kyoṁki vahī mokṣakā kāraṇ hai) .188.

Page 451 of 642
PDF/HTML Page 484 of 675
single page version

yahān̐ niścayanayase pratikramaṇādiko viṣakumbha kahā aur apratikramaṇādiko amr̥takumbha kahā, isaliye yadi koī viparīt samajhakar pratikramaṇādiko choṛakar pramādī ho jāye to use samajhāneke lie kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [yatra pratikramaṇam ev viṣaṁ praṇītaṁ ] (he bhāī !) jahān̐ pratikra maṇako hī viṣ ka hā hai, [tatra apratikramaṇam ev sudhā kutaḥ syāt ] vahān̐ apratikra maṇ amr̥t ka hān̐se ho sakatā hai ? (arthāt nahīṁ ho sak tā .) [tat ] tab phi ra [janaḥ adhaḥ adhaḥ prapatan kiṁ pramādyati ] manuṣya nīce hī nīce girate hue pramādī kyoṁ hote haiṁ ? [niṣpramādaḥ ] niṣpramādī hote hue [ū rdhvam ū rdhvam kiṁ na adhirohati ] ū par hī ū par kyoṁ nahīṁ carḥate ?

bhāvārtha : — ajñānāvasthāmeṁ jo apratikramaṇādi hote haiṁ unakī to bāt hī kyā ? kintu yahān̐ to, śubhapravr̥ttirūp dravyapratikramaṇādikā pakṣa chuṛāneke lie unheṁ (dravyapratikramaṇādiko) to niścayanayakī pradhānatāse viṣakumbha kahā hai, kyoṁki ve karmabandhake hī kāraṇ haiṁ, aur pratikramaṇ-apratikramaṇādise rahit aisī tīsarī bhūmi, jo ki śuddha ātmasvarūp hai tathā pratikramaṇādise rahit honese apratikramaṇādirūp hai, use amr̥takumbha kahā hai arthāt vahān̐ke apratikramaṇādiko amr̥takumbha kahā hai . tr̥tīy bhūmi par carḥāneke liye ācāryadevane yah upadeś diyā hai . pratikramaṇādiko viṣakumbha kahanekī bāt sunakar jo log ulṭe pramādī hote haiṁ unake sambandhameṁ ācārya kahate haiṁ ki — ‘yah log nīce hī nīce kyoṁ girate haiṁ ? tr̥tīy bhūmimeṁ ū par hī ū par kyoṁ nahīṁ carḥate ?’ jahān̐ pratikramaṇako viṣakumbha kahā hai vahān̐ niṣedharūp apratikramaṇ hī amr̥takumbha ho sakatā hai, ajñānīkā nahīṁ . isaliye jo apratikramaṇādi amr̥takumbha kahe haiṁ ve ajñānīke apratikramaṇādi nahīṁ jānane cāhie, kintu tīsarī bhūmike śuddha ātmāmay jānane cāhie .189.

Page 452 of 642
PDF/HTML Page 485 of 675
single page version

ślokārtha : — [kaṣāy-bhar-gauravāt alasatā pramādaḥ ] ka ṣāyake bhārase bhārī honese ālasyakā honā so pramād hai, [yataḥ pramādakalitaḥ alasaḥ śuddhabhāvaḥ kathaṁ bhavati ] isaliye yah pramādayukta ālasyabhāv śuddhabhāv kaise ho sakatā hai ? [ataḥ svarasanirbhare svabhāve niyamitaḥ bhavan muniḥ ] isaliye nij rasase paripūrṇa svabhāvameṁ niścal honevālā muni [paramaśuddhatāṁ vrajati ] param śuddhatāko prāpta hotā hai [vā ] athavā [acirāt mucyate ] śīghra — alpa kālameṁ hī – (ka rmabandhase) chūṭ jātā hai .

bhāvārtha : — pramād to kaṣāyake gauravase hotā hai, isaliye pramādīke śuddha bhāv nahīṁ hotā . jo muni udyamapūrvak svabhāvameṁ pravr̥tta hotā hai, vah śuddha hokar mokṣako prāpta karatā hai .190.

ślokārtha : — [yaḥ kil aśuddhividhāyi paradravyaṁ tat samagraṁ tyaktvā ] jo puruṣ vāstavameṁ aśuddhatā ka ranevāle samasta paradravyako choṛakar [svayaṁ svadravye ratim eti ] svayaṁ svadravyameṁ līn hotā hai, [saḥ ] vah puruṣ [niyatam ] niyamase [sarva-aparādh-cyutaḥ ] sarva aparādhoṁse rahit hotā huā, [bandha-dhvaṁsam upetya nityam uditaḥ ] bandhake nāśako prāpta hokar nitya-udit (sadā prakāśamān) hotā huā, [sva-jyotiḥ-accha-ucchalat-caitanya-amr̥t-pūr- pūrṇa-mahimā ] apanī jyotise (ātmasvarūpake prakāśase) nirmalatayā uchalatā huā jo caitanyarūp amr̥takā pravāh usake dvārā jisakī pūrṇa mahimā hai aisā [śuddhaḥ bhavan ] śuddha hotā

Page 453 of 642
PDF/HTML Page 486 of 675
single page version

iti mokṣo niṣkrāntaḥ . huā, [mucyate ] ka rmoṁse mukta hotā hai .

bhāvārtha : — jo puruṣ, pahale samasta paradravyakā tyāg karake nij dravyameṁ (ātmasvarūpameṁ) līn hotā hai, vah puruṣ samasta rāgādik aparādhoṁse rahit hokar āgāmī bandhakā nāś karatā hai aur nitya udayasvarūp kevalajñānako prāpta karake, śuddha hokar samasta karmoṁkā nāś karake, mokṣako prāpta karatā hai . yah, mokṣa honekā anukram hai .191.

ab mokṣa adhikārako pūrṇa karate hue, usake antim maṁgalarūp pūrṇa jñānakī mahimākā (sarvathā śuddha hue ātmadravyakī mahimākā) kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [bandhacchedāt atulam akṣayyam mokṣam kalayat ] ka rmabandhake chedanese atul akṣay (avināśī) mokṣakā anubhav karatā huā, [nitya-udyot-sphu ṭit-sahaj- avastham ] nitya udyotavālī (jisakā prakāś nitya hai aisī) sahaj avasthā jisakī khil uṭhī hai aisā, [ekānta-śuddham ] ekānta śuddha ( – ka rmamalake na rahanese atyanta śuddha), aur [ekākār-sva-ras-bharataḥ atyanta-gambhīr-dhīram ] ekākār (ek jñānamātra ākārameṁ pariṇamit) nijarasakī atiśayatāse jo atyanta gambhīr aur dhīr hai aisā, [etat pūrṇaṁ jñānam ] yah pūrṇa jñān [jvalitam ] prakāśit ho uṭhā hai (sarvathā śuddha ātmadravya jājvalyamān pragaṭ huā hai); aur [svasya acale mahimni līnam ] apanī acal mahimāmeṁ līn huā hai .

bhāvārtha : — karmakā nāś karake mokṣakā anubhav karatā huā, apanī svābhāvik avasthārūp, atyanta śuddha, samasta jñeyākāroṁko gauṇ karatā huā, atyanta gambhīr (jisakā pār nahīṁ hai aisā) aur dhīr (ākulatā rahit) — aisā pūrṇa jñān pragaṭ dedīpyamān hotā huā, apanī mahimāmeṁ līn ho gayā .192.

Page 454 of 642
PDF/HTML Page 487 of 675
single page version

bhāvārtha : — raṁgabhūmimeṁ mokṣatattvakā svān̐g āyā thā . jahān̐ jñān pragaṭ huā vahān̐ us mokṣakā svān̐g raṁgabhūmise bāhar nikal gayā .

isaprakār śrī samayasārakī (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī samayasār paramāgamakī) śrīmad amr̥tacandrācāryadevaviracit ātmakhyāti nāmak ṭīkāmeṁ mokṣakā prarūpak āṭhavān̐ aṁk samāpta huā .

Page 455 of 642
PDF/HTML Page 488 of 675
single page version

ajīv, kartā-karma, puṇya-pāp, āsrav, saṁvar, nirjarā, bandha aur mokṣa — ye āṭh svān̐g āye, unakā nr̥tya huā aur ve apanā-apanā svarūp batākar nikal gaye . ab sarva svān̐goṁke dūr hone par ekākār sarvaviśuddhajñān praveś karatā hai .

ślokārtha : — [akhilān kartr̥-bhoktr̥-ādi-bhāvān samyak pralayam nītvā ] samasta ka rtā- bhoktā ādi bhāvoṁko samyak prakārase (bhalībhān̐ti) nāśako prāpta ka rāke [pratipadam ] pad-pad par (arthāt ka rmoṁke kṣayopaśamake nimittase honevālī pratyek paryāyameṁ) [bandha-mokṣa-praklr̥pteḥ dūrībhūtaḥ ] bandha-mokṣakī racanāse dūr vartatā huā, [śuddhaḥ śuddhaḥ ] śuddha – śuddha (arthāt rāgādi mal tathā āvaraṇase rahit), [svaras-visar-āpūrṇa-puṇya-acal-arciḥ ] jisakā pavitra acal tej nijarasake ( – jñānarasake, jñānacetanārūp rasake) vistārase paripūrṇa hai aisā, aur [ṭaṁkotkīrṇa-prakaṭ-mahimā] jisakī mahimā ṭaṁkotkīrṇa pragaṭ hai aisā, [ayaṁ jñānapuṁjaḥ sphū rjati] yah jñānapuñja ātmā pragaṭ hotā hai .

Page 456 of 642
PDF/HTML Page 489 of 675
single page version

bhāvārtha : — śuddhanayakā viṣay jo jñānasvarūp ātmā hai, vah kartr̥tvabhoktr̥tvake bhāvoṁse rahit hai, bandhamokṣakī racanāse rahit hai, paradravyase aur paradravyake samasta bhāvoṁse rahit honese śuddha hai, nijarasake pravāhase pūrṇa dedīpyamān jyotirūp hai aur ṭaṁkotkīrṇa mahimāmay hai . aisā jñānapuñja ātmā pragaṭ hotā hai .193.

ab sarvaviśuddha jñānako pragaṭ karate haiṁ . usameṁ pratham, ‘ātmā kartā-bhoktābhāvase rahit hai’ is arthakā, āgāmī gāthāoṁkā sūcak ślok kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [kartr̥tvaṁ asya citaḥ svabhāvaḥ na ] ka rtr̥tva is citsvarūp ātmākā svabhāv nahīṁ hai, [vedayitr̥tvavat ] jaise bhoktr̥tva svabhāv nahīṁ hai . [ajñānāt ev ayaṁ kartā ] vah ajñānase hī ka rtā hai, [tad-abhāvāt akārakaḥ ] ajñānakā abhāv hone par ak rtā hai .194.

Page 457 of 642
PDF/HTML Page 490 of 675
single page version

gāthārtha : — [yat dravyaṁ ] jo dravya [guṇaiḥ ] jin guṇoṁse [utpadyate ] utpanna hotā hai, [taiḥ ] un guṇoṁse [tat ] use [ananyat jānīhi ] ananya jāno; [yathā ] jaise [ih ] jagatameṁ [kaṭakādibhiḥ paryāyaiḥ tu ] ka ṛā ityādi paryāyoṁse [kanakam ] suvarṇa [ananyat ] ananya hai vaise .

[jīvasya ajīvasya tu ] jīv aur ajīvake [ye pariṇāmāḥ tu ] jo pariṇām [sūtre darśitāḥ ] sūtrameṁ batāye haiṁ, [taiḥ ] un pariṇāmoṁse [taṁ jīvam ajīvam vā ] us jīv athavā ajīvako [ananyaṁ vijānīhi ] ananya jāno .

[yasmāt ] kyoṁki [kutaścit api ] kisīse bhī [na utpannaḥ ] utpanna nahīṁ huā, [ten ] isaliye [saḥ ātmā ] vah ātmā [kāryaṁ na ] (kisīkā) kārya nahīṁ hai, [kiñcit api ] aur kisīko [na utpādayati ] utpanna nahīṁ karatā, [ten ] isaliye [saḥ ] vah [kāraṇam api ] (kisīkā) kāraṇ bhī [na bhavati ] nahīṁ hai .

Page 458 of 642
PDF/HTML Page 491 of 675
single page version

jīvo hi tāvatkramaniyamitātmapariṇāmairutpadyamāno jīv ev, nājīvaḥ, evamajīvo‘pi kramaniyamitātmapariṇāmairutpadyamāno‘jīv ev, na jīvaḥ, sarvadravyāṇāṁ svapariṇāmaiḥ sah tādātmyāt kaṁk ṇādipariṇāmaiḥ kāṁcanavat . evaṁ hi jīvasya svapariṇāmairutpadyamānasyāpyajīven sah kāryakāraṇabhāvo na sidhyati, sarvadravyāṇāṁ dravyāntareṇ sahotpādyotpādakabhāvābhāvāt; tadasiddhau cājīvasya jīvakarmatvaṁ na sidhyati; tadasiddhau ca kartr̥karmaṇorananyāpekṣasiddhatvāt jīvasyājīvakartr̥tvaṁ na sidhyati . ato jīvo‘kartā avatiṣṭhate .

[niyamāt ] niyamase [karma pratītya ] ka rmake āśrayase ( – ka rmakā avalamban lekar) [kartā ] ka rtā hotā hai; [tathā ca ] aur [kartāraṁ pratītya ] ka rtāke āśrayase [karmāṇi utpadyante ] ka rma utpanna hote haiṁ; [anyā tu ] anya kisī prakārase [siddhiḥ ] ka rtāk rmakī siddhi [na dr̥śyate ] nahīṁ dekhī jātī .

ṭīkā : — pratham to jīv kramabaddha aise apane pariṇāmoṁse utpanna hotā huā jīv hī hai, ajīv nahīṁ; isīprakār ajīv bhī kramabaddha apane pariṇāmoṁse upanna hotā huā ajīv hī hai, jīv nahīṁ; kyoṁki jaise (kaṁkaṇ ādi pariṇāmoṁse utpanna honevāle aise) suvarṇakā kaṁkaṇ ādi pariṇāmoṁke sāth tādātmya hai, usī prakār sarva dravyoṁkā apane pariṇāmoṁke sāth tādātmya hai . isaprakār jīv apane pariṇāmoṁse utpanna hotā hai tathāpi usakā ajīvake sāth kāryakāraṇabhāv siddha nahīṁ hotā, kyoṁki sarva dravyoṁkā anyadravyake sāth utpādya- utpādakabhāvakā abhāv hai; usake (kāryakāraṇabhāvake) siddha na hone par, ajīvake jīvakā karmatva siddha nahīṁ hotā; aur usake ( – ajīvake jīvakā karmatva) siddha na hone par, kartā-karmakī anyanirapekṣatayā ( – anyadravyase nirapekṣatayā, svadravyameṁ hī) siddhi honese, jīvake ajīvakā kartr̥tva siddha nahīṁ hotā . isaliye jīv akartā siddha hotā hai .

bhāvārtha : — sarva dravyoṁke pariṇām bhinna-bhinna haiṁ . sabhī dravya apane-apane pariṇāmoṁke kartā haiṁ; ve un pariṇāmoṁke kartā haiṁ, ve pariṇām unake karma haiṁ . niścayase kisīkā kisīke sāth kartākarmasambandha nahīṁ hai . isaliye jīv apane pariṇāmoṁkā hī kartā hai, aur apane pariṇām karma haiṁ . isīprakār ajīv apane pariṇāmoṁkā hī kartā hai, aur apane pariṇām karma haiṁ . isaprakār jīv dūsareke pariṇāmoṁkā akartā hai ..308 se 311..

‘isaprakār jīv akartā hai tathāpi use bandha hotā hai, yah koī ajñānakī mahimā hai’ is arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —

Page 459 of 642
PDF/HTML Page 492 of 675
single page version

ślokārtha : — [svarasataḥ viśuddhaḥ ] jo nijarasase viśuddha hai, aur [sphu rat-cit- jyotirbhiḥ churit-bhuvan-ābhog-bhavanaḥ ] jisakī sphu rāyamān hotī huī caitanyajyotiyoṁke dvārā lok kā samasta vistār vyāpta ho jātā hai aisā jisakā svabhāv hai, [ayaṁ jīvaḥ ] aisā yah jīv [iti ] pūrvokta prakārase (paradravyakā tathā parabhāvoṁkā) [akartā sthitaḥ ] ak rtā siddha huā, [tathāpi ] tathāpi [asya ] use [ih ] is jagatameṁ [prakr̥tibhiḥ ] ka rmaprakr̥ tiyoṁke sāth [yad asau bandhaḥ kil syāt ] jo yah (pragaṭ) bandha hotā hai, [saḥ khalu ajñānasya kaḥ api gahanaḥ mahimā sphu rati ] so vah vāstavameṁ ajñānakī koī gahan mahimā sphu rāyamān hai

bhāvārtha : — jisakā jñān sarva jñeyoṁmeṁ vyāpta honevālā hai aisā yah jīv śuddhanayase paradravyakā kartā nahīṁ hai, tathāpi use karmakā bandha hotā hai yah ajñānakī koī gahan mahimā hai — jisakā pār nahīṁ pāyā jātā .195.

Page 460 of 642
PDF/HTML Page 493 of 675
single page version

ayaṁ hi āsaṁsārat ev pratiniyatasvalakṣaṇānirjñānen parātmanorekatvādhyāsasya karaṇātkartā san cetayitā prakr̥tinimittamutpattivināśāvāsādayati; prakr̥tirapi cetayitr̥nimittamutpatti- vināśāvāsādayati . evamanayorātmaprakr̥tyoḥ kartr̥karmabhāvābhāve‘pyanyonyanimittanaimittikabhāven dvayorapi bandho draṣṭaḥ, tataḥ saṁsāraḥ, tat ev ca tayoḥ kartr̥karmavyavahāraḥ .

gāthārtha : — [cetayitā tu ] cetak arthāt ātmā [prakr̥tyartham ] prakr̥ tike nimittase [utpadyate ] utpanna hotā hai [vinaśyati ] aur naṣṭa hotā hai, [prakr̥tiḥ api ] tathā prakr̥ ti bhī [cetakārtham ] cetak arthāt ātmāke nimittase [utpadyate ] utpanna hotī hai [vinaśyati ] tathā naṣṭa hotī hai . [evaṁ ] isaprakār [anyonyapratyayāt ] paraspar nimittase [dvayoḥ api ] donoṁkā — [ātmanaḥ prakr̥teḥ ca ] ātmākā aur prakr̥ tikā — [bandhaḥ tu bhavet ] bandha hotā hai, [ten ] aur isase [saṁsāraḥ ] saṁsār [jāyate ] utpanna hotā hai .

ṭīkā : — yah ātmā, (use) anādi saṁsārase hī (apane aur parake bhinna-bhinna) niścit svalakṣaṇoṁkā jñān (bhedajñān) na honese parake aur apane ekatvakā adhyās karanese kartā hotā huā, prakr̥tike nimittase utpatti-vināśako prāpta hotā hai; prakr̥ti bhī ātmāke nimittase utpatti-vināśako prāpta hotī hai (arthāt ātmāke pariṇāmānusār pariṇamit hotī hai), isaprakār — yadyapi un ātmā aur prakr̥tike kartākarmabhāvakā abhāv hai, tathāpi — paraspar nimittanaimittikabhāvase donoṁke bandha dekhā jātā hai, usase saṁsār hai aur isīse unake (ātmā aur prakr̥tike) kartā-karmakā vyavahār hai .

bhāvārtha : — ātmāke aur jñānāvaraṇādi karmoṁkī prakr̥tioṁke paramārthase kartākarmabhāvakā abhāv hai tathāpi paraspar nimitta-naimittikabhāvake kāraṇ bandha hotā hai, isase saṁsār hai aur isīse kartākarmapanekā vyavahār hai ..312-313..

(ab yah kahate haiṁ ki — ‘jab tak ātmā prakr̥tike nimittase upajanā-vinaśanā na choṛe tab tak vah ajñānī, mithyādr̥ṣṭi, asaṁyat hai’ : — )

Page 461 of 642
PDF/HTML Page 494 of 675
single page version

yāvadayaṁ cetayitā pratiniyatasvalakṣaṇānirjñānāt prakr̥tisvabhāvamātmano bandhanimittaṁ na muṁcati, tāvatsvaparayorekatvajñānenājñāyako bhavati, svaparayorekatvadarśanen mithyādraṣṭi- rbhavati, svaparayorekatvapariṇatyā cāsaṁyato bhavati; tāvadev ca parātmanorekatvādhyāsasya karaṇātkartā

gāthārtha : — [yāvat ] jab tak [eṣaḥ cetayitā ] yah ātmā [prakr̥tyarthaṁ ] prakr̥ tike nimittase upajanā-vinaśanā [na ev vimuñcati ] nahīṁ choṛatā, [tāvat ] tab tak vah [ajñāyakaḥ ] ajñāyak hai, [mithyādr̥ṣṭiḥ ] mithyādr̥ṣṭi hai, [asaṁyataḥ bhavet ] asaṁyat hai .

[yadā ] jab [ cetayitā ] ātmā [anantak m karmaphalam ] ananta ka rma phalako [vimuñcati ] choṛatā hai, [tadā ] tab vah [jñāyakaḥ ] jñāyak hai, [darśakaḥ ] darśak hai, [muniḥ ] muni hai, [vimuktaḥ bhavati ] vimukta arthāt bandhase rahit hai .

ṭīkā : — jab tak yah ātmā, (sva-parake bhinna-bhinna) niścit svalakṣaṇoṁkā jñān (bhedajñān) na honese, prakr̥tike svabhāvako – jo ki apaneko bandhakā nimitta hai usako — nahīṁ choṛatā, tab tak sva-parake ekatvajñānase ajñāyak hai, sva-parake ekatvadarśanase (ekatvarūp śraddhānase) mithyādr̥ṣṭi hai aur sva-parakī ekatvapariṇatise asaṁyat hai; aur tab tak hī parake tathā

Page 462 of 642
PDF/HTML Page 495 of 675
single page version

bhavati . yadā tvayamev pratiniyatasvalakṣaṇanirjñānāt prakr̥tisvabhāvamātmano bandhanimittaṁ muñcati, tadā svaparayorvibhāgajñānen jñāyako bhavati, svaparayorvibhāgadarśanen darśako bhavati, svaparayorvibhāgapariṇatyā ca saṁyato bhavati; tadaiv ca parātmanorekatvādhyāsasyākaraṇādakartā bhavati .

bhāvārtha : — jab tak yah ātmā sva-parake lakṣaṇako nahīṁ jānatā tab tak vah bhedajñānake abhāvake kāraṇ karmaprakr̥tike udayako apanā samajhakar pariṇamit hotā hai, isaprakār mithyādr̥ṣṭi, ajñānī, asaṁyamī hokar, kartā hokar, karmakā bandha karatā hai . aur jab ātmāko bhedajñān hotā hai tab vah kartā nahīṁ hotā, isaliye karmakā bandha nahīṁ karatā, jñātādraṣṭārūpase pariṇamit hotā hai .

‘isaprakār bhoktr̥tva bhī ātmākā svabhāv nahīṁ hai’ is arthakā, āgāmī gāthākā sūcak ślok kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [kartr̥tvavat ] kartr̥tvakī bhān̐ti [bhoktr̥tvaṁ asya citaḥ svabhāvaḥ smr̥taḥ na ] bhoktr̥tva bhī is caitanyakā (citsvarūp ātmākā) svabhāv nahīṁ kahā hai . [ajñānāt ev ayaṁ bhoktā ] vah ajñānase hī bhoktā hai, [tad-abhāvāt avedakaḥ ] ajñānakā abhāv hone par vah abhokta hai .196.

Page 463 of 642
PDF/HTML Page 496 of 675
single page version

ajñānī hi śuddhātmajñānābhāvāt svaparayorekatvajñānen, svaparayorekatvadarśanen, svaparayorekatvapariṇatyā ca prakr̥tisvabhāve sthitatvāt prakr̥tisvabhāvamapyahaṁtayā anubhavan karmaphalaṁ vedayate . jñānī tu śuddhātmajñānasadbhāvāt svaparayorvibhāgajñānen, svaparayorvibhāgadarśanen, svaparayorvibhāgapariṇatyā ca prakr̥tisvabhāvādapasr̥tatvāt śuddhātmasvabhāvamekamevāhaṁtayā anubhavan karmaphalamuditaṁ jñeyamātratvāt jānātyev, na punaḥ tasyāhaṁtayā‘nubhavitumaśakyatvādvedayate .

gāthārtha : — [ajñānī ] ajñānī [prakr̥tisvabhāvasthitaḥ tu ] prakr̥ tike svabhāvameṁ sthit rahatā huā [karmaphalaṁ ] ka rmaphalako [vedayate ] vedatā (bhogatā) hai [punaḥ jñānī ] aur jñānī to [uditaṁ karmaphalaṁ ] udit (udayāgat) ka rmaphalako [jānāti ] jānatā hai, [na vedayate ] bhogatā nahīṁ .

ṭīkā : — ajñānī śuddha ātmāke jñānake abhāvake kāraṇ sva-parake ekatvajñānase, sva-parake ekatvadarśanase aur sva-parakī ekatvapariṇatise prakr̥tike svabhāvameṁ sthit honese prakr̥tike svabhāvako bhī ‘ahaṁ’rūpase anubhav karatā huā (arthāt prakr̥tike svabhāvako bhī ‘yah maiṁ hūn̐’ isaprakār anubhav karatā huā) karmaphalako vedatā — bhogatā hai; aur jñānī to śuddhātmāke jñānake sadbhāvake kāraṇ sva-parake vibhāgajñānase, sva-parake vibhāgadarśanase aur sva-parakī vibhāgapariṇatise prakr̥tike svabhāvase nivr̥tta ( – dūravartī) honese śuddha ātmāke svabhāvako ekako hī ‘ahaṁ’rūpase anubhav karatā huā udit karmaphalako, usake jñeyamātratāke kāraṇ, jānatā hī hai, kintu usakā ‘ahaṁ’rūpase anubhavameṁ ānā aśakya honese, (use) nahīṁ bhogatā .

bhāvārtha : — ajñānīko to śuddha ātmākā jñān nahīṁ hai, isaliye jo karma udayameṁ ātā hai usīko vah nijarūp jānakar bhogatā hai; aur jñānīko śuddha ātmākā anubhav ho gayā hai, isalie vah us prakr̥tike udayako apanā svabhāv nahīṁ jānatā huā usakā mātra jñātā hī rahatā hai, bhoktā nahīṁ hotā ..316..

Page 464 of 642
PDF/HTML Page 497 of 675
single page version

ślokārtha : — [ajñānī prakr̥ti-svabhāv-nirataḥ nityaṁ vedakaḥ bhavet ] ajñānī prakr̥ ti- svabhāvameṁ līn – rakta honese ( – usīko apanā svabhāv jānatā hai isaliye – ) sadā vedak hai, [tu ] aur [jñānī prakr̥ti-svabhāv-virataḥ jātucit vedakaḥ no ] jñānī to prakr̥ tisvabhāvase virakta honese ( – use parakā svabhāv jānatā hai isalie – ) ka dāpi vedak nahīṁ hai . [iti evaṁ niyamaṁ nirūpya ] isaprakārake niyamako bhalībhān̐ti vicār karake — niścay karake [nipuṇaiḥ ajñānitā tyajyatām ] nipuṇ puruṣo ajñānīpanako choṛ do aur [śuddha-ek-ātmamaye mahasi ] śuddha-ek -ātmāmay tejameṁ [acalitaiḥ ] niścal hokar [jñānitā āsevyatām ] jñānīpanekā sevan karo .197.

ab, yah niyam batāyā jātā hai ki ‘ajñānī vedak hī hai’ (arthāt ajñānī bhoktā hī hai, aisā niyam hai) : —

gāthārtha : — [suṣṭhu ] bhalī bhān̐ti [śāstrāṇi ] śāstroṁko [adhītya api ] parḥakar bhī [abhavyaḥ ] abhavya jīv [prakr̥tim ] prakr̥ tiko (arthāt prakr̥ tike svabhāvako) [na muñcati ] nahīṁ choṛatā, [guḍadugdham ] jaise mīṭhe dūdhako [pibantaḥ api ] pīte hue [pannagāḥ ] sarpa [nirviṣāḥ ] nirviṣ [na bhavanti ] nahīṁ hote .

Page 465 of 642
PDF/HTML Page 498 of 675
single page version

muṁcati; tathā kilābhavyaḥ prakr̥tisvabhāvaṁ svayamev na muṁcati, prakr̥tisvabhāvamocan- samarthadravyaśrutajñānācca na muṁcati, nityamev bhāvaśrutajñānalakṣaṇaśuddhātmajñānābhāvenājñānitvāt . ato niyamyate‘jñānī prakr̥tisvabhāve sthitatvādvedak ev .

bhāvārtha : — is gāthāmeṁ, yah niyam batāyā hai ki ajñānī karmaphalakā bhoktā hī hai . yahān̐ abhavyakā udāharaṇ yukta hai . jaise : — abhavyakā svayamev yah svabhāv hotā hai ki dravyaśrutakā jñān ādi bāhya kāraṇoṁke milane par bhī abhavya jīv, śuddha ātmāke jñānake abhāvake kāraṇ, karmodayako bhoganeke svabhāvako nahīṁ badalatā; isaliye is udāharaṇase spaṣṭa huā ki śāstroṁkā jñān ityādi hone par bhī jab tak jīvako śuddha ātmākā jñān nahīṁ hai arthāt ajñānīpan hai tab tak vah niyamase bhoktā hī hai ..317..

gāthārtha : — [nirvedasamāpannaḥ ] nirved(vairāgya)ko prāpta [jñānī ] jñānī [madhuram kaṭukam ] mīṭhe-ka ṛave [bahuvidham ] anek prakārake [karmaphalam ] ka rmaphalako [vijānāti ] jānatā hai, [ten ] isaliye [saḥ ] vah [avedakaḥ bhavati ] avedak hai .

Page 466 of 642
PDF/HTML Page 499 of 675
single page version

jñānī tu nirastabhedabhāvaśrutajñānalakṣaṇaśuddhātmajñānasadbhāven parato‘tyantavirakta tvāt prakr̥ti- vabhāvaṁ svayamev muṁcati, tato‘madhuraṁ madhuraṁ vā karmaphalamuditaṁ jñātr̥tvāt kevalamev jānāti, na punarjñāne sati paradravyasyāhaṁtayā‘nubhavitumayogyatvādvedayate . ato jñānī prakr̥tisvabhāvavirakta tvādavedak ev .

ṭīkā : — jñānī to jisameṁse bhed dūr ho gaye haiṁ aisā bhāvaśrutajñān jisakā svarūp hai, aise śuddhātmajñānake ( – śuddha ātmāke jñānake) sadbhāvake kāraṇ, parase atyanta virakta honese prakr̥ti-(karmoday)ke svabhāvako svayamev choṛ detā hai, isaliye udayameṁ āye hue amadhur yā madhur karmaphalako jñātāpaneke kāraṇ mātra jānatā hī hai, kintu jñānake hone par ( – jñān ho tab) paradravyako ‘ahaṁ’rūpase anubhav karanekī ayogyatā honese (us karmaphalako) nahīṁ vedatā . isaliye, jñānī prakr̥tisvabhāvase virakta honese avedak hī hai .

bhāvārtha : — jo jisase virakta hotā hai use vah apane vaś to bhogatā nahīṁ hai, aur yadi paravaś hokar bhogatā hai to vah paramārthase bhoktā nahīṁ kahalātā . is nyāyase jñānī — jo ki prakr̥tisvabhāvako (karmodayako) apanā na jānanese usase virakta hai vah — svayamev to prakr̥tisvabhāvako nahīṁ bhogatā, aur udayakī balavattāse paravaś hotā huā apanī nirbalatāse bhogatā hai to use paramārthase bhoktā nahīṁ kahā jā sakatā, vyavahārase bhoktā kahalātā hai . kintu vyavahārakā to yahān̐ śuddhanayake kathanameṁ adhikār nahīṁ hai; isaliye jñānī abhoktā hī hai ..318..

ślokārtha : — [jñānī karma na karoti ca na vedayate ] jñānī ka rmako na to ka ratā hai aur na vedatā (bhogatā) hai, [tatsvabhāvam ayaṁ kil kevalam jānāti ] vah ka rmake svabhāvako mātra jānatā hī hai . [paraṁ jānan ] isaprakār mātra jānatā huā [karaṇ-vedanayoḥ abhāvāt ] ka rane aur vedaneke (bhoganeke) abhāvake kāraṇ [śuddha-svabhāv-niyataḥ saḥ hi mukta : ev ] śuddha svabhāvameṁ niścal aisā vah vāstavameṁ mukta hī hai .

bhāvārtha : — jñānī karmakā svādhīnatayā kartā-bhoktā nahīṁ hai, mātra jñātā hī hai; isaliye vah mātra śuddhasvabhāvarūp hotā huā mukta hī hai . karma udayameṁ ātā bhī hai, phi ra bhī vah jñānīkā kyā kar sakatā hai ? jab tak nirbalatā rahatī hai tabatak karma jor calā le; jñānī kramaśaḥ śakti

Page 467 of 642
PDF/HTML Page 500 of 675
single page version

jñānī hi karmacetanāśūnyatven karmaphalacetanāśūnyatven ca svayamakartr̥tvādavedayitr̥tvācca na karma karoti na vedayate ca; kintu jñānacetanāmayatven kevalaṁ jñātr̥tvātkarmabandhaṁ karmaphalaṁ ca śubhamaśubhaṁ vā kevalamev jānāti .

gāthārtha : — [jñānī] jñānī [bahuprakārāṇi] bahut prakārake [karmāṇi] ka rmoṁko [na api karoti] na to ka ratā hai, [na api vedayate ] aur na vedatā (bhogatā) hī hai; [punaḥ ] ki ntu [puṇyaṁ ca pāpaṁ ca ] puṇya aur pāparūp [bandhaṁ ] ka rmabandhako [karmaphalaṁ ] tathā ka rmaphalako [jānāti ] jānatā hai .

ṭīkā : — jñānī karmacetanā rahit honese svayaṁ akartā hai, aur karmaphalacetanā rahit honese svayaṁ avedak ( – abhoktā) hai, isalie vah karmako na to karatā hai aur na vedatā ( – bhogatā) hai; kintu jñānacetanāmay honese mātra jñātā hī hai, isaliye vah śubh athavā aśubh karmabandhako tathā karmaphalako mātra jānatā hī hai ..319..

ab praśna hotā hai ki — (jñānī karatā-bhogatā nahīṁ hai, mātra jānatā hī hai) yah kaise hai ? isakā uttar dr̥ṣṭāṁtapūrvak kahate haiṁ : —