Page 468 of 642
PDF/HTML Page 501 of 675
single page version
yathātra loke draṣṭirdaśyādatyantavibhakta tven tatkaraṇavedanayorasamarthatvāt draśyaṁ na karoti na vedayate ca, anyathāgnidarśanātsandhukṣaṇavat svayaṁ jvalanakaraṇasya, lohapiṇḍavatsvayamauṣṇyānubhavanasya ca durnivāratvāt, kintu kevalaṁ darśanamātrasvabhāvatvāt tatsarvaṁ kevalamev paśyati; tathā jñānamapi svayaṁ draṣṭr̥tvāt karmaṇo‘tyantavibhakta tven niścayatastatkaraṇavedanayorasamarthatvātkarma na karoti na vedayate ca, kintu kevalaṁ jñānamātrasvabhāvatvātkarmabandhaṁ mokṣaṁ vā karmodayaṁ nirjarāṁ vā kevalamev jānāti .
gāthārtha : — [yathā ev dr̥ṣṭiḥ ] jaise netra (dr̥śya padārthoṁko ka ratā-bhogatā nahīṁ hai, kintu dekhatā hī hai), [tathā ] usīprakār [jñānam ] jñān [akārakaṁ ] akārak [avedakaṁ ca ev ] tathā avedak hai, [ca ] aur [bandhamokṣaṁ ] bandha, mokṣa, [karmodayaṁ ] ka rmoday [nirjarāṁ ca ev ] tathā nirjarāko [jānāti ] jānatā hī hai .
ṭīkā : — jaise is jagatameṁ netra dr̥śya padārthase atyanta bhinnatāke kāraṇ use karane-vedane ( – bhogane)meṁ asamartha honese, dr̥śya padārthako na to karatā hai aur na vedatā ( – bhogatā) hai — yadi aisā na ho to agniko dekhane par, 1saṁdhukṣaṇakī bhān̐ti, apaneko ( – netrako) agnikā kartr̥tva (jalānā), aur loheke golekī bhān̐ti apaneko (netrako) agnikā anubhav durnivār honā cāhie, (arthāt yadi netra dr̥śya padārthako karatā aur bhogatā ho to netrake dvārā agni jalanī cāhie aur netrako agnikī uṣṇatākā anubhav honā cāhie; kintu aisā nahīṁ hotā, isaliye netra dr̥śya padārthakā kartā-bhoktā nahīṁ hai) — kintu keval darśanamātrasvabhāvavālā honese vah (netra) sabako mātra dekhatā hī hai; isīprakār jñān bhī, svayaṁ (netrakī bhān̐ti) dekhanevālā honese, karmase atyanta bhinnatāke kāraṇ niścayase usake karane-vedane-(bhogane) meṁ asamartha honese, karmako na to karatā hai aur na vedatā (bhogatā) hai, kintu keval jñānamātrasvabhāvavālā ( – jānanekā svabhāvavālā) honese karmake bandhako tathā mokṣako, aur karmake udayako tathā nirjarāko mātra jānatā hī hai .
bhāvārtha : — jñānakā svabhāv netrakī bhān̐ti dūrase jānanā hai; isaliye jñānake kartr̥tva- bhoktr̥tva nahīṁ hai . kartr̥tva-bhoktr̥tva mānanā ajñān hai . yahān̐ koī pūchatā hai ki — ‘‘aisā to kevalajñān hai . aur śeṣ to jab tak mohakarmakā uday hai tab tak sukhaduḥkharāgādirūp pariṇaman hotā hī hai, tathā jab tak darśanāvaraṇ, jñānāvaraṇ tathā vīryāntarāyakā uday hai tab tak adarśan, 1saṁdhukṣaṇ = saṁdhūkaṇ; agni jalānevālā padārtha; agniko cetānevālī vastu .
Page 469 of 642
PDF/HTML Page 502 of 675
single page version
sakatā hai ?’’ usakā samādhān : — pahalese hī yah kahā jā rahā hai ki jo svatantratayā karatā-
svatantratayā to kisīkā kartā-bhoktā nahīṁ hotā, tathā apanī nirbalatāse karmake udayakī
balavattāse jo kārya hotā hai usakā paramārthadr̥ṣṭise vah kartā-bhoktā nahīṁ kahā jātā . aur us
aur itanā viśeṣ jānanā cāhie ki — kevalajñānī to sākṣāt śuddhātmasvarūp hī haiṁ aur śrutajñānī bhī śuddhanayake avalambanase ātmāko aisā hī anubhav karate haiṁ; pratyakṣa aur parokṣakā hī bhed hai . isaliye śrutajñānīko jñān-śraddhānakī apekṣāse jñātā-draṣṭāpan hī hai aur cāritrakī apekṣāse pratipakṣī karmakā jitanā uday hai utanā ghāt hai aur use naṣṭa karanekā udyam bhī hai . jab us karmakā abhāv ho jāyegā tab sākṣāt yathākhyāt cāritra pragaṭ hogā aur tab kevalajñān pragaṭ hogā . yahān̐ samyagdr̥ṣṭiko jo jñānī kahā jātā hai so vah mithyātvake abhāvakī apekṣāse kahā jātā hai . yadi jñānasāmānyakī apekṣā leṁ to sabhī jīv jñānī haiṁ aur viśeṣakī apekṣā leṁ to jab tak kiṁcitmātra bhī ajñān hai tab tak jñānī nahīṁ kahā jā sakatā — jaise siddhāṁt granthoṁmeṁ bhāvoṁkā varṇan karate hue, jab tak kevalajñān utpanna na ho tab tak arthāt bārahaveṁ guṇasthān tak ajñānabhāv kahā hai . isaliye yahān̐ jo jñānī-ajñānīpan kahā hai vah samyaktva mithyātvakī apekṣāse hī jānanā cāhie ..320..
ab, jo — jain sādhu bhī — sarvathā ekāntake āśayase ātmāko kartā hī mānate haiṁ unakā niṣedh karate hue, āgāmī gāthākā sūcak ślok kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [ye tu tamasā tatāḥ ātmānaṁ kartāram paśyanti ] jo ajñān-aṁdhakārase ācchādit hote hue ātmāko kartā mānate haiṁ, [mumukṣatām api ] ve bhale hī mokṣake icchuk hoṁ tathāpi [sāmānyajanavat ] sāmānya (lauki ka ) janoṁkī bhān̐ti [teṣāṁ mokṣaḥ na ] unakī bhī mukti nahīṁ hotī . 199 .
Page 470 of 642
PDF/HTML Page 503 of 675
single page version
— jo dev, mānav, asurake trayalokako nitya hi kare ..323..
gāthārtha : — [lokasya ] lok ke (lauki ka janoṁke) matameṁ [suranārakatiryaṅmānuṣān sattvān ] dev, nārakī , tiryaṁc, manuṣya — prāṇiyoṁko [viṣṇuḥ ] viṣṇu [karoti ] ka ratā hai; [ca ] aur [yadi ] yadi [śramaṇānām api ] śramaṇoṁ-(muniyoṁ)ke mantavyameṁ bhī [ṣaḍivadhān kāyān ] chah kāyake jīvoṁko [ātmā ] ātmā [karoti ] ka ratā ho, [yadi lokaśramaṇānām ] to lok aur śramaṇoṁkā [ekaḥ siddhāntaḥ ] ek siddhāṁt ho gayā, [viśeṣaḥ na dr̥śyate ] unameṁ koī antar dikhāī nahīṁ detā; (kyoṁki) [lokasya ] lok ke matameṁ [viṣṇuḥ ] viṣṇu [karoti ] ka ratā hai aur
Page 471 of 642
PDF/HTML Page 504 of 675
single page version
ye tvātmānaṁ kartāramev paśyanti te lokottarikā api na laukikatāmativartante; laukikānāṁ paramātmā viṣṇuḥ suranārakādikāryāṇi karoti, teṣāṁ tu svātmā tāni karotītyapasiddhāntasya samatvāt . tatasteṣāmātmano nityakartr̥tvābhyupagamāt laukikānāmiv lokottarikāṇāmapi nāsti mokṣaḥ .
mānyatāmeṁ donoṁ samān hue) . [evaṁ ] isaprakār, [sadevamanujāsurān lokān ] dev, manuṣya aur
pravartamān) aise [lokaśramaṇānāṁ dvayeṣām api ] un lok aur śramaṇ — donoṁkā [ko‘pi mokṣaḥ ]
ṭīkā : — jo ātmāko kartā hī dekhate — mānate haiṁ, ve lokottar hoṁ to bhī laukikatāko atikramaṇ nahīṁ karate; kyoṁki, laukik janoṁke matameṁ paramātmā viṣṇu devanārakādi kārya karatā hai, aur un ( — lokottar bhī muniyoṁ)ke matameṁ apanā ātmā un kāryako karatā hai — isaprakār (donomeṁ) 1apasiddhāntakī samānatā hai . isaliye ātmāke nitya kartr̥tvakī unakī mānyatāke kāraṇ, laukik janoṁkī bhān̐ti, lokottar puruṣoṁ (muniyoṁ) kā bhī mokṣa nahīṁ hotā .
bhāvārtha : — jo ātmāko kartā mānate haiṁ, ve bhale hī muni ho gaye hoṁ tathāpi ve laukik jan jaise hī haiṁ; kyoṁki, lok īśvarako kartā mānatā hai aur un muniyoṁne ātmāko kartā mānā hai — isaprakār donoṁkī mānyatā samān huī . isaliye jaise laukik janoṁko mokṣa nahīṁ hotī, usīprakār un muniyoṁkī bhī mukti nahīṁ hai . jo kartā hogā vah kāryake phalako bhī avaśya bhogegā, aur jo phalako bhogegā usakī mukti kaisī ?..321 se 323..
ab āgeke ślokameṁ yah kahate haiṁ ki — ‘paradravya aur ātmākā koī bhī sambandha nahīṁ hai, isaliye unameṁ kartā-karmasambandha bhī nahīṁ hai; : —
ślokārtha : — [paradravya-ātmatattvayoḥ sarvaḥ api sambandhaḥ nāsti ] paradravya aur ātma- tattvakā sampūrṇa hī (koī bhī) sambandha nahīṁ hai; [kartr̥-karmatva-sambandha-abhāve ] isaprakār ka rtr̥- ka rmatvake sambandhakā abhāv honese, [tatkartr̥tā kutaḥ ] ātmāke paradravyakā ka rtr̥tva ka hān̐se ho sakatā hai ?
bhāvārtha : — paradravya aur ātmākā koī bhī sambandha nahīṁ hai, tab phi ra unameṁ 1apasiddhānta = mithyā arthāt bhūlabharā siddhānta .
Page 472 of 642
PDF/HTML Page 505 of 675
single page version
paradravyakā kartr̥tva kaise ho sakatā hai ? 200.
ab, ‘‘jo vyavahāranayake kathanako grahaṇ karake yah kahate haiṁ ki ‘paradravya merā hai’, aur isaprakār vyavahārako hī niścay mānakar ātmāko paradravyakā kartā mānate haiṁ, ve mithyādr̥ṣṭi haiṁ’’ ityādi arthakī sūcak gāthāyeṁ dr̥ṣṭānta sahit kahate haiṁ : —
Page 473 of 642
PDF/HTML Page 506 of 675
single page version
ajñānin ev vyavahāravimūḍhāḥ paradravyaṁ mamedamiti paśyanti . jñāninastu niścayapratibuddhāḥ paradravyakaṇikāmātramapi na mamedamiti paśyanti . tato yathātra loke kaścid vyavahāravimūḍhaḥ parakīyagrāmavāsī mamāyaṁ grām iti paśyan mithyādraṣṭiḥ, tathā yadi jñānyapi kathaciṁd [vyavahārabhāṣiten tu ] vyavahārake vacanoṁko grahaṇ karake [paradravyaṁ mam ] ‘paradravya merā hai’ [bhaṇanti ] aisā ka hate haiṁ, [tu ] parantu jñānījan [niścayen jānanti ] niścayase jānatee haiṁ ki ‘[kiñcit ] koī [paramāṇumātram api ] paramāṇumātra bhī [na ca mam ] merā nahīṁ hai’ .
[yathā ] jaise [kaḥ api naraḥ ] koī manuṣya [asmākaṁ grāmaviṣayanagararāṣṭram ] ‘hamārā grām, hamārā deś, hamārā nagar, hamārā rāṣṭra’ [jalpati ] isaprakār ka hatā hai, [tu ] kintu [tāni ] ve [tasya ] usake [na ca bhavanti ] nahīṁ haiṁ, [mohen ca ] mohase [saḥ ātmā ] vah ātmā [bhaṇati ] ‘mere haiṁ’ isaprakār ka hatā hai; [evam ev ] isīprakār [yaḥ jñānī ] jo jñānī bhī [paradravyaṁ mam ] ‘paradravya merā hai’ [iti jānan ] aisā jānatā huā [ātmānaṁ karoti ] paradravyako nijarūp ka ratā hai, [eṣaḥ ] vah [niḥsaṁśayaṁ ] niḥsaṁdeh arthāt niścayataḥ [mithyādr̥ṣṭiḥ ] mithyādr̥ṣṭi [bhavati ] hotā hai .
[tasmāt ] isaliye tattvajña [na me iti jñātvā ] ‘paradravya merā nahīṁ hai’ yah jānakar, [eteṣāṁ dvayeṣām api ] in donoṁkā ( – lok kā aur śramaṇakā – ) [paradravye ] paradravyameṁ [kartr̥vyavasāyaṁ jānan ] ka rtr̥tvake vyavasāyako jānate hue, [jānīyāt ] yah jānate haiṁ ki [dr̥ṣṭirahitānām ] yah vyavasāy samyagdarśanase rahit puruṣoṁkā hai .
ṭīkā : — ajñānījan hī vyavahāravimūrḥ (vyavahārameṁ hī vimūrḥ) honese paradravyako aisā dekhate — mānate haiṁ ki ‘yah merā hai’; aur jñānījan to niścayapratibuddha (niścayake jñātā) honese paradravyakī kaṇikāmātrako bhī ‘yah merā hai’ aisā nahīṁ dekhate – mānate . isaliye, jaise is jagatameṁ koī vyavahāravimūrḥ aisā dūsareke gām̐vameṁ rahanevālā manuṣya ‘yah grām merā hai’ isaprakār dekhatā – mānatā huā mithyādr̥ṣṭi ( – viparīt dr̥ṣṭivālā) hai, usīprakār yadi jñānī bhī kisī prakārase
Page 474 of 642
PDF/HTML Page 507 of 675
single page version
vyavahāravimūḍho bhūtvā paradravyaṁ mamedamiti paśyet tadā so‘pi nissaṁśayaṁ paradravyamātmānaṁ kurvāṇo mithyādraṣṭirev syāt . atastattvaṁ jānan puruṣaḥ sarvamev paradravyaṁ na mameti jñātvā lokaśramaṇānāṁ dvayeṣāmapi yo‘yaṁ paradravye kartr̥vyavasāyaḥ sa teṣāṁ samyagdarśanarahitatvādev bhavati iti suniścitaṁ jānīyāt .
sambandha ev sakalo‘pi yato niṣiddhaḥ .
paśyantvakartr̥ munayaśca janāśca tattvam ..201..
vyavahāravimūrḥ hokar paradravyako ‘yah merā hai’ isaprakār dekhe – māne to us samay vah bhī niḥsaṁśayataḥ arthāt niścayataḥ, paradravyako nijarūp karatā huā, mithyādr̥ṣṭi hī hotā hai . isaliye tattvajña puruṣ ‘samasta paradravya merā nahīṁ hai’ yah jānakar, yah suniścitatayā jānatā hai ki — ‘lok aur śramaṇ — donoṁko jo yah paradravyameṁ kartr̥tvakā vyavasāy hai, vah unakī samyagdarśanarahitatāke kāraṇ hī hai’ .
bhāvārtha : — jo vyavahārase mohī hokar paradravyake kartr̥tvako mānate haiṁ, ve — laukikajan hoṁ yā munijan hoṁ — mithyādr̥ṣṭi hī haiṁ . yadi jñānī bhī vyavahāramūrḥ hokar paradravyako ‘apanā’ mānatā hai, to vah mithyādr̥ṣṭi hī hotā hai ..324 se 327..
ślokārtha : — [yataḥ ] kyoṁki [ih ] is lok meṁ [ekasya vastunaḥ anyatareṇ sārdhaṁ sakalaḥ api sambandhaḥ ev niṣiddhaḥ ] ek vastukā anya vastuke sāth sampūrṇa sambandha hī niṣedh kiyā gayā hai, [tat ] isaliye [vastubhede ] jahān̐ vastubhed hai arthāt bhinna vastuen̐ haiṁ vahān̐ [kartr̥karmaghaṭanā asti na ] ka rtāk rmaghaṭanā nahīṁ hotī — [munayaḥ ca janāḥ ca ] isaprakār munijan aur lauki ka jan [tattvam akartr̥ paśyantu ] tattvako ( – vastuke yathārtha svarūpako) ak rtā dekho, (yah śraddhāmeṁ lāo ki — koī kisīkā ka rtā nahīṁ hai, paradravya parakā ak rtā hī hai) .201.
‘‘jo puruṣ aisā vastusvabhāvakā niyam nahīṁ jānate ve ajñānī hote hue karmako karate haiṁ; isaprakār bhāvakarmakā kartā ajñānase cetan hī hotā hai .’’ — is arthakā evaṁ āgāmī gāthāoṁkā sūcak kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
Page 475 of 642
PDF/HTML Page 508 of 675
single page version
majñānamagnamahaso bat te varākāḥ .
kartā svayaṁ bhavati cetan ev nānyaḥ ..202..
ślokārtha : — (ācāryadev khedapūrvak ka hate haiṁ ki :) [bat ] arere! [ye tu imam svabhāvaniyamaṁ na kalayanti ] jo is vastusvabhāvake niyamako nahīṁ jānate [te varākāḥ ] ve becāre, [ajñānamagnamahasaḥ ] jinakā (puruṣārtharūp – parākramarūp) tej ajñānameṁ ḍūb gayā hai aise, [karma kurvanti ] ka rmako ka rate haiṁ; [tataḥ ev hi ] isaliye [bhāvakarmakartā cetanaḥ ev svayaṁ bhavati ] bhāvak rmakā ka rtā cetan hī svayaṁ hotā hai, [anyaḥ na ] anya koī nahīṁ .
bhāvārtha : — vastuke svarūpake niyamako nahīṁ jānatā, isaliye paradravyakā kartā hotā huā ajñānī ( – mithyādr̥ṣṭi) jīv svayaṁ hī ajñānabhāvameṁ pariṇamit hotā hai; isaprakār apane bhāvakarmakā kartā ajñānī svayaṁ hī hai, anya nahīṁ .202.
ab, ‘(jīvake) jo mithyātvabhāv hotā hai, usakā kartā kaun hai ?’ — is bātakī bhalībhān̐ti carcā karake, ‘bhāvakarmakā kartā (ajñānī) jīv hī hai’ yah yuktipūrvak siddha karate haiṁ : —
Page 476 of 642
PDF/HTML Page 509 of 675
single page version
gāthārtha : — [yadi ] yadi [mithyātvaṁ prakr̥tiḥ ] mithyātva nāmak (mohanīy ka rmakī) prakr̥ ti [ātmānam ] ātmāko [mithyādr̥ṣṭiṁ ] mithyādr̥ṣṭi [karoti ] ka ratī hai aisā mānā jāye, [tasmāt ] to [te ] tumhāre matameṁ [acetanā prakr̥tiḥ ] acetan prakr̥ ti [nanu kārakā prāptā ] (mithyātvabhāvakī) ka rtā ho gaī ! (isaliye mithyātvabhāv acetan siddha huā!)
[athavā ] athavā, [eṣaḥ jīvaḥ ] yah jīv [pudgaladravyasya ] pudgaladravyake [mithyātvam ] mithyātvako [karoti ] ka ratā hai aisā mānā jāye, [tasmāt ] to [pudgaladravyaṁ mithyādr̥ṣṭiḥ ] pudgal- dravya mithyādr̥ṣṭi siddha hogā! — [na punaḥ jīvaḥ ] jīv nahīṁ!
Page 477 of 642
PDF/HTML Page 510 of 675
single page version
jīv ev mithyātvādibhāvakarmaṇaḥ kartā, tasyācetanaprakr̥tikāryatve‘cetanatvānuṣaṁgāt . svasyaiv jīvo mithyātvādibhāvakarmaṇaḥ kartā, jīven pudgaladravyasya mithyātvādibhāvakarmaṇi kriyamāṇe pudgaladravyasya cetanānuṣaṁgāt . na ca jīvaḥ prakr̥tiśca mithyātvādibhāvakarmaṇo dvau kartārau, jīvavad- cetanāyāḥ prakr̥terapi tatphalabhogānuṣaṁgāt . na ca jīvaḥ prakr̥tiśca mithyātvādibhāvakarmaṇo dvāvapyakartārau, svabhāvat ev pudgaladravyasya mithyātvādibhāvānuṣaṁgāt . tato jīvaḥ kartā, svasya karma kāryamiti siddham . pudgaladravyako [mithyātvam ] mithyātvabhāvarūp [kurutaḥ ] ka rate haiṁ aisā mānā jāye, [tasmāt ] to [dvābhyāṁ kr̥taṁ tat ] jo donoṁke dvārā kiyā [tasya phalam ] usakā phal [dvau api bhuñjāte ] donoṁ bhogeṁge !
[ath ] athavā yadi [pudgaladravyaṁ ] pudgaladravyako [mithyātvam ] mithyātvabhāvarūp [na prakr̥tiḥ karoti ] na to prakr̥ ti ka ratī hai [na jīvaḥ ] aur na jīv ka ratā hai ( – donoṁmeṁse koī nahīṁ ka ratā) aisā mānā jāy, [tasmāt ] to [pudgaladravyaṁ mithyātvam ] pudgaladravya svabhāvase hī mithyātvabhāvarūp siddha hogā ! [tat tu na khalu mithyā ] kyā yah vāstavameṁ mithyā nahīṁ hai ?
ṭīkā : — jīv hī mithyātvādi bhāvakarmakā kartā hai; kyoṁki yadi vah (bhāvakarma) acetan prakr̥tikā kārya ho to use ( – bhāvakarmako) acetanatvakā prasaṁg ā jāyegā . jīv apane hī mithyātvādi bhāvakarmakā kartā hai; kyoṁki yadi jīv pudgaladravyake mithyātvādi bhāvakarmako kare to pudgaladravyako cetanatvakā prasaṁg ā jāyegā . aur jīv tathā prakr̥ti donoṁ mithyātvādi bhāvakarmake kartā haiṁ aisā bhī nahīṁ hai; kyoṁki yadi ve donoṁ kartā hoṁ to jīvakī bhān̐ti acetan prakr̥tiko bhī us (-bhāvakarma)kā phal bhoganekā prasaṁg ā jāyegā . aur jīv tathā prakr̥ti donoṁ mithyātvādi bhāvakarmake akartā haiṁ so aisā bhī nahīṁ hai; kyoṁki yadi ve donoṁ akartā hoṁ to svabhāvase hī pudgaladravyako mithyātvādi bhāvakā prasaṁg ā jāyegā . isase yah siddha huā ki — jīv kartā hai aur apanā karma kārya hai (arthāt jīv apane mithyātvādi bhāvakarmakā kartā hai aur apanā bhāvakarma apanā kārya hai) .
bhāvārtha : — in gāthāoṁmeṁ yah siddha kiyā hai ki bhāvakarmakā kartā jīv hī hai . yahān̐ yah jānanā cāhie ki — paramārthase anya dravya anya dravyake bhāvakā kartā nahīṁ hotā, isaliye jo cetanake bhāv haiṁ unakā kartā cetan hī ho sakatā hai . is jīvake ajñānase jo mithyātvādi bhāvarūp pariṇām haiṁ ve cetan haiṁ, jaṛ nahīṁ; aśuddhaniścayanayase unheṁ cidābhās bhī kahā jātā hai . isaprakār
Page 478 of 642
PDF/HTML Page 511 of 675
single page version
rajñāyāḥ prakr̥teḥ svakāryaphalabhugbhāvānuṣaṁgātkr̥tiḥ .
jīvasyaiv ca karma taccidanugaṁ jñātā na yatpudgalaḥ ..203..
ve pariṇām cetan haiṁ, isaliye unakā kartā bhī cetan hī hai; kyoṁki cetanakarmakā kartā cetan hī hotā hai — yah paramārtha hai . abhedadr̥ṣṭimeṁ to jīv śuddhacetanāmātra hī hai, kintu jab vah karmake nimittase pariṇamit hotā hai tab vah un-un pariṇāmoṁse yukta hotā hai aur tab pariṇām- pariṇāmīkī bhedadr̥ṣṭimeṁ apane ajñānabhāvarūp pariṇāmoṁkā kartā jīv hī hai . abhedadr̥ṣṭimeṁ to kartākarmabhāv hī nahīṁ hai, śuddha cetanāmātra jīvavastu hai . isaprakār yathārthatayā samajhanā cāhiye ki cetanakarmakā kartā cetan hī hai ..328 se 331..
ślokārtha : — [karma kāryatvāt akr̥taṁ na ] jo ka rma (arthāt bhāvak rma) hai vah kārya hai, isaliye vah akr̥t nahīṁ ho sakatā arthāt kisīke dvārā kiye binā nahīṁ ho sakatā . [ca ] aur [tat jīv-prakr̥tyoḥ dvayoḥ kr̥tiḥ na ] aise bhī nahīṁ hai ki vah (bhāvak rma) jīv aur prakr̥ ti donoṁkī kr̥ ti ho, [ajñāyāḥ prakr̥teḥ sva-kārya-phal-bhug-bhāv-anuṣaṁgāt ] kyoṁki yadi vah donoṁkā kārya ho to jñānarahit (jaṛ) prakr̥ tiko bhī apane kāryakā phal bhoganekā prasaṁg ā jāyegā . [ekasyāḥ prakr̥teḥ na ] aur vah (bhāvak rma) ek prakr̥ tikī kr̥ ti ( – ake lī prakr̥ tikā kārya – ) bhī nahīṁ hai, [acittvalasanāt ] kyoṁki prakr̥ tikā to acetanatva pragaṭ hai (arthāt prakr̥ ti to acetan hai aur bhāvak rma cetan hai) . [tataḥ ] isaliye [asya kartā jīvaḥ ] us bhāvak rmakā ka rtā jīv hī hai [ca ] aur [cid-anugaṁ ] cetanakā anusaraṇ karanevālā arthāt cetanake sāth anvayarūp ( – cetanake pariṇāmarūp – ) aisā [tat ] vah bhāvak rma [jīvasya ev karma ] jīvakā hī ka rma hai, [yat ] kyoṁki [pudgalaḥ jñātā na ] pudgal to jñātā nahīṁ hai (isaliye vah bhāvak rma pudgalakā ka rma nahīṁ ho sakatā) .
bhāvārtha : — cetanakarma cetanake hī hotā hai; pudgal jaṛ hai, usase cetanakarma kaise ho sakatā hai ? .203.
ab āgekī gāthāoṁmeṁ, jo bhāvakarmakā kartā bhī karmako hī mānate haiṁ unheṁ samajhāneke lie syādvādake anusār vastusthiti kaheṁge; pahale usakā sūcak kāvya kahate haiṁ : —
Page 479 of 642
PDF/HTML Page 512 of 675
single page version
kartātmaiṣ kathaṁcidityacalitā kaiścicchrutiḥ kopitā .
syādvādapratibandhalabdhavijayā vastusthitiḥ stūyate ..204..
ślokārtha : — [kaiścit hatakaiḥ ] koī ātmāke ghātak (sarvathā ekāntavādī) [karma ev kartr̥ pravitarkya ] ka rmako hī ka rtā vicār kar [ātmanaḥ kartr̥tāṁ kṣiptvā ] ātmāke ka rtr̥tvako uṛākar, ‘[eṣaḥ ātmā kathaṁcit ka rtā ] yah ātmā ka thaṁcit ka rtā hai’ [iti acalitā śrutiḥ kopitā ] aisā ka hanevālī acalit śrutiko kopit ka rate haiṁ ( – nirbādh jinavāṇīkī virādhanā ka rate haiṁ); [uddhat-moh-mudrit-dhiyāṁ teṣām bodhasya saṁśuddhaye ] jinakī buddhi tīvra mohase mudrit ho gaī hai aise un ātmaghātakoṁke jñānakī saṁśuddhike liye (nimnalikhit gāthāoṁ dvārā) [vastusthitiḥ stūyate ] vastusthiti ka hī jātī hai — [syādvād- pratibandha-labdha-vijayā ] jis vastusthitine syādvādake pratibandhase vijay prāpta kī hai (arthāt jo vastusthiti syādvādarūp niyamase nirbādhatayā siddha hotī hai) .
bhāvārtha : — koī ekāntavādī sarvathā ekāntataḥ karmakā kartā karmako hī kahate haiṁ aur ātmāko akartā hī kahate haiṁ; ve ātmāke ghātak haiṁ . un par jinavāṇīkā kop hai, kyoṁki syādvādase vastusthitiko nirbādhatayā siddha karanevālī jinavāṇī to ātmāko kathaṁcit kartā kahatī hai . ātmāko akartā hī kahanevāle ekāntavādiyoṁkī buddhi utkaṭ mithyātvase ḍhak gaī hai; unake mithyātvako dūr karaneke liye ācāryadev syādvādānusār jaisī vastusthiti hai, vah nimnalikhit gāthāoṁmeṁ kahate haiṁ .204.
‘ātmā sarvathā akartā nahīṁ hai, kathaṁcit kartā bhī hai’ is arthakī gāthāyeṁ ab kahate haiṁ : —
Page 480 of 642
PDF/HTML Page 513 of 675
single page version
kammehi suhāvijjadi dukkhāvijjadi tahev kammehiṁ . kammehi ya micchattaṁ ṇijjadi ṇijjadi asaṁjamaṁ cev ..333.. kammehi bhamāḍijjadi uḍḍhamaho cāvi tiriyaloyaṁ ca . kammehi cev kijjadi suhāsuhaṁ jettiyaṁ kiṁci ..334.. jamhā kammaṁ kuvvadi kammaṁ dedi haradi tti jaṁ kiṁci . tamhā u savvajīvā akāragā hoṁti āvaṇṇā ..335.. purisitthiyāhilāsī itthīkammaṁ ca purisamahilasadi . esā āyariyaparaṁparāgadā erisī du sudī ..336.. tamhā ṇa ko vi jīvo abaṁbhacārī du amha uvadese . jamhā kammaṁ cev hi kammaṁ ahilasadi idi bhaṇidaṁ ..337.. jamhā ghādedi paraṁ pareṇ ghādijjade ya sā payaḍī . edeṇattheṇaṁ kir bhaṇṇadi paraghādaṇāmetti ..338..
Page 481 of 642
PDF/HTML Page 514 of 675
single page version
tamhā ṇa ko vi jīvo vadhādao atthi amha uvadese . jamhā kammaṁ cev hi kammaṁ ghādedi idi bhaṇidaṁ ..339.. evaṁ saṁkhuvaesaṁ je du parūveṁti erisaṁ samaṇā . tesiṁ payaḍī kuvvadi appā ya akāragā savve ..340.. ahavā maṇṇasi majjhaṁ appā appāṇamappaṇo kuṇadi . eso micchasahāvo tumhaṁ eyaṁ muṇaṁtassa ..341.. appā ṇicco‘saṁkhejjapadeso desido du samayamhi . ṇa vi so sakkadi tatto hīṇo ahio ya kāduṁ je ..342.. jīvassa jīvarūvaṁ vittharado jāṇ logamettaṁ khu . tatto so kiṁ hīṇo ahio ya kahaṁ kuṇadi davvaṁ ..343.. ah jāṇago du bhāvo ṇāṇasahāveṇ acchade tti madaṁ . tamhā ṇa vi appā appayaṁ tu sayamappaṇo kuṇadi ..344..
Page 482 of 642
PDF/HTML Page 515 of 675
single page version
gāthārtha : — ‘‘[karmabhiḥ tu ] ka rma [ajñānī kriyate ] (jīvako) ajñānī ka rate haiṁ [tathā ev ] usī tarah [karmabhiḥ jñānī ] karma (jīvako) jñānī ka rate haiṁ, [karmabhiḥ svāpyate ] ka rma sulāte haiṁ [tathā ev ] usī tarah [karmabhiḥ jāgaryate ] ka rma jagāte haiṁ, [karmabhiḥ sukhī kriyate ] ka rma sukhī ka rate haiṁ [tathā ev ] usī tarah [karmabhiḥ duḥkhī kriyate ] ka rma duḥkhī ka rate haiṁ, [karmabhiḥ ca mithyātvaṁ nīyate ] ka rma mithyātvako prāpta karāte haiṁ [ca ev ] aur [asaṁyamaṁ nīyate ] ka rma asaṁyamako prāpta karāte haiṁ, [karmabhiḥ ] ka rma [ū rdhvam adhaḥ ca api tiryaglokaṁ ca ] ū rdhvalok , adholok aur tiryaglok meṁ [bhrāmyate ] bhramaṇ karāte haiṁ, [yatkiñcit yāvat śubhāśubhaṁ ] jo kuch bhī jitanā śubh aur aśubh hai vah sab [karmabhiḥ ca ev kriyate ] ka rma hī ka rate haiṁ . [yasmāt ] yataḥ [karma karoti ] ka rma ka ratā hai, [karma dadāti ] ka rma detā hai, [harati ] ka rma har letā hai — [iti yatkiñcit ] isaprakār jo kuch bhī karatā vah ka rma hī ka ratā hai, [tasmāt tu ] isaliye [sarvajīvāḥ ] sabhī jīv [akārakāḥ āpannāḥ bhavanti ] akārak (ak rtā) siddha hote haiṁ .
aur, [puruṣaḥ ] puruṣavedak rma [stryabhilāṣī ] strīkā abhilāṣī hai [ca ] aur [strīkarma ] strīvedak rma [puruṣam abhilaṣati ] puruṣakī abhilāṣā ka ratā hai — [eṣā ācāryaparamparāgatā īdr̥śī tu śrutiḥ ] aisī yah ācāryakī paramparāse āī huī śruti hai; [tasmāt ] isaliye [asmākam upadeśe tu ] hamāre upadeśameṁ [kaḥ api jīvaḥ ] koī bhī jīv [abrahmacārī na ] abrahmacārī nahīṁ hai,
Page 483 of 642
PDF/HTML Page 516 of 675
single page version
[yasmāt ] kyoṁki [karma ca ev hi ] ka rma hī [karma abhilaṣati ] ka rmakī abhilāṣā ka ratā hai [iti bhaṇitam ] aisā kahā hai .
aur, [yasmāt paraṁ hanti ] jo parako māratā hai [ca ] aur [pareṇ hanyate ] jo parake dvārā mārā jātā hai [sā prakr̥tiḥ ] vah prakr̥ ti hai — [eten arthen kil ] is arthameṁ [paraghātanām iti bhaṇyate ] paraghātanāmak rma ka hā jātā hai, [tasmāt ] isaliye [asmākam upadeśe ] hamāre upadeśameṁ [kaḥ api jīvaḥ ] koī bhī jīv [upaghātakaḥ na asti ] upaghātak (māranevālā) nahīṁ hai, [yasmāt ] kyoṁki [karma ca ev hi ] ka rma hī [karma hanti ] ka rmako māratā hai [iti bhaṇitam ] aisā kahā hai .’’
(ācāryadev ka hate haiṁ ki : — ) [evaṁ tu ] isaprakār [īdr̥śaṁ sāṅkhayopadeśaṁ ] aisā sāṁkhyamatakā upadeś [ye śramaṇāḥ ] jo śramaṇ (jain muni) [prarūpayanti ] prarūpit karate haiṁ, [teṣāṁ ] unake matameṁ [prakr̥tiḥ karoti ] prakr̥ ti hī ka ratī hai [ātmānaḥ ca sarve ] aur ātmā to sab [akārakāḥ ] akārak haiṁ aisā siddha hotā hai !
[athavā ] athavā (ka rtr̥tvakā pakṣa siddha karaneke liye) [manyase ] yadi tum yah mānate ho ki ‘[mam ātmā ] merā ātmā [ātmanaḥ ] apane [ātmānam ] (dravyarūp) ātmāko [karoti ] ka ratā hai’, [etat jānataḥ tav ] to aisā jānanevālekā – tumhārā [eṣaḥ mithyāsvabhāvaḥ ] yah mithyāsvabhāv hai (arthāt aisā jānanā vah terā mithyāsvabhāv hai); [yad ] kyoṁki — [samaye ] siddhāṁtameṁ [ātmā ] ātmāko [nityaḥ ] nitya, [asaṅkhayeyapradeśaḥ ] asaṁkhyāt-pradeśī [darśitaḥ tu ] batāyā gayā hai, [tataḥ ] usase [saḥ ] vah [hīnaḥ adhikaḥ ca ] hīn yā adhik [kartuṁ na
Page 484 of 642
PDF/HTML Page 517 of 675
single page version
karmaivātmānamajñāninaṁ karoti, jñānāvaraṇākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv jñāninaṁ karoti, jñānāvaraṇākhyakarmakṣayopaśamamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv svāpayati, nidrākhyakarmoday- mantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv jāgarayati, nidrākhyakarmakṣayopaśamamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv sukhayati, sadvedyākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv duḥkhayati, asadvedyākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv mithyādraṣṭiṁ karoti, mithyātvakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaivāsaṁyataṁ api śakyate ] nahīṁ kiyā jā sak tā; [vistarataḥ ] aur vistārase bhī [jīvasya jīvarūpaṁ ] jīvakā jīvarūp [khalu ] niścayase [lokamātraṁ jānīhi ] lok mātra jāno; [tataḥ ] usase [kiṁ saḥ hīnaḥ adhikaḥ vā ] kyā vah hīn athavā adhik hotā hai ? [dravyam kathaṁ karoti ] tab phi ra (ātmā) dravyako (arthāt dravyarūp ātmāko) kaise ka ratā hai ?
[ath ] athavā yadi ‘[jñāyakaḥ bhāvaḥ tu ] jñāyak bhāv to [jñānasvabhāven tiṣṭhati ] jñān- svabhāvase sthit rahatā hai’ [iti matam ] aisā mānā jāye, [tasmāt api] to isase bhī [ātmā svayaṁ ] ātmā svayaṁ [ātmanaḥ ātmānaṁ tu ] apane ātmāko [na karoti ] nahīṁ karatā yah siddha hogā !
(isaprakār kartr̥tvako siddha karaneke liye vivakṣāko badalakar jo pakṣa kahā hai, vah ghaṭit nahīṁ hotā .)
(isaprakār, yadi karmakā kartā karma hī mānā jāy to syādvādake sāth virodh ātā hai; isaliye ātmāko ajñān-avasthāmeṁ kathaṁcit apane ajñānabhāvarūp karmakā kartā mānanā cāhiye, jisase syādvādake sāth virodh nahīṁ ātā .)
ṭīkā : — (yahān̐ pūrvapakṣa isaprakār hai :) ‘‘karma hī ātmāko ajñānī karatā hai, kyoṁki jñānāvaraṇ nāmak karmake udayake binā usakī ( – ajñānakī) anupapatti hai; karma hī (ātmāko) jñānī karatā hai, kyoṁki jñānāvaraṇ nāmak karmake kṣayopaśamake binā usakī anupapatti hai; karma hī sulātā hai, kyoṁki nidrā nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma hī jagātā hai, kyoṁki nidrā nāmak karmake kṣayopaśamake binā usakī anupapatti hai; karma hī sukhī karatā hai, kyoṁki sātāvedanīy nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma
Page 485 of 642
PDF/HTML Page 518 of 675
single page version
karoti, cāritramohākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaivordhvādhastiryaglokaṁ bhramayati, ānupūrvyākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . aparamapi yadyāvatkiṁcicchubhāśubhaṁ tattāvatsakalamapi karmaiv karoti, praśastāpraśastarāgākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . yat evaṁ samastamapi svatantraṁ karma karoti, karma dadāti, karma harati ca, tataḥ sarva ev jīvāḥ nityamevaikāntenākartār eveti niścinumaḥ . kiṁc – śrutirapyenamarthamāh, puṁvedākhyaṁ karma striyamabhilaṣati, strīvedākhyaṁ karma pumāṁsamabhilaṣati iti vākyen karmaṇ ev karmābhilāṣakartr̥tvasamarthanen jīvasyābrahmakartr̥tva- pratiṣedhāt, tathā yatparaṁ hanti, yen ca pareṇ hanyate tatparaghātakarmeti vākyen karmaṇ ev karmaghātakartr̥tvasamarthanen jīvasya ghātakartr̥tvapratiṣedhācca sarvathaivākartr̥tvajñāpanāt . evamīdraśaṁ sāṁkhyasamayaṁ svaprajñāparādhen sūtrārthamabudhyamānāḥ kecicchramaṇābhāsāḥ prarūpayanti; teṣāṁ prakr̥terekānten hī duḥkhī karatā hai, kyoṁki asātāvedanīy nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma hī mithyādr̥ṣṭi karatā hai, kyoṁki mithyātvakarmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma hī asaṁyamī karatā hai, kyoṁki cāritramoh nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma hī ū rdhvalokameṁ, adholokameṁ aur tiryaglokameṁ bhramaṇ karātā hai, kyoṁki ānupūrvī nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; dūsarā bhī jo kuch jitanā śubh – aśubh hai vah sab karma hī karatā hai, kyoṁki praśasta-apraśasta rāg nāmak karmake udayake binā unakī anupapatti hai . isaprakār sab kuch svatantratayā karma hī karatā hai, karma hī detā hai, karma hī har letā hai, isaliye ham yah niścay karate haiṁ ki — sabhī jīv sadā hī ekāntase akartā hī haiṁ . aur śruti (bhagavānakī vāṇī, śāstra) bhī isī arthako kahatī hai; kyoṁki, (vah śruti) ‘puruṣaved nāmak karma strīkī abhilāṣā karatā hai aur strīved nāmak karma puruṣakī abhilāṣā karatā hai’ is vākyase karmako hī karmakī abhilāṣāke kartr̥tvake samarthan dvārā jīvako abrahmacaryake kartr̥tvakā niṣedh karatī hai, tathā ‘jo parako hanatā hai aur jo parake dvārā hanā jātā hai vah paraghātakarma hai’ is vākyase karmako hī karmake ghātakā kartr̥tva honeke samarthan dvārā jīvako ghātake kartr̥tvakā niṣedh karatī hai, aur isaprakār (abrahmacaryake tathā ghātake kartr̥tvake niṣedh dvārā) jīvakā sarvathā akartr̥tva batalātī hai .’’
(ācāryadev kahate haiṁ ki : — ) isaprakār aise sāṁkhyamatako, apanī prajñā(buddhi)ke aparādhase sūtrake arthako na jānanevāle kuch 1śramaṇābhās prarūpit karate haiṁ; unakī, ekāntase prakr̥tike kartr̥tvakī mānyatāse, samasta jīvoṁke ekāntase akartr̥tva ā jātā hai, isaliye ‘jīv 1śramaṇābhās = munike guṇ nahīṁ hone par bhī apaneko muni kahalānevāle
Page 486 of 642
PDF/HTML Page 519 of 675
single page version
kartr̥tvābhyupagamen sarveṣāmev jīvānāmekāntenākartr̥tvāpatteḥ jīvaḥ karteti śruteḥ kopo duḥśakyaḥ parihartum . yastu karma ātmano‘jñānādisarvabhāvān paryāyarūpān karoti, ātmā tvātmānamevaikaṁ dravyarūpaṁ karoti, tato jīvaḥ karteti śrutikopo na bhavatītyabhiprāyaḥ sa mithyaiv . jīvo hi dravyarūpeṇ tāvannityo‘saṁkhyeyapradeśo lokaparimāṇaśca . tatra na tāvannityasya kāryatvamup- pannaṁ, kr̥takatvanityatvayorekatvavirodhāt . na cāvasthitāsaṁkhyeyapradeśasyaikasya pudgalaskandhasyev pradeśaprakṣepaṇākarṣaṇadvāreṇāpi tasya kāryatvaṁ, pradeśaprakṣepaṇākarṣaṇe sati tasyaikatvavyāghātāt . na cāpi sakalalokavāstuvistāraparimitaniyatanijābhogasaṁgrahasya pradeśasaṁkocanavikāśanadvāreṇ tasya kāryatvaṁ, pradeśasaṁkocanavikāśanayorapi śuṣkārdracarmavatpratiniyatanijavistārāddhīnādhikasya tasya kartumaśakyatvāt . yastu vastusvabhāvasya sarvathāpoḍhumaśakyatvāt jñāyako bhāvo jñānasvabhāven sarvadaiv kartā hai’ aisī jo śruti hai usakā kop dūr karanā aśakya ho jātā hai (arthāt bhagavānakī vāṇīkī virādhanā hotī hai) . aur, ‘karma ātmāke ajñānādi sarva bhāvoṁko — jo ki paryāyarūp haiṁ unheṁ — karatā hai, aur ātmā to ātmāko hī ekako dravyarūpako karatā hai, isaliye jīv kartā hai; isaprakār śrutikā kop nahīṁ hotā’ — aisā jo abhiprāy hai vah mithyā hī hai . (isīko samajhāte haiṁ : — ) jīv to dravyarūpase nitya hai, asaṁkhyātapradeśī hai aur lokaparimāṇ hai . unameṁ pratham, nityakā kāryatva nahīṁ ban sakatā, kyoṁki kr̥takatvake aur nityatvake ekatvakā virodh hai . (ātmā nitya hai, isaliye vah kr̥tak arthāt kisīke dvārā kiyā gayā nahīṁ ho sakatā .) aur avasthit asaṁkhya-pradeśavāle ek(-ātmā)ko pudgalaskandhakī bhān̐ti, pradeśoṁke prakṣepaṇ- ākarṣaṇ dvārā bhī kāryatva nahīṁ ban sakatā, kyoṁki pradeśoṁkā prakṣepaṇ tathā ākarṣaṇ ho to usake ekatvakā vyāghāt ho jāyegā . (skandha anek paramāṇuoṁkā banā huā hai, isaliye usameṁse paramāṇu nikal jāte haiṁ tathā usameṁ āte bhī haiṁ; parantu ātmā niścit asaṁkhyāt- pradeśavālā ek hī dravya hai, isaliye vah apane pradeśoṁko nikāl nahīṁ sakatā tathā adhik pradeśoṁko le nahīṁ sakatā .) aur sakal lokarūp gharake vistārase parimit jisakā niścit nij vistārasaṁgrah hai (arthāt jisakā lok jitanā niścit māp hai) usake (-ātmāke) pradeśoṁke saṁkoc-vikās dvārā bhī kāryatva nahīṁ ban sakatā, kyoṁki pradeśoṁke saṁkoc-vistār hone par bhī, sūkhe-gīle camaṛekī bhān̐ti, niścit nij vistārake kāraṇ use ( – ātmāko) hīnādhik nahīṁ kiyā jā sakatā . (isaprakār ātmāke dravyarūp ātmāke kartr̥tva nahīṁ ban sakatā .) aur, ‘‘vastusvabhāvakā sarvathā miṭanā aśakya honese jñāyak bhāv jñānasvabhāvase hī sadaiv sthit rahatā hai aur isaprakār sthit rahatā huā, jñāyakatva aur kartr̥tvake atyanta viruddhatā honese,
Page 487 of 642
PDF/HTML Page 520 of 675
single page version
tiṣṭhati, tathā tiṣṭhaṁśca jñāyakakartr̥tvayoratyantaviruddhatvānmithyātvādibhāvānāṁ na kartā bhavati, bhavanti ca mithyātvādibhāvāḥ, tatasteṣāṁ karmaiv kartr̥ prarūpyat iti vāsanonmeṣaḥ sa tu nitarāmātmātmānaṁ karotītyabhyupagamamupahantyev .
tato jñāyakasya bhāvasya sāmānyāpekṣayā jñānasvabhāvāvasthitatve‘pi karmajānāṁ mithyātvādibhāvānāṁ jñānasamaye‘nādijñeyajñānabhedavijñānaśūnyatvāt paramātmeti jānato viśeṣāpekṣayā tvajñānarūpasya jñānapariṇāmasya karaṇātkartr̥tvamanumantavyaṁ; tāvadyāvattadādijñeyajñānabhedavijñān- pūrṇatvādātmānamevātmeti jānato viśeṣāpekṣayāpi jñānarūpeṇaiv jñānapariṇāmen pariṇamamānasya kevalaṁ jñātr̥tvātsākṣādakartr̥tvaṁ syāt . mithyātvādi bhāvoṁkā kartā nahīṁ hotā; aur mithyātvādi bhāv to hote haiṁ; isaliye unakā kartā karma hī hai, isaprakār prarūpit kiyā jātā hai’’ — aisī jo vāsanā (abhiprāy, jhukāv) pragaṭ kī jātī hai vah bhī ‘ātmāko karatā hai’ is (pūrvokta) mānyatākā atiśayatāpūrvak ghāt karatī hī hai (kyoṁki sadā hī jñāyak mānanese ātmā akartā hī siddha huā) .
isaliye, jñāyak bhāv sāmānya apekṣāse jñānasvabhāvase avasthit hone par bhī, karmase utpanna mithyātvādi bhāvoṁke jñānake samay, anādikālase jñey aur jñānake bhedavijñānase śūnya honese, parako ātmāke rūpameṁ jānatā huā vah (jñāyakabhāv) viśeṣ apekṣāse ajñānarūp jñānapariṇāmako karatā hai ( – ajñānarūp aisā jo jñānakā pariṇaman usako karatā hai) isaliye, usake kartr̥tvako svīkār karanā (arthāt aisā svīkār karanā ki vah karttā hai) vah bhī tab tak kī jab tak bhedavijñānake prārambhase jñey aur jñānake bhedavijñānase pūrṇa (arthāt bhedavijñān sahit) honeke kāraṇ ātmāko hī ātmāke rūpameṁ jānatā huā vah (jñāyakabhāv), viśeṣ apekṣāse bhī jñānarūp hī jñānapariṇāmase pariṇamit hotā huā ( – jñānarūp aisā jo jñānakā pariṇaman usarūp hī pariṇamit hotā huā), mātra jñātr̥tvake kāraṇ sākṣāt akartā ho .
bhāvārtha : — kitane hī jain muni bhī syādvād-vāṇīko bhalībhān̐ti na samajhakar sarvathā ekāntakā abhiprāy karate haiṁ aur vivakṣāko badalakar yah kahate haiṁ ki — ‘‘ātmā to bhāvakarmakā akartā hī hai, karmaprakr̥tikā uday hī bhāvakarmako karatā hai; ajñān, jñān, sonā, jāganā, sukh, duḥkh, mithyātva, asaṁyam, cār gatiyoṁmeṁ bhramaṇ — in sabako, tathā jo kuch śubh-aśubh bhāv haiṁ in sabako karma hī karatā hai; jīv to akartā hai .’’ aur ve muni śāstrakā bhī aisā hī artha karate haiṁ ki — ‘‘vedake udayase strī-puruṣakā vikār hotā hai aur upaghāt tathā paraghāt prakr̥tike udayase paraspar ghāt hotā hai .’’ isaprakār, jaise sāṁkhyamatāvalambī sab