Page 488 of 642
PDF/HTML Page 521 of 675
single page version
kartāraṁ kalayantu taṁ kil sadā bhedāvabodhādadhaḥ .
paśyantu cyutakartr̥bhāvamacalaṁ jñātāramekaṁ param ..205..
kuch prakr̥tikā kārya mānate haiṁ aur puruṣako akartā mānate haiṁ usīprakār, apanī buddhike doṣase in muniyoṁkī bhī aisī hī aikāntik mānyatā huī . isaliye jinavāṇī to syādvādarūp honese sarvathā ekāntako mānanevāle un muniyoṁ par jinavāṇīkā kop avaśya hotā hai . jinavāṇīke kopake bhayase yadi ve vivakṣāko badalakar yah kaheṁ ki — ‘‘bhāvakarmakā kartā karma hai aur apane ātmākā (arthāt apaneko) kartā ātmā hai; isaprakār ham ātmāko kaṁthacit kartā kahate haiṁ, isaliye vāṇīkā kop nahīṁ hotā;’’ to unakā yah kathan bhī mithyā hī hai . ātmā dravyase nitya hai, asaṁkhyātapradeśī hai, lokaparimāṇ hai, isaliye usameṁ to kuch navīn karanā nahīṁ hai; aur jo bhāvakarmarūp paryāyeṁ haiṁ unakā kartā to ve muni karmako hī kahate haiṁ; isaliye ātmā to akartā hī rahā ! tab phi ra vāṇīkā kop kaise miṭ gayā ? isaliye ātmāke kartr̥tva- akartr̥tvakī vivakṣāko yathārtha mānanā hī syādvādako yathārtha mānanā hai . ātmāke kartr̥tva- akartr̥tvake sambandhameṁ satyārtha syādvād-prarūpaṇ isaprakār hai : —
ātmā sāmānya apekṣāse to jñānasvabhāvameṁ hī sthit hai; parantu mithyātvādi bhāvoṁko jānate samay, anādikālase jñey aur jñānake bhedavijñānake abhāvake kāraṇ, jñeyarūp mithyātvādi bhāvoṁko ātmāke rūpameṁ jānatā hai, isaliye isaprakār viśeṣ apekṣāse ajñānarūp jñānapariṇāmako karanese kartā hai; aur jab bhedavijñān honese ātmāko hī ātmāke rūpameṁ jānatā hai, tab viśeṣ apekṣāse bhī jñānarūp jñānapariṇāmameṁ hī pariṇamit hotā huā mātra jñātā rahanese sākṣāt akartā hai ..332 se 344..
ślokārtha : — [amī ārhatāḥ api ] is ārhat matake anuyāyī arthāt jain bhī [puruṣaṁ ] ātmāko, [sāṁkhyāḥ iv ] sāṁkhyamatiyoṁkī bhān̐ti, [akartāram mā spr̥śantu ] (sarvathā) ak rtā mat māno; [bhed-avabodhāt adhaḥ ] bhedajñān honese pūrva [taṁ kil ] use [sadā ] nirantar [kartāraṁ kalayantu ] ka rtā māno, [tu ] aur [ū rdhvaṁ ] bhedajñān honeke bād [uddhat-bodh- dhām-niyataṁ svayaṁ pratyakṣam enam ] uddhat 1jñānadhāmameṁ niścit is svayaṁ pratyakṣa ātmāko 1jñānadhām = jñānamandir; jñānaprakāś .
Page 489 of 642
PDF/HTML Page 522 of 675
single page version
nijamanasi vidhatte kartr̥bhoktrorvibhedam .
svayamayamabhiṣiṁcaṁściccamatkār ev ..206..
[paśyantu ] dekho .
bhāvārtha : — sāṁkhyamatāvalambī puruṣako sarvathā ekāntase akartā, śuddha udāsīn caitanyamātra mānate haiṁ . aisā mānanese puruṣako saṁsārake abhāvakā prasaṁg ātā hai; aur yadi prakr̥tiko saṁsār mānā jāye to vah bhī ghaṭit nahīṁ hotā, kyoṁki prakr̥ti to jaṛ hai, use sukhaduḥkhādikā saṁvedan nahīṁ hai, to use saṁsār kaisā ? aise anek doṣ ekānta mānyatāmeṁ āte haiṁ . sarvathā ekānta vastukā svarūp hī nahīṁ hai . isilaye sāṁkhyamatī mithyādr̥ṣṭi haiṁ; aur yadi jain bhī aisā māneṁ to ve bhī mithyādr̥ṣṭi haiṁ . isaliye ācāryadev upadeś dete haiṁ ki — sāṁkhyamatiyoṁkī bhān̐ti jain ātmāko sarvathā akartā na māneṁ; jab tak sva-parakā bhedavijñān na ho tab tak to use rāgādikā — apane cetanarūp bhāvakarmoṁkā — kartā māno, aur bhedavijñān honeke bād śuddha vijñānaghan, samasta kartr̥tvake bhāvase rahit, ek jñātā hī māno . isaprakār ek hī ātmāmeṁ kartr̥tva tathā akartr̥tva — ye donoṁ bhāv vivakṣāvaś siddha hote haiṁ . aisā syādvād mat jainoṁkā hai; aur vastusvabhāv bhī aisā hī hai, kalpanā nahīṁ hai . aisā (syādvādānusār) mānanese puruṣako saṁsār-mokṣa ādikī siddhi hotī hai; aur sarvathā ekānta mānanese sarva niścay-vyavahārakā lop hotā hai .205.
āgekī gāthāoṁmeṁ, ‘kartā anya hai aur bhoktā anya hai’ aisā mānanevāle kṣaṇikavādī bauddhamatiyoṁko unakī sarvathā ekānta mānyatāmeṁ dūṣaṇ batāyeṁge aur syādvād anusār jisaprakār vastusvarūp arthāt kartābhoktāpan hai usaprakār kaheṁge . un gāthāoṁkā sūcak kāvya pratham kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [ih ] is jagatameṁ [ekaḥ ] koī ek to (arthāt kṣaṇik vādī bauddhamatī to) [idam ātmatattvaṁ kṣaṇikam kalpayitvā ] is ātmatattvako kṣaṇik ka lpit karake [nij-manasi ] apane manameṁ [kartr̥-bhoktroḥ vibhedam vidhatte ] ka rtā aur bhoktākā bhed ka rate haiṁ ( – ka rtā anya hai aur bhoktā anya hai, aisā mānate haiṁ); [tasya vimohaṁ ] unake mohako (ajñānako) [ayam cit-camatkāraḥ ev svayam ] yah caitanyacamatkār hī svayaṁ [nitya-amr̥t-oghaiḥ ] nityatārūp amr̥take ogh( – samūh)ke dvārā [abhiṣiṁcaṁ ] abhisiṁcan
Page 490 of 642
PDF/HTML Page 523 of 675
single page version
bhāvārtha : — kṣaṇikavādī kartā-bhoktāmeṁ bhed mānate haiṁ, arthāt ve yah mānate haiṁ ki — pratham kṣaṇameṁ jo ātmā thā, vah dūsare kṣaṇameṁ nahīṁ hai . ācāryadev kahate haiṁ ki — ham use kyā samajhāyeṁ ? yah caitanya hī usakā ajñān dūr kar degā — ki jo (caitanya) anubhavagocar nitya hai . pratham kṣaṇameṁ jo ātmā thā, vahī dvitīy kṣaṇameṁ kahatā hai ki ‘maiṁ jo pahale thā vahī hūn̐’; isaprakārakā smaraṇapūrvak pratyabhijñān ātmākī nityatā batalātā hai . yahān̐ bauddhamatī kahatā hai ki — ‘jo pratham kṣaṇameṁ thā, vahī maiṁ dūsare kṣaṇameṁ hūn̐’ aisā mānanā vah to anādikālīn avidyāse bhram hai; yah bhram dūr ho to tattva siddha ho, aur samasta kleś miṭe . usakā uttar dete huye kahate haiṁ ki — ‘‘he bauddha ! tū yah jo tarka ( – dalīl) karatā hai, us saṁpūrṇa tarkako karanevālā ek hī ātmā hai yā anek ātmā haiṁ ? aur tere saṁpūrṇa tarkako ek hī ātmā sunatā hai aisā mānakar tū tarka karatā hai yā saṁpūrṇa tarka pūrṇa hone tak anek ātmā badal jāte haiṁ, aisā mānakar tarka karatā hai ? yadi anek ātmā badal jāte haiṁ, to tere saṁpūrṇa tarkako to koī ātmā sunatā nahīṁ hai; tab phi ra tarka karanekā kyā prayojan hai ? 1yoṁ anek prakārase vicār karane par tujhe jñāt hogā ki ātmāko kṣaṇik mānakar pratyabhijñānako bhram kah denā vah yathārtha nahīṁ hai . isaliye yah samajhanā cāhiye ki — ātmāko ekāntataḥ nitya yā ekāntataḥ anitya mānanā vah donoṁ bhram haiṁ, vastusvarūp nahīṁ; ham (jain) kathaṁcit nityānityātmak vastusvarūp kahate haiṁ vahī satyārtha hai .’’ .206.
punaḥ, kṣaṇikavādakā yukti dvārā niṣedh karatā huā, aur āgekī gāthāoṁkā sūcak kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [vr̥tti-aṁś-bhedataḥ ] vr̥ttyaṁśoṁke arthāt paryāyoṁke bhedake kāraṇ [atyantaṁ vr̥ttimat-nāś-kalpanāt ] ‘vr̥ttimān arthāt dravya atyanta (sarvathā) naṣṭa ho jātā hai’ aisī ka lpanāke dvārā [anyaḥ karoti ] ‘anya ka ratā hai aur [anyaḥ bhuṁkte ] anya bhogatā hai’ [iti ekāntaḥ mā cakāstu ] aisā ekānta prakāśit mat ka ro . 1yadi yah kahā jāye ki ‘ātmā naṣṭa ho jātā hai, kintu saṁskār choṛatā jātā hai’ to yah bhī yathārtha nahīṁ hai; yadi ātmā naṣṭa ho jāye to ādhārake binā saṁskār kaise rah sakatā hai ? aur yadi kadācit ek ātmā saṁskār choṛatā jāye, to bhī us ātmāke saṁskār dūsare ātmāmeṁ praviṣṭa ho jāyeṁ, aisā
Page 491 of 642
PDF/HTML Page 524 of 675
single page version
bhāvārtha : — dravyakī paryāyeṁ pratikṣaṇ naṣṭa hotī haiṁ, isaliye bauddha yah mānate haiṁ ki ‘dravya hī sarvathā naṣṭa hotā hai’ . aisī ekānta mānyatā mithyā hai . yadi paryāyavān padārthakā hī nāś ho jāye to paryāy kisake āśrayase hogī ? isaprakār donoṁke nāśakā prasaṁg ānese śūnyakā prasaṁg ātā hai .207.
ab, nimnalikhit gāthāoṁmeṁ anekāntako pragaṭ karake kṣaṇikavādakā spaṣṭatayā niṣedh karate haiṁ : —
Page 492 of 642
PDF/HTML Page 525 of 675
single page version
yato hi pratisamayaṁ sambhavadagurulaghuguṇapariṇāmadvāreṇ kṣaṇikatvādacalitacaitanyānvay- guṇadvāreṇ nityatvācca jīvaḥ kaiścitparyāyairvinaśyati, kaiścittu na vinaśyatīti dvisvabhāvo jīvasvabhāvaḥ . tato ya ev karoti sa evānyo vā vedayate ya ev vedayate, sa evānyo vā paryāyoṁse [vinaśyati ] naṣṭa hotā hai [tu ] aur [kaiścit ] kitanī hī paryāyoṁse [na ev ] naṣṭa nahīṁ hotā, [tasmāt ] isaliye [saḥ vā karoti ] ‘(jo bhogatā hai) vahī ka ratā hai’ [anyaḥ vā ] athavā ‘dūsarā hī ka ratā hai’ [na ekāntaḥ ] aisā ekānta nahīṁ hai ( – syādvād hai) .
[yasmāt ] kyoṁki [jīvaḥ ] jīv [kaiścit paryāyaiḥ tu ] kitanī hī paryāyoṁse [vinaśyati ] naṣṭa hotā hai [tu ] aur [kaiścit ] kitanī hī paryāyoṁse [na ev ] naṣṭa nahīṁ hotā, [tasmāt ] isaliye [saḥ vā vedayate ] ‘(jo ka ratā hai) vahī bhogatā hai’ [anyaḥ vā ] athavā ‘dūsarā hī bhogatā hai’ [na ekāntaḥ ] aisā ekānta nahīṁ hai ( – syādvād hai) .
‘[yaḥ ca ev karoti ] jo ka ratā hai [saḥ ca ev na vedayate ] vahī nahīṁ bhogatā’ [eṣaḥ yasya siddhāntaḥ ] aisā jisakā siddhāṁt hai, [saḥ jīvaḥ ] vah jīv [mithyādr̥ṣṭiḥ ] mithyādr̥ṣṭi, [anārhataḥ ] anārhat ( – arhantake matako na mānanevālā) [jñātavyaḥ ] jānanā cāhie .
‘[anyaḥ karoti ] dūsarā ka ratā hai [anyaḥ paribhuṁkte ] aur dūsarā bhogatā hai’ [eṣaḥ yasya siddhāntaḥ ] aisā jisakā siddhāṁt hai, [saḥ jīvaḥ ] vah jīv [mithyādr̥ṣṭiḥ ] mithyādr̥ṣṭi, [anārhataḥ ] anārhat ( – ajain) [jñātavyaḥ ] jānanā cāhiye .
ṭīkā : — jīv, pratisamay sambhavate ( – honevāle) agurulaghuguṇake pariṇām dvārā kṣaṇik honase aur acalit caitanyake anvayarūp guṇ dvārā nitya honese, kitanī hī paryāyoṁse vināśako prāpta hotā hai aur kitanī hī paryāyoṁse vināśako nahīṁ prāpta hotā hai — isaprakār do svabhāvavālā jīvasvabhāv hai; isaliye ‘jo karatā hai vahī bhogatā hai ’ athavā ‘dūsarā hī bhogatā hai’, ‘jo bhogatā
Page 493 of 642
PDF/HTML Page 526 of 675
single page version
karotīti nāstyekāntaḥ . evamanekānte‘pi yastatkṣaṇavartamānasyaiv paramārthasattven vastutvamiti vastvaṁśe‘pi vastutvamadhyāsya śuddhanayalobhādr̥jusūtraikānte sthitvā ya ev karoti sa ev na vedayate, anyaḥ karoti anyo vedayate iti paśyati sa mithyādraṣṭirev draṣṭavyaḥ, kṣaṇikatve‘pi vr̥ttyaṁśānāṁ vr̥ttimataścaitanyacamatkārasya ṭaṁkotkīrṇasyaivāntaḥpratibhāsamānatvāt . hai vahī karatā hai’ athavā ‘dūsarā hī karatā hai’ — aisā ekānta nahīṁ hai . isaprakār anekānta hone par bhī, ‘jo (paryāy) us samay hotī hai, usīko paramārtha sattva hai, isaliye vahī vastu hai’ isaprakār vastuke aṁśameṁ vastutvakā adhyās karake śuddhanayake lobhase r̥jusūtranayake ekāntameṁ rahakar jo yah dekhatā – mānatā hai ki ‘‘jo karatā hai vahī nahīṁ bhogatā, dūsarā karatā hai aur dūsarā bhogatā hai’’, us jīvako mithyādr̥ṣṭi hī dekhanā-mānanā cāhiye; kyoṁki, vr̥ttyaṁśoṁ(paryāyoṁ)kā kṣaṇikatva hone par bhī, vr̥ttimān (paryāyamān) jo caitanyacamatkār (ātmā) hai, vah to ṭaṁkotkīrṇa (nitya) hī antaraṁgameṁ pratibhāsit hotā hai .
bhāvārtha : — vastukā svabhāv jinavāṇīmeṁ dravyaparyāyasvarūp kahā hai; isaliye syādvādase aisā anekānta siddha hotā hai ki paryāy-apekṣāse to vastu kṣaṇik hai aur dravya-apekṣāse nitya hai . jīv bhī vastu honese dravyaparyāyasvarūp hai . isaliye, paryāyadr̥ṣṭise dekhā jāy to kāryako karatī hai ek paryāy, aur bhogatī hai dūsarī paryāy; jaise ki — manuṣyaparyāyane śubhāśubh karma kiye aur unakā phal devādiparyāyane bhogā . yadi dravyadr̥ṣṭise dekhā jāy to, jo karatā hai vahī bhogatā hai; jaise ki — manuṣyaparyāyameṁ jis jīvadravyane śubhāśubh karma kiye, usī jīvadravyane devādi paryāyameṁ svayaṁ kiye gaye karmake phalako bhogā .
isaprakār vastukā svarūp anekāntarūp siddha hone par bhī, jo jīv śuddhanayako samajhe binā śuddhanayake lobhase vastuke ek aṁśako ( — vartamān kālameṁ vartatī paryāyako) hī vastu mānakar r̥jusūtranayake viṣayakā ekānta pakaṛakar yah mānatā hai ki ‘jo karatā hai vahī nahīṁ bhogatā — anya bhogatā hai, aur jo bhogatā hai vahī nahīṁ karatā — anya karatā hai, ’ vah jīv mithyādr̥ṣṭi hai, arahantake matakā nahīṁ hai; kyoṁki, paryāyoṁkā kṣaṇikatva hone par bhī, dravyarūp caitanyacamatkār to anubhavagocar nitya hai; pratyabhijñānase jñāt hotā hai ki ‘jo maiṁ bālak avasthāmeṁ thā, vahīṁ maiṁ taruṇ avasthāmeṁ thā aur vahī maiṁ vr̥ddha avasthāmeṁ hūn̐ .’ isaprakār jo kathaṁcit nityarūpase anubhavagocar hai — svasaṁvedanameṁ ātā hai aur jise jinavāṇī bhī aisā hī kahatī hai, use jo nahīṁ mānatā vah mithyādr̥ṣṭi hai, aisā samajhanā cāhiye ..345 se 348..
Page 494 of 642
PDF/HTML Page 527 of 675
single page version
kālopādhibalādaśuddhimadhikāṁ tatrāpi matvā paraiḥ .
rātmā vyujjhit eṣ hāravadaho niḥsūtramukte kṣibhiḥ ..208..
ślokārtha : — [ātmānaṁ pariśuddham īpsubhiḥ paraiḥ andhakaiḥ ] ātmāko sampūrṇatayā śuddha cāhanevāle anya kinhīṁ andhoṁne — [pr̥thukaiḥ ] bāliśajanoṁne (bauddhoṁne) — [kāl-upādhi-balāt api tatra adhikām aśuddhim matvā ] kālakī upādhike kāraṇ bhī ātmāmeṁ adhik aśuddhi mānakar [ativyāptiṁ prapadya ] ativyāptiko prāpta hokar, [śuddha-r̥jusūtre rataiḥ ] śuddha r̥jusūtranayameṁ rat hote hue [caitanyaṁ kṣaṇikaṁ prakalpya ] caitanyako kṣaṇik ka lpit karake, [aho eṣaḥ ātmā vyujjhitaḥ ] is ātmāko choṛ diyā; [niḥsūtra-muktā-īkṣibhiḥ hāravat ] jaise hārake sūtra(ḍore)ko na dekhakar motiyoṁko hī dekhanevāle hārako choṛ dete haiṁ
bhāvārtha : — ātmāko sampūrṇatayā śuddha mānaneke icchuk bauddhoṁne vicār kiyā ki — ‘‘yadi ātmāko nitya mānā jāy to nityameṁ kālakī apekṣā hotī hai, isaliye upādhi lag jāyegī; isaprakār kālakī upādhi laganese ātmāko bahut baṛī aśuddhi lag jāyegī aur isase ativyāpti doṣ lagegā .’’ is doṣake bhayase unhoṁne śuddha r̥jusūtranayakā viṣay jo vartamān samay hai, utanā mātra ( – kṣaṇik hī – ) ātmāko mānā aur use (ātmāko) nityanityāsvarūp nahīṁ mānā . isaprakār ātmāko sarvathā kṣaṇik mānanese unheṁ nityānityasvarūp — dravyaparyāyasvarūp satyārtha ātmākī prāpti nahīṁ huī; mātra kṣaṇik paryāyameṁ ātmākī kalpanā huī; kintu vah ātmā satyārtha nahīṁ hai .
motiyoṁke hārameṁ, ḍoremeṁ anek motī piroye hote haiṁ; jo manuṣya us hār nāmak vastuko motiyoṁ tathā ḍore sahit nahīṁ dekhatā — mātra motiyoṁko hī dekhatā hai, vah pr̥thak pr̥thak motiyoṁko hī grahaṇ karatā hai, hārako choṛ detā hai; arthāt use hārakī prāpti nahīṁ hotī . isīprakār jo jīv ātmāke ek caitanyabhāvako grahaṇ nahīṁ karate aur samay samay par vartanāpariṇāmarūp upayogakī pravr̥ttiko dekhakar ātmāko anitya kalpit karake, r̥jusūtranayakā viṣay jo vartamān-samayamātra kṣaṇikatva hai, utanā mātra hī ātmāko mānate haiṁ (arthāt jo jīv ātmāko dravyaparyāyasvarūp nahīṁ mānate — mātra kṣaṇik paryāyarūp hī mānate haiṁ ), ve ātmāko choṛ dete haiṁ; arthāt unheṁ ātmākī prāpti nahīṁ hotī .208.
Page 495 of 642
PDF/HTML Page 528 of 675
single page version
kartā vedayitā ca mā bhavatu vā vastvev saṁcintyatām .
cciccintāmaṇimālikeyamabhito‘pyekā cakāstvev naḥ ..209..
kartr̥ karma ca sadaikamiṣyate ..210..
ślokārtha : — [kartuḥ ca vedayituḥ yukti vaśataḥ bhedaḥ astu vā abhedaḥ api ] ka rtākā aur bhoktākā yukti ke vaśase bhed ho yā abhed ho, [vā kartā ca vedayitā mā bhavatu ] athavā ka rtā aur bhoktā donoṁ na hoṁ; [vastu ev saṁcintyatām ] vastukā hī anubhav karo . [nipuṇaiḥ sūtre iv ih ātmani protā cit-cintāmaṇi-mālikā kvacit bhettuṁ na śakyā ] jaise catur puruṣoṁke dvārā ḍoremeṁ piroī gaī maṇiyoṁkī mālā bhedī nahīṁ jā sakatī, usīprakār ātmāmeṁ piroī gaī caitanyarūp cintāmaṇikī mālā bhī kabhī kisīse bhedī nahīṁ jā sakatī; [iyam ekā ] aisī yah ātmārūp mālā ek hī, [naḥ abhitaḥ api cakāstu ev ] hameṁ samastatayā prakāśamān ho (arthāt nityatva, anityatva ādike vik lpa chūṭakar hameṁ ātmākā nirvik lpa anubhav ho)
bhāvārtha : — ātmā vastu honese dravyaparyāyātmak hai . isaliye usameṁ caitanyake pariṇamanarūp paryāyake bhedoṁkī apekṣāse to kartā-bhoktākā bhed hai aur cinmātradravyakī apekṣāse bhed nahīṁ hai; isaprakār bhed-abhed ho . athavā cinmātra anubhavanameṁ bhed-abhed kyoṁ kahanā cāhiye ? (ātmāko) kartā-bhoktā hī na kahanā cāhiye, vastumātrakā anubhav karanā cāhiye . jaise maṇiyoṁkī mālāmeṁ maṇiyoṁkī aur ḍorekī vivakṣāse bhed-abhed hai, parantu mālāmātrake grahaṇ karane par bhedābhed-vikalpa nahīṁ hai, isīprakār ātmāmeṁ paryāyoṁkī aur dravyakī vivakṣāse bhed-abhed hai, parantu ātmavastumātrakā anubhav karane par vikalpa nahīṁ hai . ācāryadev kahate haiṁ ki — aisā nirvikalpa ātmākā anubhav hameṁ prakāśamān ho .209.
ślokārtha : — [kevalaṁ vyāvahārikadr̥śā ev kartr̥ ca karma vibhinnam iṣyate ] keval vyāvahārik dr̥ṣṭise hī ka rtā aur ka rma bhinna māne jāte haiṁ; [niścayen yadi vastu cintyate ] yadi
Page 496 of 642
PDF/HTML Page 529 of 675
single page version
niścayase vastukā vicār kiyā jāye, [kartr̥ ca karma sadā ekam iṣyate ] to ka rtā aur ka rma sadā ek mānā jātā hai .
bhāvārtha : — mātra vyavahār-dr̥ṣṭise hī bhinna dravyoṁmeṁ kartr̥tva-karmatva mānā jātā hai; niścay- dr̥ṣṭise to ek hī dravyameṁ kartr̥tva-karmatva ghaṭit hotā hai .210.
Page 497 of 642
PDF/HTML Page 530 of 675
single page version
gāthārtha : — [yathā ] jaise [śilpikaḥ tu ] śilpī ( – svarṇakār – sonī ādi ka lākār) [karma ] kuṇḍal ādi ka rma (kārya) [karoti ] ka ratā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na ca bhavati ] tanmay (us-may, kuṇḍalādimay) nahīṁ hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ api ca ] jīv bhī [karma ] puṇyapāpādi pudgalak rma [karoti ] ka ratā hai, [na ca tanmayaḥ bhavati ] parantu tanmay (pudgalak rmamay) nahīṁ hotā . [yathā ] jaise [śilpikaḥ tu ] śilpī [karaṇaiḥ ] hathauṛā ādi ka raṇoṁ(sādhanoṁ)ke dvārā [karoti ] (ka rma) ka ratā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na bhavati ] tanmay (hathauṛā ādi ka raṇamay) nahīṁ hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karaṇaiḥ ] (man-vacan-kāyarūp) ka raṇoṁke dvārā [karoti ] (ka rma) ka ratā hai, [na ca tanmayaḥ bhavati ] paraṁtu tanmay (man-vacan- kāyarūp ka raṇamay) nahīṁ hotā . [yathā ] jaise [śilpikaḥ tu ] śilpī [karaṇāni ] ka raṇoṁko [gr̥hṇāti ] grahaṇ ka ratā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na bhavati ] tanmay nahīṁ hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karaṇāni tu ] ka raṇoṁko [gr̥hṇāti ] grahaṇ ka ratā hai, [na ca tanmayaḥ bhavati ]
Page 498 of 642
PDF/HTML Page 531 of 675
single page version
yathā khalu śilpī suvarṇakārādiḥ kuṇḍalādi paradravyapariṇāmātmakaṁ karma karoti, parantu tanmay (ka raṇamay) nahīṁ hotā . [yathā ] jaise [śilpī tu ] śilpī [karmaphalaṁ ] kuṇḍal ādi ka rmake phalako (khān-pānādiko) [bhuṁkte ] bhogatā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na ca bhavati ] tanmay (khān-pānādimay) nahīṁ hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karmaphalaṁ ] puṇyapāpādi pudgalak rmake phalako (pudgalapariṇāmarūp sukhaduḥkhādiko) [bhuṁkte ] bhogatā hai, [na ca tanmayaḥ bhavati ] parantu tanmay (pudgalapariṇāmarūp sukhaduḥkhādimay) nahīṁ hotā .
[evaṁ tu ] isaprakār to [vyavahārasya darśanaṁ ] vyavahārakā mat [samāsen ] saṁkṣepase [vaktavyaṁ ] ka hane yogya hai . [niścayasya vacanaṁ ] (ab) niścayakā vacan [śr̥ṇu ] suno [yat ] jo ki [pariṇāmakr̥taṁ tu bhavati ] pariṇāmaviṣayak hai .
[yathā ] jaise [śilpikaḥ tu ] śilpī [ceṣṭāṁ karoti ] ceṣṭārūp ka rma (apane pariṇāmarūp ka rma)ko ka ratā hai [tathā ca ] aur [tasyāḥ ananyaḥ bhavati ] usase ananya hai, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ api ca ] jīv bhī [ka rma ka roti ] (apane pariṇāmarūp) ka rmako ka ratā hai [ca ] aur [tasmāt ananyaḥ bhavati ] usase ananya hai . [yathā ] jaise [ceṣṭāṁ kurvāṇaḥ ] ceṣṭārūp ka rma ka ratā huā [śilpikaḥ tu ] śilpī [nityaduḥkhitaḥ bhavati ] nitya duḥkhī hotā hai [tasmāt ca ] aur usase (duḥkhase) [ananyaḥ syāt ] ananya hai, [tathā ] usīprakār [ceṣṭamānaḥ ] ceṣṭā ka ratā huā (apane pariṇāmarūp ka rmako ka ratā huā) [jīvaḥ ] jīv [duḥkhī ] duḥkhī hotā hai (aur duḥkhase ananya hai) .
ṭīkā : — jaise — śilpī (svarṇakār ādi kalākār) kuṇḍal ādi jo paradravyapariṇāmātmak karma karatā hai, hathauṛā ādi paradravyapariṇāmātmak karaṇoṁke dvārā karatā hai,
Page 499 of 642
PDF/HTML Page 532 of 675
single page version
hastakuṭṭakādibhiḥ paradravyapariṇāmātmakaiḥ karaṇaiḥ karoti, hastakuṭṭakādīni paradravyapariṇāmātmakāni karaṇāni gr̥hṇāti, grāmādiparadravyapariṇāmātmakaṁ kuṇḍalādikarmaphalaṁ bhuṁkte ca, natvanekadravyatven tato‘nyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhāvamātreṇaiv tatra kartr̥karmabhoktr̥- bhogyatvavyavahāraḥ; tathātmāpi puṇyapāpādi pudgaladravyapariṇāmātmakaṁ karma karoti, kāyavāṅmanobhiḥ pudgaladravyapariṇāmātmakaiḥ karaṇaiḥ karoti, kāyavāṅmanāṁsi pudgaladravyapariṇāmātmakāni karaṇāni gr̥hṇāti, sukhaduḥkhādi pudgaladravyapariṇāmātmakaṁ puṇyapāpādikarmaphalaṁ bhuṁkte ca, na tvanekadravyatven tato‘nyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhāvamātreṇaiv tatra kartr̥karmabhoktr̥bhogyatvavyavahāraḥ . yathā ca sa ev śilpī cikīrṣuśceṣṭārūpamātmapariṇāmātmakaṁ karma karoti, duḥkhalakṣaṇamātmapariṇāmātmakaṁ ceṣṭārūpakarmaphalaṁ bhuṁkte ca, ekadravyatven tato‘nanyatve sati tanmayaśca bhavati; tataḥ pariṇāmapariṇāmibhāven tatraiv kartr̥karmabhoktr̥bhogyatvaniścayaḥ; tathātmāpi cikīrṣuśceṣṭārūpamātmapariṇāmātmakaṁ karma karoti, duḥkhalakṣaṇamātmapariṇāmātmakaṁ ceṣṭārūpakarmaphalaṁ hathauṛā ādi paradravyapariṇāmātmak karaṇoṁko grahaṇ karatā hai aur kuṇḍal ādi karmakā jo grāmādi paradravyapariṇāmātmak phal bhogatā hai, kintu anekadravyatvake kāraṇ unase (karma, karaṇ ādise) anya honese tanmay (karmakaraṇādimay) nahīṁ hotā; isaliye nimitta-naimittikabhāvamātrase hī vahān̐ kartr̥karmatvakā aur bhoktr̥bhogyatvakā vyavahār hai; isīprakār — ātmā bhī puṇyapāpādi jo pudgaladravyapariṇāmātmak ( – pudgaladravyake pariṇāmasvarūp) karma usako karatā hai, kāy-vacan- manarūp jo pudgaladravyapariṇāmātmak karaṇ unake dvārā karatā hai, kāy-vacan-manarūp jo pudgaladravyapariṇāmātmak karaṇ unako grahaṇ karatā hai aur puṇyapāpādi karmakā jo sukh-duḥkhādi pudgaladravyapariṇāmātmak phal usako bhogatā hai, paraṁtu anekadravyatvake kāraṇ unase anya honese tanmay nahīṁ hotā; isaliye nimitta-naimittikabhāvamātrase hī vahān̐ kartr̥-karmatvakā aur bhoktr̥- bhogyatvakā vyavahār hai
aur jaise — vahī śilpī, karanekā icchuk hotā huā, ceṣṭārūp (arthāt kuṇḍalādi karaneke apane pariṇāmarūp aur hastādike vyāpārarūp) aisā jo svapariṇāmātmak karma usako karatā hai, tathā duḥkhasvarūp aisā jo ceṣṭārūp karmakā svapariṇāmātmak phal usako bhogatā hai aur ekadravyatvake kāraṇ unase (karma aur karmaphalase) ananya honese tanmay (karmamay aur karmaphalamay) hai; isaliye pariṇām-pariṇāmībhāvase vahīṁ kartā-karmapanakā aur bhoktā -bhogyapanakā niścay hai; usīprakār — ātmā bhī, karanekā icchuk hotā huā, ceṣṭārūp ( – rāgādipariṇāmarūp aur pradeśoṁke vyāpārarūp) aisā jo ātmapariṇāmātmak karma usako karatā
Page 500 of 642
PDF/HTML Page 533 of 675
single page version
bhuṁkte ca, ekadravyatven tato‘nanyatve sati tanmayaśca bhavati; tataḥ pariṇāmapariṇāmibhāven tatraiv kartr̥karmabhoktr̥bhogyatvaniścayaḥ .
sa bhavati nāparasya pariṇāmin ev bhavet .
sthitirih vastuno bhavatu kartr̥ tadev tataḥ ..211..
tathāpyaparavastuno viśati nānyavastvantaram .
svabhāvacalanākulaḥ kimih mohitaḥ kliśyate ..212..
ekadravyatvake kāraṇ unase ananya honese tanmay hai; isaliye pariṇām-pariṇāmībhāvase vahīṁ kartā-
karmapanakā aur bhoktā-bhogyapanakā niścay hai ..349 se 355..
ślokārtha : — [nanu pariṇām ev kil viniścayataḥ karma ] vāstavameṁ pariṇām hī niścayase ka rma hai, aur [saḥ pariṇāmin ev bhavet, aparasya na bhavati ] pariṇām apane āśrayabhūt pariṇāmīkā hī hotā hai, anyakā nahīṁ (kyoṁki pariṇām apane apane dravyake āśrit haiṁ, anyake pariṇāmakā anya āśray nahīṁ hotā); [ih karma kartr̥śūnyam na bhavati ] aur ka rma ka rtāke binā nahīṁ hotā, [ca vastunaḥ ekatayā sthitiḥ ih na ] tathā vastukī ekarūp (kūṭastha) sthiti nahīṁ hotī (kyoṁki vastu dravyaparyāyasvarūp honese sarvathā nityatva bādhāsahit hai); [tataḥ tad ev kartr̥ bhavatu ] isaliye vastu svayaṁ hī apane pariṇāmarūp ka rmakī ka rtā hai ( – yah niścayasiddhāṁt hai)
ślokārtha : — [svayaṁ sphu ṭat-ananta-śakti : ] jisako svayaṁ anaṁt śakti prakāśamān hai, aisī vastu [bahiḥ yadyapi luṭhati ] anya vastuke bāhar yadyapi loṭatī hai [tathāpi anya-vastu
Page 501 of 642
PDF/HTML Page 534 of 675
single page version
yen ten khalu vastu vastu tat .
kiṁ karoti hi bahirluṭhannapi ..213..
sakalam ev vastu svabhāv-niyatam iṣyate ] kyoṁki samasta vastuen̐ apane apane svabhāvameṁ niścit
haiṁ, aisā mānā jātā hai . (ācāryadev ka hate haiṁ ki – ) [ih ] aisā hone par bhī, [mohitaḥ ] mohit
kliśyate ] kyoṁ kleś pātā hai ?
bhāvārtha : — vastusvabhāv to niyamase aisā hai ki kisī vastumeṁ koī vastu nahīṁ milatī . aisā hone par bhī, yah mohī prāṇī, ‘parajñeyoṁke sāth apaneko pāramārthik sambandha hai’ aisā mānakar, kleś pātā hai, yah mahā ajñān hai .212.
ślokārtha : — [ih ca ] is lok meṁ [yen ekam vastu anyavastunaḥ na ] ek vastu anya vastukī nahīṁ hai, [ten khalu vastu tat vastu ] isaliye vāstavameṁ vastu vastu hī hai — [ayam niścayaḥ ] yah niścay hai . [kaḥ aparaḥ ] aisā honese koī anya vastu [aparasya bahiḥ luṭhan api hi ] anya vastuke bāhar loṭatī huī bhī [kiṁ karoti ] usakā kyā kar sakatī hai ?
bhāvārtha : — vastukā svabhāv to aisā hai ki ek vastu anya vastuko nahīṁ badalā sakatī . yadi aisā na ho to vastukā vastutva hī na rahe . isaprakār jahān̐ ek vastu anyako pariṇamit nahīṁ kar sakatī, vahān̐ ek vastune anyakā kyā kiyā ? kuch nahīṁ . cetan-vastuke sāth pudgal ekakṣetrāvagāharūpase rah rahe haiṁ tathāpi ve cetanako jaṛ banākar apanerūpameṁ pariṇamit nahīṁ kar sake; tab phi ra pudgalane cetanakā kyā kiyā ? kuch bhī nahīṁ .
isase yah samajhanā cāhie ki — vyavahārase paradravyoṁkā aur ātmākā jñey-jñāyak sambandha hone par bhī paradravya jñāyakakā kuch bhī nahīṁ kar sakate aur jñāyak paradravyakā kuch bhī nahīṁ kar sakatā .213.
Page 502 of 642
PDF/HTML Page 535 of 675
single page version
kiṁcanāpi pariṇāminaḥ svayam .
ślokārtha : — [vastu ] ek vastu [svayam pariṇāminaḥ anya-vastunaḥ ] svayaṁ pariṇamit hotī huī anya vastukā [kiṁcan api kurute ] kuch bhī ka ra sakatī hai — [yat tu ] aisā jo mānā jātā hai, [tat vyāvahārik-dar̥śā ev matam ] vah vyavahāradr̥ṣṭise hī mānā jātā hai . [niścayāt ] niścayase [ih anyat kim api na asti ] is lok meṁ anya vastuko anya vastu kuch bhī nahīṁ (arthāt ek vastuko anya vastuke sāth kuch bhī sambandha nahīṁ) hai .
bhāvārtha : — ek dravyake pariṇamanameṁ anya dravyako nimitta dekhakar yah kahanā ki ‘anya dravyane yah kiyā’, vah vyavahāranayakī dr̥ṣṭise hī (ka hā jātā) hai; niścayase to us dravyameṁ anya dravyane kuch bhī nahīṁ kiyā hai . vastuke paryāyasvabhāvake kāraṇ vastukā apanā hī ek avasthāse dūsarī avasthārūp pariṇaman hotā hai; usameṁ anya vastu apanā kuch bhī nahīṁ milā sakatī .
isase yah samajhanā cāhiye ki — paradravyarūp jñey padārtha unake bhāvase pariṇamit hote haiṁ aur jñāyak ātmā apane bhāvarūp pariṇaman karatā hai; ve ek-dūsarekā paraspar kuch nahīṁ kar sakate . isaliye yah vyavahārase hī mānā jātā hai ki ‘jñāyak paradravyoṁko jānatā hai’; niścayase jñāyak to bas jñāyak hī hai .214.
(‘khaṛiyā miṭṭī arthāt potanekā cūnā yā kalaī to khaṛiyā miṭṭī hī hai’ — yah niścay hai; ‘khaṛiyā-svabhāvarūpase pariṇamit khaṛiyā dīvāl-svabhāvarūp pariṇamit dīvālako saphe da karatī hai’ yah kahanā bhī vyavahārakathan hai . isīprakār ‘jñāyak to jñāyak hī hai’ — yah niścay hai; ‘jñāyakasvabhāvarūp pariṇamit jñāyak paradravyasvabhāvarūp pariṇat paradravyoṁko jānatā hai’ yah kahanā bhī vyavahārakathan hai .) aise niścay-vyavahār kathanako ab gāthāoṁ dvārā dr̥ṣṭāntapūrvak spaṣṭa kahate haiṁ : —
Page 503 of 642
PDF/HTML Page 536 of 675
single page version
Page 504 of 642
PDF/HTML Page 537 of 675
single page version
gāthārtha : — (yadyapi vyavahārase paradravyoṁkā aur ātmākā jñey-jñāyak , dr̥śya-darśak , tyājya-tyājak ityādi sambandha hai, tathāpi niścayase to isaprakār hai : — ) [yathā ] jaise [seṭikā tu ] khaṛiyā miṭṭī yā potanekā cūnā yā kalaī [parasya na ] parakī ( – dīvāl ādikī) nahīṁ hai, [seṭikā ] kalaī [sā ca seṭikā bhavati ] vah to kalaī hī hai, [tathā ] usīprakār [jñāyakaḥ tu ] jñāyak (jānanevālā, ātmā) [parasya na ] parakā (paradravyakā) nahīṁ hai, [jñāyakaḥ ] jñāyak [saḥ tu jñāyakaḥ ] vah to jñāyak hī hai . [yathā ] jaise [seṭikā tu ] kalaī [parasya na ] parakī nahīṁ hai, [seṭikā ] kalaī [sā ca seṭikā bhavati ] vah to kalaī hī hai, [tathā ] usīprakār
Page 505 of 642
PDF/HTML Page 538 of 675
single page version
tu darśakaḥ ] vah to darśak hī hai . [yathā ] jaise [seṭikā tu ] kalaī [parasya na ] parakī
( – paradravyakā) nahīṁ hai, [saṁyataḥ ] saṁyat [saḥ tu saṁyataḥ ] yah to saṁyat hī hai . [yathā ] jaise
yah to kalaī hī hai, [tathā ] usīprakār [darśanaṁ tu ] darśan arthāt śraddhān [parasya na ] parakā nahīṁ
hai, [darśanaṁ tat tu darśanam ] darśan vah to darśan hī hai arthāt śraddhān vah to śraddhān hī hai .
[evaṁ tu ] isaprakār [jñānadarśanacaritre ] jñān-darśan-cāritrameṁ [niścayanayasya bhāṣitam ] niścayanayakā ka than hai . [tasya ca ] aur us sambandhameṁ [samāsen ] saṁkṣepase [vyavahāranayasya vaktavyaṁ ] vyavahāranayakā ka than [śr̥ṇu ] suno .
[yathā ] jaise [seṭikā ] kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyaṁ ] (dīvāl ādi) paradravyako [seṭayati ] saphe da ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [jñātā api ] jñātā bhī [svaken bhāven ] apane svabhāvase [paradravyaṁ ] paradravyako [jānāti ] jānatā hai . [yathā ] jaise [seṭikā ] kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyaṁ ] paradravyako [seṭayati ] saphe da ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ api ] jīv bhī [svaken bhāven ] apane svabhāvase [paradravyaṁ ] paradravyako
Page 506 of 642
PDF/HTML Page 539 of 675
single page version
seṭikātra tāvacchavetaguṇanirbharasvabhāvaṁ dravyam . tasya tu vyavahāreṇ śvaityaṁ kuṅyādi paradravyam . athātra kuḍayādeḥ paradravyasya śvaityasya śvetayitrī seṭikā kiṁ bhavati kiṁ na bhavatīti tadubhayatattvasambandho mīmāṁsyate — yadi seṭikā kuḍayāderbhavati tadā yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano jñānaṁ bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati seṭikā kuḍayāderbhavantī kuḍayādirev bhavet; evaṁ sati seṭikāyāḥ svadravyocchedaḥ . na ca dravyāntarasaṁkra masya pūrvamev pratiṣiddhatvāddravyasyāstyucchedaḥ . tato na bhavati seṭikā kuḍayādeḥ . yadi na bhavati seṭikā kuḍayādestarhi kasya seṭikā bhavati ? seṭikāyā ev seṭikā bhavati . nanu katarā‘nyā seṭikā seṭikāyāḥ [paśyati ] dekhatā hai . [yathā ] jaise [seṭikā ] kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyaṁ ] paradravyako [seṭayati ] saphe da ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [jñātā api ] jñātā bhī [svaken bhāven ] apane svabhāvase [paradravyaṁ ] paradravyako [vijahāti ] tyāgatā hai . [yathā ] jaise [seṭikā ] kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyaṁ ] paradravyako [seṭayati ] saphe da ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [samyagdr̥ṣṭiḥ ] samyagdr̥ṣṭi [svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyaṁ ] paradravyako [śraddhatte ] śraddhān karatā hai . [evaṁ tu ] isaprakār [jñānadarśanacaritre ] jñān-darśan-cāritrameṁ [vyavahāranayasya viniścayaḥ ] vyavahāranayakā nirṇay [bhaṇitaḥ ] ka hā hai; [anyeṣu paryāyeṣu api ] anya paryāyoṁmeṁ bhī [evam ev jñātavyaḥ ] isīprakār jānanā cāhie .
ṭīkā : — is jagatameṁ kalaī hai, vah śvetaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai . dīvār- ādi paradravya vyavahārase us kalaīkā śvaitya hai (arthāt kalaīke dvārā śvet kiye jāne yogya padārtha hai) . ab, ‘śvet karanevālī kalaī, śvet kī jāne yogya jo dīvār-ādi paradravya usakī hai yā nahīṁ ?’ — isaprakār un donoṁke tāttvik (pāramārthik) sambandhakā yahān̐ vicār kiyā jātā hai : — yadi kalaī dīvār-ādi paradravyakī ho to kyā ho vah pratham vicār karate haiṁ : — ‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā jñān honese jñān vah ātmā hī hai ( – pr̥thak dravya nahīṁ);’ — aisā tāttvik sambandha jīvit (arthāt vidyamān) honese, kalaī yadi dīvār-ādikī ho to kalaī vah dīvār-ādi hī hogī (arthāt kalaī dīvār-ādirūp hī honā cāhie, dīvār- ādise pr̥thak dravya nahīṁ honā cāhie); aisā hone par, kalaīke svadravyakā ucched (nāś) ho
Page 507 of 642
PDF/HTML Page 540 of 675
single page version
yasyāḥ seṭikā bhavati ? na khalvanyā seṭikā seṭikāyāḥ, kintu svasvāmyaṁśāvevānyau . kimatra sādhyaṁ svasvāmyaṁśavyavahāreṇ ? na kimapi . tarhi na kasyāpi seṭikā, seṭikā seṭikaiveti niścayaḥ . yathāyaṁ draṣṭāntastathāyaṁ dārṣṭāntik : — cetayitātra tāvad jñānaguṇanirbharasvabhāvaṁ dravyam . tasya tu vyavahāreṇ jñeyaṁ pudgalādi paradravyam . athātra pudgalādeḥ paradravyasya jñeyasya jñāyakaścetayitā kiṁ bhavati kiṁ na bhavatīti tadubhayatattva- sambandho mīmāṁsyate — yadi cetayitā pudgalāderbhavati tadā yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano jñānaṁ bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati cetayitā pudgalāderbhavan pudgalādirev bhavet; evaṁ sati cetayituḥ svadravyocchedaḥ . na ca dravyāntar- saṁkra masya pūrvamev pratiṣiddhatvāddravyasyāstyucchedaḥ . tato na bhavati cetayitā pudgalādeḥ . yadi na bhavati cetayitā pudgalādestarhi kasya cetayitā bhavati ? cetayiturev cetayitā bhavati . nanu kataro‘nyaścetayitā cetayituryasya cetayitā bhavati ? na jāyegā . parantu dravyakā ucched to nahīṁ hotā, kyoṁki ek dravyakā anya dravyarūpameṁ saṁkramaṇ honekā to pahale hī niṣedh kiyā gayā hai . isase (yah siddha huā ki) kalaī dīvār-ādikī nahīṁ hai . (ab āge aur vicār karate haiṁ :) yadi kalaī dīvār-ādikī nahīṁ hai, to kalaī kisakī hai ? kalaīkī hī kalaī hai . (is) kalaīse bhinna aisī dūsarī kaunasī kalaī hai ki jisakī (yah) kalaī hai ? (is) kalaīse bhinna anya koī kalaī nahīṁ hai, kintu ve do sva-svāmirūp aṁś hī haiṁ . yahān̐ sva-svāmirūp aṁśoṁke vyavahārase kyā sādhya hai ? kuch bhī sādhya nahīṁ hai . tab phi ra kalaī kisīkī nahīṁ hai, kalaī kalaī hī hai — yah niścay hai . (isaprakār dr̥ṣṭānta kahā .) jaise yah dr̥ṣṭānta hai, usīprakār yahān̐ yah dārṣṭānta hai : — is jagatameṁ cetayitā hai (cetanevālā arthāt ātmā hai) vah jñānaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai . pudgalādikā paradravya vyavahārase us cetayitākā, (ātmākā) jñey ( – jñāt hone yogya) hai . ab, ‘jñāyak ( – jānanevālā) cetayitā, jñey jo pudgalādikā paradravya unakā hai yā nahīṁ ?’ — isaprakār yahān̐ un donoṁke tāttvik sambandhakā vicār karate haiṁ : — yadi cetayitā pudgalādikā ho to kyā ho isakā pratham vicār karate haiṁ : ‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā jñān honese jñān vah ātmā hī hai; ‘ — aisā tāttvik sambandha jīvit ( – vidyamān) honese, cetayitā yadi pudgalādikā ho to cetayitā vah pudgalādikā hī hove (arthāt cetayitā pudgalādisvarūp hī honā cāhie, pudgalādise bhinna dravya nahīṁ honā cāhie); aisā hone par, cetayitāke svadravyakā ucched ho jāyegā . kintu dravyakā ucched to nahīṁ hotā, kyoṁki ek dravyakā anya dravyarūpameṁ saṁkramaṇ honekā to pahale hī niṣedh kar diyā hai . isaliye (yah siddha huā ki) cetayitā pudgalādikā