Page 508 of 642
PDF/HTML Page 541 of 675
single page version
khalvanyaścetayitā cetayituḥ, kintu svasvāmyaṁśāvevānyau . kimatra sādhyaṁ svasvāmyaṁś- vyavahāreṇ ? na kimapi . tarhi na kasyāpi jñāyakaḥ, jñāyako jñāyak eveti niścayaḥ .
kiṁc seṭikātra tāvacchavetaguṇanirbharasvabhāvaṁ dravyam . tasya tu vyavahāreṇ śvaityaṁ kuḍayādi paradravyam . athātra kuḍayādeḥ paradravyasya śvaityasya śvetayitrī seṭikā kiṁ bhavati kiṁ na bhavatīti tadubhayatattvasambandho mīmāṁsyate — yadi seṭikā kuḍayāderbhavati tadā yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano jñānaṁ bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati seṭikā kuḍayāderbhavantī kuḍayādirev bhavet; evaṁ sati seṭikāyāḥ svadravyocchedaḥ . na ca dravyāntarasaṁkra masya pūrvamev pratiṣiddhatvāddravyasyāstyucchedaḥ . tato na bhavati seṭikā kuḍayādeḥ . yadi na bhavati seṭikā kuḍayādestarhi kasya seṭikā bhavati ? seṭikāyā ev seṭikā bhavati . nanu katarā‘nyā seṭikā seṭikāyāḥ yasyāḥ seṭikā bhavati ? na khalvanyā nahīṁ hai . (ab āge aur vicār karate haiṁ : — ) yadi cetayitā pudgalādikā nahīṁ hai to cetayitā kisakā hai ? cetayitākā hī cetayitā hai . (is) cetayitāse bhinna aisā dūsarā kaunasā cetayitā hai ki jisakā (yah) cetayitā hai ? (is) cetayitāse bhinna anya koī cetayitā nahīṁ hai, kintu ve do sva-svāmirūp aṁś hī haiṁ . yahān̐ sva-svāmirūp aṁśoṁke vyavahārase kyā sādhya hai ? kuch bhī sādhya nahīṁ hai . tab phi ra jñāyak kisīkā nahīṁ hai, jñāyak jñāyak hī hai — yah niścay hai .
(isaprakār yahān̐ yah batāyā hai ki : ‘ātmā paradravyako jānatā hai’ — yah vyavahārakathan haiṁ; ‘ātmā apaneko jānatā hai’ — is kathanameṁ bhī sva-svāmiaṁśarūp vyavahār hai; ‘jñāyak jñāyak hī hai’ — yah niścay hai .)
aur (jisaprakār jñāyakake sambandhameṁ dr̥ṣṭānta-dārṣṭāntapūrvak kahā hai) isīprakār darśakake sambandhameṁ kahā jātā hai : — is jagatameṁ kalaī hai vah śvetaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai . dīvār-ādi paradravya vyavahārase us kalaīkā śvaitya (kalaīke dvārā śvet kiye jāne yogya padārtha) hai . ab, ‘śvet karanevālī kalaī, śvet karāne yogya dīvār-ādi paradravyakī hai yā nahīṁ ?’ — isaprakār un donoṁke tāttvik sambandhakā yahān̐ vicār kiyā jātā hai : — yadi kalaī dīvār ādi paradravyakī ho to kyā ho yah pratham vicār karate haiṁ : — ‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā jñān honese jñān vah ātmā hī hai; — aisā tāttvik sambandha jīvanta ( – vidyamān) honese, kalaī yadi dīvār – ādikī ho to kalaī un dīvār-ādi hī honī cāhie (arthāt kalaī dīvār-ādi svarūp hī honī cāhie); aisā hone par, kalaīke svadravyakā ucched ho jāyagā . kintu dravyakā ucched to nahīṁ hotā, kyoṁki ek dravyakā anya dravyarūpameṁ saṁkramaṇ honekā to
Page 509 of 642
PDF/HTML Page 542 of 675
single page version
seṭikā seṭikāyāḥ, kintu svasvāmyaṁśāvevānyau . kimatra sādhyaṁ svasvāmyaṁśavyavahāreṇ ? na kimapi . tarhi na kasyāpi seṭikā, seṭikā seṭikaiveti niścayaḥ . yathāyaṁ draṣṭāntastathāyaṁ dārṣṭāntikaḥ — cetayitātra tāvaddarśanaguṇanirbharasvabhāvaṁ dravyam . tasya tu vyavahāreṇ draśyaṁ pudgalādi paradravyam . athātra pudgalādeḥ paradravyasya draśyasya darśakaścetayitā kiṁ bhavati kiṁ na bhavatīti tadubhayatattvasambandho mīmāṁsyate — yadi cetayitā pudgalāderbhavati tadā yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano jñānaṁ bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati cetayitā pudgalāderbhavan pudgalādirev bhavet; evaṁ sati cetayituḥ svadravyocchedaḥ . na ca dravyāntarasaṁkra masya pūrvamev pratiṣiddhatvāddravyasyāstyucchedaḥ . tato na bhavati cetayitā pudgalādeḥ . yadi na bhavati cetayitā pudgalādestarhi kasya cetayitā bhavati ? cetayiturev cetayitā bhavati . nanu kataro‘nyaścetayitā cetayituryasya cetayitā bhavati ? na khalvanyaścetayitā cetayituḥ, kintu svasvāmyaṁśāvevānyau . kimatra sādhyaṁ svasvāmyaṁśavyavahāreṇ ? na kimapi . pahale hī niṣedh kiyā gayā hai . isaliye (yah siddha huā ki) kalaī dīvār-ādikī nahīṁ hai . (āge aur vicār karate haiṁ :) yadi kalaī dīvār-ādikī nahīṁ hai to kalaī kisakī hai ? kalaīkī hī kalaī hai . (is) kalaīse bhinna aisī dūsarī kaunasī kalaī hai ki jisakī (yah) kalaī hai ? (is) kalaīse bhinna anya koī kalaī nahīṁ hai, kintu ve do sva-svāmirūp aṁś hī haiṁ . yahān̐ sva-svāmirūp aṁśoṁke vyavahārase kyā sādhya hai ? kuch bhī sādhya nahīṁ hai . tab phi ra kalaī kisīkī nahīṁ hai, kalaī kalaī hī hai — yah niścay hai . jaise yah dr̥ṣṭānta hai, usīprakār yah dārṣṭānta hai : — is jagatameṁ cetayitā hai vah darśanaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai . pudgalādi paradravya vyavahārase use cetayitākā dr̥śya hai . ab, ‘darśak (dekhanevālā yā śraddhān karanevālā) cetayitā, dr̥śya (dekhane yogya yā śraddhān karane yogya) jo pudgalādikā paradravya usakā hai yā nahīṁ ?’ — isaprakār un donoṁke tāttvik sambandhakā yahān̐ vicār karate haiṁ : — yadi cetayitā pudgalādikā ho to kyā ho yah pahale vicār karate haiṁ : — ‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā jñān honese jñān vah ātmā hī hai;’ — aisā tāttvik sambandha jīvanta honese, cetayitā yadi pudgalādi ho to cetayitā pudgalādi hī honā cāhiye . (arthāt cetayitā pudgalādisvarūp hī honā cāhie); aisā hone par, cetayitāke svadravyakā ucched ho jāyagā . kintu dravyakā ucched to nahīṁ hotā, kyoṁki ek dravyakā anya dravyarūpameṁ saṁkramaṇ honekā to pahale hī niṣedh kar diyā hai . isase (yah siddha huā ki) cetayitā pudgalādikā nahīṁ hai . (āge aur vicār karate haiṁ :) cetayitā yadi pudgalādikā nahīṁ hai to cetayitā kisakā hai ? cetayitākā hī
Page 510 of 642
PDF/HTML Page 543 of 675
single page version
tarhi na kasyāpi darśakaḥ, darśako darśak eveti niścayaḥ .
api ca seṭikātra tāvacchavetaguṇanirbharasvabhāvaṁ dravyam . tasya tu vyavahāreṇ śvaityaṁ kuḍayādi paradravyam . athātra kuḍayādeḥ paradravyasya śvaityasya śvetayitrī seṭikā kiṁ bhavati kiṁ na bhavatīti tadubhayatattvasambandho mīmāṁsyate — yadi seṭikā kuḍayāderbhavati tadā yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano jñānaṁ bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati seṭikā kuḍayāderbhavantī kuḍayādirev bhavet, evaṁ sati seṭikāyāḥ svadravyocchedaḥ . na ca dravyāntarasaṁkra masya pūrvamev pratiṣiddhatvāddravyasyāstyucchedaḥ . tato na bhavati seṭikā kuḍayādeḥ . yadi na bhavati seṭikā kuḍayādestarhi kasya seṭikā bhavati ? seṭikāyā ev seṭikā bhavati . nanu katarā‘nyā seṭikā seṭikāyā yasyāḥ seṭikā bhavati ? na khalvanyā cetayitā hai . (is) cetayitāse bhinna dūsarā aisā kaunasā cetayitā hai ki jisakā (yah) cetayitā hai ? (is) cetayitāse bhinna anya koī cetayitā nahīṁ hai, kintu ve do sva-svāmirūp aṁś hī haiṁ . yahān̐ sva-svāmirūp aṁśoṁke vyavahārase kyā sādhya hai? kuch bhī sādhya nahīṁ hai . tab phi ra darśak kisīkā nahīṁ hai, darśak darśak hī hai — yah niścay hai .
(isaprakār yahān̐ yah batāyā gayā hai ki : ‘ātmā paradravyako dekhatā hai athavā śraddhā karatā hai’ — yah vyavahārakathan hai . ‘ātmā apaneko dekhatā hai athavā śraddhā karatā hai’ — is kathanameṁ bhī sva-svāmi-aṁśarūp vyavahār hai; ‘darśak darśak hī hai’ — yah niścay hai .)
aur (jisaprakār jñāyak tathā darśakake sambandhameṁ dr̥rṣṭānta-dārṣṭāntase kahā hai) isīprakār apohak (tyāg karanevāle)ke sambandhameṁ kahā jātā hai; — is jagatameṁ kalaī hai vah śvetaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai . dīvār-ādi paradravya vyavahārase us kalaīkā śvaitya hai (arthāt kalaī dvārā śvet kiye jāne yogya padārtha hai) . ab, śvet karanevālī kalaī, śvet kī jāne yogya jo dīvār-ādi paradravya usakī hai yā nahīṁ ?’ — isaprakār un donoṁke tāttvik sambandhakā yahān̐ vicār kiyā jātā hai : — yadi kalaī dīvār-ādi paradravyakī ho to kyā ho so pahale vicār karate haiṁ : – ‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā jñān honese vah ātmā hī hai;’ — aisā tāttvik sambandha jīvanta (vidyamān) honese, kalaī yadi dīvār-ādikī ho to kalaī vah dīvār-ādi hī honī cāhie (arthāt kalaī dīvār-ādi svarūp hī honī cāhie); aisā hone par, kalaīke svadravyakā ucched ho jāyegā . parantu dravyakā ucched to nahīṁ hotā, kyoṁki ek dravyakā anya dravyarūpameṁ saṁkramaṇ honekā to pahale hī niṣedh kiyā gayā hai . isaliye (yah siddha huā ki) kalaī dīvār-ādikī nahīṁ hai . (āge aur vicār karate haiṁ :) yadi kalaī dīvār-
Page 511 of 642
PDF/HTML Page 544 of 675
single page version
seṭikā seṭikāyāḥ, kintu svasvāmyaṁśāvevānyau . kimatra sādhyaṁ svasvāmyaṁśavyavahāreṇ ? na kimapi . tarhi na kasyāpi seṭikā, seṭikā seṭikaiveti niścayaḥ . yathāyaṁ draṣṭāntastathāyaṁ dārṣṭāntik : — cetayitātra tāvad jñānadarśanaguṇanirbharaparāpohanātmak- svabhāvaṁ dravyam . tasya tu vyavahāreṇāpohyaṁ pudgalādi paradravyam . athātra pudgalādeḥ paradravyasyā- pohyasyāpohakaścetayitā kiṁ bhavati kiṁ na bhavatīti tadubhayatattvasambandho mīmāṁsyate — yadi cetayitā pudgalāderbhavati tadā yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano jñānaṁ bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati cetayitā pudgalāderbhavan pudgalādirev bhavet; evaṁ sati cetayituḥ svadravyocchedaḥ . na ca dravyāntarasaṁkra masya pūrvamev pratiṣiddhatvāddravyasyāstyucchedaḥ . tato na bhavati cetayitā pudgalādeḥ . yadi na bhavati cetayitā pudgalādestarhi kasya cetayitā bhavati ? cetayiturev cetayitā bhavati . nanu kataro‘nyaścetayitā cetayituryasya cetayitā bhavati ? na khalvanyaścetayitā cetayituḥ, kintu svasvāmyaṁśāvevānyau . kimatra ādikī nahīṁ hai to kalaī kisakī hai ? kalaīkī hī kalaī hai . (is) kalaīse bhinna aisī dūsarī kaunasī kalaī hai ki jisakī (yah) kalaī hai ? (is) kalaīse bhinna anya koī kalaī nahīṁ hai, kintu ve do sva-svāmirūp aṁś hī haiṁ . yahān̐ sva-svāmirūp aṁśoṁke vyavahārase kyā sādhya hai ? kuch bhī sādhya nahīṁ hai . tab phi ra kalaī kisīkī nahīṁ hai, kalaī kalaī hī hai — yah niścay hai . jaise yah dr̥ṣṭānta hai, usīprakār yah dārṣṭānta diyā jātā hai : — is jagatameṁ jo cetayitā hai vah, jisakā jñānadarśanaguṇase paripūrṇa, parake apohanasvarūp (tyāgasvarūp) svabhāv hai aisā dravya hai . pudgalādikā paradravya vyavahārase us cetayitākā apohya (tyājya) hai . ab, ‘apohak ( – tyāg karanevālā) cetayitā, apohya (tyājya) jo pudgalādikā paradravya usakā hai yā nahīṁ ?’ — isaprakār un donoṁke tāttvik sambandhakā yahān̐ vicār kiyā jātā hai : — yadi cetayitā pudgalādikā ho to kyā ho yah pahale vicār karate haiṁ : ‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā jñān honese jñān vah ātmā hī hai :’ — aisā tāttvik sambandha jīvanta honese, cetayitā yadi pudgalādikā ho to cetayitā pudgalādi hī honā cāhie (arthāt cetayitā pudgalādisvarūp hī honā cāhie); aisā hone par, cetayitāke svadravyakā ucched ho jāyegā . parantu dravyakā ucched to nahīṁ hotā, kyoṁki ek dravyakā anya dravyarūpameṁ saṁkramaṇ honekā pahale hī niṣedh kiyā hai . isaliye (yah siddha huā ki) cetayitā pudgalādikā nahīṁ hai . (āge aur vicār karate haiṁ :) yadi cetayitā pudgalādikā nahīṁ hai to cetayitā kisakā hai ? cetayitākā hī cetayitā hai . (is) cetayitāse bhinna aisā dūsarā kaunasā cetayitā hai ki jisakā (yah) cetayitā hai ? (is) cetayitāse bhinna anya koī cetayitā nahīṁ hai, kintu ve do sva-svāmirūp aṁś hī haiṁ . yahān̐ svasvāmirūp
Page 512 of 642
PDF/HTML Page 545 of 675
single page version
sādhyaṁ svasvāmyaṁśavyavahāreṇ ? na kimapi . tarhi na kasyāpyapohakaḥ, apohako‘pohak eveti niścayaḥ .
kuḍayādiparadravyaṁ cātmasvabhāvenāpariṇamayantī kuḍayādiparadravyanimittakenātmanaḥ śvetaguṇanirbhar- svabhāvasya pariṇāmenotpadyamānā kuḍayādiparadravyaṁ seṭikānimittakenātmanaḥ svabhāvasya pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāven śvetayatīti vyavahriyate, tathā cetayitāpi jñānaguṇ- nirbharasvabhāvaḥ svayaṁ pudgalādiparadravyasvabhāvenāpariṇamamānaḥ pudgalādiparadravyaṁ cātmasvabhāvenā- pariṇamayan pudgalādiparadravyanimittakenātmano jñānaguṇanirbharasvabhāvasya pariṇāmenotpadyamānaḥ pudgalādiparadravyaṁ cetayitr̥nimittakenātmanaḥ svabhāvasya pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāven jānātīti vyavahriyate
aṁśoṁke vyavahārase kyā sādhya hai ? kuch bhī sādhya nahīṁ hai . tab phi ra apohak ( – tyāg karanevālā) kisīkā nahīṁ hai, apohak apohak hī hai — yah niścay hai .
(isaprakār yahān̐ yah batāyā gayā hai ki : ‘ātmā paradravyako tyāgatā hai’ — yah vyavahār kathan hai ; ‘ātmā jñānadarśanamay aise nijako grahaṇ karatā hai’ — aisā kahanemeṁ bhī sva- svāmiaṁśarūp vyavahār hai; ‘apohak apohak hī hai’ — yah niścay hai .)
svabhāvarūp pariṇamit na hotī huī aur dīvār-ādi paradravyako apane svabhāvarūp pariṇamit na karatī huī, dīvār-ādi paradravya jisako nimitta haiṁ aise apane śvetaguṇase paripūrṇa svabhāvake pariṇām dvārā utpanna hotī huī, kalaī jisako nimitta hai aise apane ( – dīvār-ādike – ) svabhāvake pariṇām dvārā utpanna hote hue dīvār-ādi paradravyako, apane ( – kalaīke) svabhāvase śvet karatī hai, — aisā vyavahār kiyā jātā hai; isīprakār jñānaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā cetayitā bhī, svayaṁ pudgalādi paradravyake svabhāvarūp pariṇamit na hotā huā aur pudgalādi paradravyako apane svabhāvarūp pariṇamit na karātā huā, pudgalādi paradravya jisako nimitta haiṁ aise apane jñānaguṇase paripūrṇa svabhāvake pariṇām dvārā utpanna hotā huā, cetayitā jisako nimitta hai aise apane ( – pudgalādike – ) svabhāvake pariṇām dvārā utpanna hote hue pudgalādi paradravyako, apane ( – cetayitāke – ) svabhāvase jānatā hai — aisā vyavahār kiyā jātā hai .
Page 513 of 642
PDF/HTML Page 546 of 675
single page version
kiṁc — yathā ca saiv seṭikā śvetaguṇanirbharasvabhāvā svayaṁ kuḍayādiparadravyasvabhāvenā- pariṇamamānā kuḍayādiparadravyaṁ cātmasvabhāvenāpariṇamayantī kuḍayādiparadravyanimittakenātmanaḥ śvetaguṇanirbharasvabhāvasya pariṇāmenotpadyamānā kuḍayādiparadravyaṁ seṭikānimittakenātmanaḥ svabhāvasya pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāven śvetayatīti vyavahriyate, tathā cetayitāpi darśanaguṇ- nirbharasvabhāvaḥ svayaṁ pudgalādiparadravyasvabhāvenāpariṇamamānaḥ pudgalādiparadravyaṁ cātmasvabhāvenā- pariṇamayan pudgalādiparadravyanimittakenātmano darśanaguṇanirbharasvabhāvasya pariṇāmenotpadyamānaḥ pudgalādiparadravyaṁ cetayitr̥nimittakenātmanaḥ svabhāvasya pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāven paśyatīti vyavahriyate
api ca — yathā ca saiv seṭikā śvetaguṇanirbharasvabhāvā svayaṁ kuḍayādiparadravya- svabhāvenāpariṇamamānā kuḍayādiparadravyaṁ cātmasvabhāvenāpariṇamayantī kuḍayādiparadravyanimitta- kenātmanaḥ śvetaguṇanirbharasvabhāvasya pariṇāmenotpadyamānā kuḍayādiparadravyaṁ seṭikānimittakenātmanaḥ
aur (jisaprakār jñānaguṇakā vyavahār kahā hai) isīprakār darśanaguṇakā vyavahār kahā jātā hai : — jisaprakār śvetaguṇase paripūrṇa svabhāvavālī vahī kalaī, svayaṁ dīvār-ādi paradravyake svabhāvarūp pariṇamit na hotī huī aur dīvār-ādi paradravyako apane svabhāvarūp pariṇamit na karātī huī, dīvār-ādi paradravya jisako nimitta haiṁ aise apane śvetaguṇase paripūrṇa svabhāvake pariṇām dvārā utpanna huī, kalaī jisako nimitta hai aise apane ( – divār-ādike – ) svabhāvase pariṇām dvārā utpanna honevāle dīvār-ādi paradravyako apane ( – kalaīke) svabhāvase śvet karatī hai — aisā vyavahār kiyā jātā hai; isīprakār darśanaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā cetayitā bhī, svayaṁ pudgalādi paradravyake svabhāvarūp pariṇamit na hotā huā, aur pudgalādi paradravyako apane svabhāvarūp pariṇamit na karātā huā, pudgalādi paradravya jisako nimitta haiṁ aise apane darśanaguṇase paripūrṇa svabhāvake pariṇām dvārā utpanna hotā huā, cetayitā jisako nimitta hai aise apane ( – pudgalādike – ) svabhāvake pariṇām dvārā utpanna honevāle pudgalādi paradravyako apane ( – cetayitāke – ) svabhāvase dekhatā hai athavā śraddhā karatā hai — aisā vyavahār kiyā jātā hai .
aur (jisaprakār jñān-darśan guṇakā vyavahār kahā hai) isīprakār cāritraguṇakā vyavahār kahā jātā hai : — jaise śvetaguṇase paripūrṇa svabhāvavālī vahī kalaī, svayaṁ dīvār-ādi paradravyake svabhāvarūp pariṇamit na hotī huī aur dīvār-ādi paradravyako apane svabhāvarūp pariṇamit na karātī huī, dīvār-ādi paradravya jisako nimitta hai aise apane śvetaguṇase paripūrṇa svabhāvake pariṇām dvārā utpanna hotī huī, kalaī jisako nimitta hai aise apane ( – dīvār-ādike — ) svabhāvake
Page 514 of 642
PDF/HTML Page 547 of 675
single page version
svabhāvasya pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāven śvetayatīti vyavahriyate, tathā cetayitāpi jñānadarśanaguṇanirbharaparāpohanātmakasvabhāvaḥ svayaṁ pudgalādiparadravyasvabhāvenāpariṇamamānaḥ pudgalādi- paradravyaṁ cātmasvabhāvenāpariṇamayan pudgalādiparadravyanimittakenātmano jñānadarśanaguṇanirbhar- parāpohanātmakasvabhāvasya pariṇāmenotpadyamānaḥ pudgalādiparadravyaṁ cetayitr̥nimittakenātmanaḥ svabhāvasya pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāvenāpohatīti vyavahriyate
evamayamātmano jñānadarśanacāritraparyāyāṇāṁ niścayavyavahāraprakāraḥ . evamevānyeṣāṁ sarveṣāmapi paryāyāṇāṁ draṣṭavyaḥ . pariṇām dvārā utpanna honevāle dīvār-ādi paradravyako apane ( – kalaī – )ke svabhāvase śvet karatī hai — aisā vyavahār kiyā jātā hai; isīprakār jisakā jñānadarśanaguṇase paripūrṇa, parake apohanasvarūp svabhāv hai aisā cetayitā bhī, svayaṁ pudgalādi paradravyake svabhāvarūp pariṇamit nahīṁ hotā huā aur pudgalādi paradravyako apane svabhāvarūp pariṇamit na karātā huā, pudgalādi paradravya jisako nimitta hai aise apane jñānadarśanaguṇase paripūrṇa par-apohanātmak ( – parake tyāgasvarūp) svabhāvake pariṇām dvārā utpanna hotā huā, cetayitā jisako nimitta hai aise apane ( – pudgalādike – ) svabhāvake pariṇām dvārā utpanna honevāle pudgalādi paradravyako apane ( – cetayitāke – ) svabhāvase apohatā hai arthāt tyāg karatā hai — isaprakār vyavahār kiyā jātā hai .
isaprakār yah, ātmāke jñān-darśan-cāritra paryāyoṁkā niścay-vyavahār prakār hai . isīprakār anya samasta paryāyoṁkā bhī niścay-vyavahār prakār samajhanā cāhie .
bhāvārtha : — śuddhanayase ātmākā ek cetanāmātra svabhāv hai . usake pariṇām jānanā, dekhanā, śraddhā karanā, nivr̥tta honā ityādi haiṁ . vahān̐ niścayanayase vicār kiyā jāye to ātmāko paradravyakā jñāyak nahīṁ kahā jā sakatā, darśak nahīṁ kahā jā sakatā, śraddhān karanevālā nahīṁ kahā jā sakatā, tyāg karanevālā nahīṁ kahā jā sakatā; kyoṁki paradravyake aur ātmāke niścayase koī bhī sambandha nahīṁ hai . jo jñān, darśan, śraddhān, tyāg ityādi bhāv haiṁ, ve svayaṁ hī haiṁ; bhāv-bhāvakakā bhed kahanā vah bhī vyavahār hai, niścayase bhāv aur bhāv karanevālā bhed nahīṁ hai .
ab, vyavahāranayake sambandhameṁ . vyavahāranayase ātmāko paradravyakā jñātā, draṣṭā, śraddhān karanevālā, tyāg karanevālā kahā jātā hai; kyoṁki paradravya aur ātmāke nimitta-naimittikabhāv hai . jñānādi bhāvoṁkā paradravya nimitta hotā hai, isaliye vyavahārījan kahate haiṁ ki — ātmā paradravyako jānatā hai, paradravyako dekhatā hai, paradravyakā śraddhān karatā hai, paradravyakā tyāg karatā hai .
isaprakār niścay-vyavahārake prakārako jānakar yathāvat (jaisā kahā hai usīprakār) śraddhān karanā ..356 se 365..
Page 515 of 642
PDF/HTML Page 548 of 675
single page version
naikadravyagataṁ cakāsti kimapi dravyāntaraṁ jātucit .
kiṁ dravyāntaracumbanākuladhiyastattvāccyavante janāḥ ..215..
manyaddravyaṁ bhavati yadi vā tasya kiṁ syātsvabhāvaḥ .
rjñānaṁ jñeyaṁ kalayati sadā jñeyamasyāsti naiv ..216..
ślokārtha : — [śuddha-dravya-nirūpaṇ-arpit-mateḥ tattvaṁ samutpaśyataḥ ] jisane śuddha dravyake nirūpaṇameṁ buddhiko lagāyā hai, aur jo tattvakā anubhav karatā hai, us puruṣako [ek- dravya-gataṁ kim-api dravya-antaraṁ jātucit na cakāsti ] ek dravyake bhītar koī bhī anya dravya rahatā huā ka dāpi bhāsit nahīṁ hotā . [yat tu jñānaṁ jñeyam avaiti tat ayaṁ śuddha-svabhāv-udayaḥ ] jñān jñeyako jānatā hai vah to yah jñānake śuddha svabhāvakā uday hai . [janāḥ ] jab ki aisā hai tab phi ra log [dravya-antar-cumban-ākul-dhiyaḥ ] jñānako anya dravyake sāth sparśa honekī mānyatāse ākul buddhivāle hote hue [tattvāt ] tattvase (śuddha svarūpase) [kiṁ cyavante ] kyoṁ cyut hote haiṁ ?
bhāvārtha : — śuddhanayakī dr̥ṣṭise tattvakā svarūp vicār karane par anya dravyakā anya dravyameṁ praveś dikhāī nahīṁ detā . jñānameṁ anya dravya pratibhāsit hote haiṁ so to yah jñānakī svacchatākā svabhāv hai; kahīṁ jñān unheṁ sparśa nahīṁ karatā athavā ve jñānako sparśa nahīṁ karate . aisā hone par bhī, jñānameṁ anya dravyoṁkā pratibhās dekhakar yah log aisā mānate hue jñānasvarūpase cyut hote haiṁ ki ‘jñānako parajñeyoṁke sāth paramārtha sambandha hai’; yah unakā ajñān hai . un par karuṇā karake ācāryadev kahate haiṁ ki — yah log tattvase kyoṁ cyut ho rahe haiṁ ? .215.
Page 516 of 642
PDF/HTML Page 549 of 675
single page version
jñānaṁ jñānaṁ bhavati na punarbodhyatāṁ yāti bodhyam .
bhāvābhāvau bhavati tirayan yen pūrṇasvabhāvaḥ ..217..
nijarasarūp (-jñānādi svabhāvarūp) pariṇaman hotā hai isaliye, [śeṣam anyat-dravyaṁ kiṁ svabhāvasya bhavati ] kyā śeṣ koī anyadravya us ( – jñānādi) svabhāvakā ho sakatā hai ? (nahīṁ .) [yadi vā svabhāvaḥ kiṁ tasya syāt ] athavā kyā vah (jñānādi)svabhāv kisī anyadravyakā ho sakatā hai ? (nahīṁ . paramārthase ek dravyakā anya dravyake sāth sambandha nahīṁ hai .) [jyotsnārūpaṁ bhuvaṁ snapayati ] cān̐ṁdanīkā rūp pr̥thvīko ujjval ka ratā hai [bhūmiḥ tasya na ev asti ] tathāpi pr̥thvī cān̐danīkī kadāpi nahīṁ hotī; [jñānaṁ jñeyaṁ sadā kalayati ] isaprakār jñān jñeyako sadā jānatā hai [jñeyam asya asti na ev ] tathāpi jñey jñānakā kadāpi nahīṁ hotā .
bhāvārtha : — śuddhanayakī dr̥ṣṭise dekhā jāye to kisī dravyakā svabhāv kisī anya dravyarūp nahīṁ hotā . jaise cān̐danī pr̥thvīko ujjval karatī hai, kintu pr̥thvī cān̐danīkī kiṁcitmātra bhī nahīṁ hotī, isīprakār jñān jñeyako jānatā hai, kintu jñey jñānakā kiṁcitmātra bhī nahīṁ hotā . ātmākā jñānasvabhāv hai, isaliye usakī svacchatāmeṁ jñey svayamev jhalakatā hai, kintu jñānameṁ un jñeyoṁkā praveś nahīṁ hotā .216.
ślokārtha : — [tāvat rāg-dveṣ-dvayam udayate ] rāg-dveṣakā dvandva tab tak udayako prāpta hotā hai [yāvad etat jñānaṁ jñānaṁ na bhavati ] ki jab tak yah jñān jñānarūp na ho [punaḥ bodhyam bodhyatāṁ na yāti ] aur jñey jñeyatvako prāpta na ho . [tat idaṁ jñānaṁ nyakkr̥t- ajñānabhāvaṁ jñānaṁ bhavatu ] isaliye yah jñān, ajñān-bhāvako dūr ka rake, jñānarūp ho — [yen bhāv-abhāvau tirayan pūrṇasvabhāvaḥ bhavati ] ki jisase bhāv-abhāv(rāg-dveṣ)ko rokatā huā pūrṇasvabhāv (pragaṭ) ho jāye .
bhāvārtha : — jab tak jñān jñānarūp na ho, jñey jñeyarūp na ho, tab tak rāg-dveṣ utpanna hotā hai; isaliye yah jñān, ajñānabhāvako dūr karake, jñānarūp hoo, ki jisase jñānameṁ jo bhāv aur abhāvarūp do avasthāaiṁ hotī haiṁ ve miṭ jāyeṁ aur jñān pūrṇasvabhāvako prāpta ho jāye . yah prārthanā hai .217.
Page 517 of 642
PDF/HTML Page 550 of 675
single page version
‘jñān aur jñey sarvathā bhinna hai, ātmāke darśanajñānacāritrādi koī guṇ paradravyoṁmeṁ nahīṁ hai’ aisā jānaneke kāraṇ samyagdr̥ṣṭiko viṣayoṁke prati rāg nahīṁ hotā; aur rāgadveṣādi jaṛ viṣayoṁmeṁ bhī nahīṁ hote; ve mātra ajñānadaśāmeṁ pravartamān jīvake pariṇām haiṁ . — is arthakī gāthāen̐ ab kahate haiṁ : —
Page 518 of 642
PDF/HTML Page 551 of 675
single page version
gāthārtha : — [darśanajñānacāritram ] darśan-jñān-cāritra [acetane viṣaye tu ] acetan viṣayameṁ [kiñcit api ] kiṁcit mātra bhī [na asti ] nahīṁ hai, [tasmāt ] isaliye [cetayitā ] ātmā [teṣu viṣayeṣu ] un viṣayoṁmeṁ [kiṁ hanti ] kyā ghāt karegā ?
[darśanajñānacāritram ] darśan-jñān-cāritra [acetane karmaṇi tu ] acetan karmameṁ [kiñcit api ] kiṁcit mātra bhī [na asti ] nahīṁ hai, [tasmāt ] isaliye [cetayitā ] ātmā [tatra karmaṇi ] un ka rmameṁ [kiṁ hanti ] kyā ghāt karegā ? (kuch bhī ghāt nahīṁ kar sakatā .)
[darśanajñānacāritram ] darśan-jñān-cāritra [acetane kāye tu ] acetan kāyameṁ [kiñcit api ] kiṁcit mātra bhī [na asti ] nahīṁ hai, [tasmāt ] isaliye [cetayitā ] ātmā [teṣu kāyeṣu ] un kāyoṁmeṁ [kiṁ hanti ] kyā ghāt karegā ? (kuch bhī ghāt nahīṁ kar sakatā .)
[jñānasya ] jñānakā, [darśanasya ca ] darśanakā [tathā cāritrasya ] tathā cāritrakā [ghātaḥ bhaṇitaḥ ] ghāt ka hā hai, [tatra ] vahān̐ [pudgaladravyasya ] pudgaladravyakā [ghātaḥ tu ] ghāt [kaḥ api ] kiṁcitmātra bhī [na api nirdiṣṭaḥ ] nahīṁ kahā hai . (arthāt darśan-jñān-cāritrake ghāt hone par pudgaladravyakā ghāt nahīṁ hotā .)
Page 519 of 642
PDF/HTML Page 552 of 675
single page version
yaddhi yatra bhavati tattadghāte hanyat ev, yathā pradīpaghāte prakāśo hanyate; yatra ca yadbhavati tattadghāte hanyat ev, yathā prakāśaghāte pradīpo hanyate . yattu yatra na bhavati tattadghāte na hanyate, yathā ghaṭaghāte ghaṭapradīpo na hanyate; yatra ca yanna bhavati tattadghāte na hanyate, yathā ghaṭapradīpaghāte ghaṭo na hanyate . athātmano dharmā darśanajñānacāritrāṇi pudgaladravyaghāte‘pi na hanyante, na ca darśanajñānacāritrāṇāṁ ghāte‘pi pudgaladravyaṁ hanyate; evaṁ darśanajñānacāritrāṇi pudgaladravye na bhavantītyāyāti; anyathā tadghāte pudgaladravya-
(isaprakār) [ye kecit ] jo koī [jīvasya guṇāḥ ] jīvake guṇ haiṁ, [te khalu ] ve vāstavameṁ [pareṣu dravyeṣu ] par dravyameṁ [na santi ] nahīṁ haiṁ; [tasmāt ] isaliye [samyagdr̥ṣṭeḥ ] samyagdr̥ṣṭike [viṣayeṣu ] viṣayoṁke prati [rāgaḥ tu ] rāg [na asti ] nahīṁ hai .
[ca ] aur [rāgaḥ dveṣaḥ mohaḥ ] rāg, dveṣ aur moh [jīvasya ev ] jīvake hī [ananyapariṇāmāḥ ] ananya (ek rūp) pariṇām haiṁ, [eten kāraṇen tu ] is kāraṇase [rāgādayaḥ ] rāgādik [śabdādiṣu ] śabdādi viṣayoṁmeṁ (bhī) [na santi ] nahīṁ haiṁ .
(rāgadveṣādi na to samyagdr̥ṣṭi ātmāmeṁ haiṁ aur na jaṛ viṣayoṁmeṁ, ve mātra ajñānadaśāmeṁ rahanevāle jīvake pariṇām haiṁ .)
ṭīkā : — vāstavameṁ jo jisameṁ hotā hai vah usakā ghāt hone par naṣṭa hotā hī hai (arthāt ādhārakā ghāt hone par ādheyakā ghāt ho hī jātā hai), jaise dīpakake ghāt hone par (usameṁ rahanevālā) prakāś naṣṭa ho jātā hai; tathā jisameṁ jo hotā hai vah usakā nāś hone par avaśya naṣṭa ho jātā hai (arthāt ādheyakā ghāt hone par ādhārakā ghāt ho jātā hī hai), jaise prakāśakā ghāt hone par dīpakakā ghāt ho jātā hai . aur jo jisameṁ nahīṁ hotā vah usakā ghāt hone par naṣṭa nahīṁ hotā, jaise ghaṛekā nāś hone par 1ghaṭ-pradīpakā nāś nahīṁ hotā; tathā jisameṁ jo nahīṁ hotā vah usakā ghāt hone par naṣṭa nahīṁ hotā, jaise ghaṭ-pradīpakā ghāt hone par ghaṭakā nāś nahīṁ hotā . (isaprakārase nyāy kahā hai .) ab, ātmāke dharma — darśan, jñān aur cāritra — pudgaladravyakā ghāt hone par bhī naṣṭa nahīṁ hote aur darśan-jñān-cāritrakā ghāt hone par bhī 1ghaṭ-pradīp = ghaṛemeṁ rakhā huā dīpak . (paramārthataḥ dīpak ghaṛemeṁ nahīṁ hai, ghaṛemeṁ to ghaṛeke hī guṇ haiṁ) .
Page 520 of 642
PDF/HTML Page 553 of 675
single page version
ghātasya, pudgaladravyaghāte tadghātasya durnivāratvāt . yat evaṁ tato ye yāvantaḥ kecanāpi jīvaguṇāste sarve‘pi paradravyeṣu na santīti samyak paśyāmaḥ, anyathā atrāpi jīvaguṇaghāte pudgaladravyaghātasya, pudgaladravyaghāte jīvaguṇaghātasya ca durnivāratvāt . yadyevaṁ tarhi kutaḥ samyagdraṣṭerbhavati rāgo viṣayeṣu ? na kuto‘pi . tarhi rāgasya katarā khāniḥ ? rāgadveṣamohā hi jīvasyaivājñānamayāḥ pariṇāmāḥ, tataḥ paradravyatvādviṣayeṣu na santi, ajñānābhāvātsamyagdraṣṭau tu na bhavanti . evaṁ te viṣayeṣvasantaḥ samyagdraṣṭerna bhavanto, na bhavantyev . pudgaladravyakā nāś nahīṁ hotā (yah to spaṣṭa hai); isaliye isaprakār yah siddha hotā hai ki – ‘darśan-jñān-cāritra pudgaladravyameṁ nahīṁ haiṁ’ kyoṁki, yadi aisā na ho to darśan-jñān-cāritrakā ghāt hone par pudgaladravyakā ghāt, aur pudgaladravyake ghāt hone par darśan-jñān-cāritrakā avaśya hī ghāt honā cāhiye. aisā honese jīvake jo jitane guṇ haiṁ ve sab paradravyoṁmeṁ nahīṁ haiṁ yah is bhalībhāṁti dekhate-mānate haiṁ; kyoṁki, yadi aisā na ho to, yahān̐ bhī jīvake guṇoṁkā ghāt hone par pudgaladravyakā ghāt, aur pudgaladravyake ghāt hone par jīvake guṇakā ghāt honā anivārya ho jāy. (kintu aisā nahīṁ hotā, isase siddha huā ki jīvake koī guṇ pudgaladravyameṁ nahīṁ haiṁ.)
praśna : — yadi aisā hai to samyagdr̥ṣṭiko viṣayoṁmeṁ rāg kis kāraṇase hotā hai ? uttar : — kisī bhī kāraṇase nahīṁ hotā. (praśna : — ) tab phi ra rāgakī khān (utpatti sthān) kaunasī hai ? (uttar : — ) rāg-dveṣ-moh, jīvake hī ajñānamay pariṇām haiṁ (arthāt jīvakā ajñān hī rāgādiko utpanna karanekī khān hai); isaliye ve rāg-dveṣ-moh, viṣayoṁmeṁ nahīṁ haiṁ, kyoṁki viṣay paradravya haiṁ, aur ve samyagdr̥ṣṭimeṁ (bhī) nahīṁ haiṁ kyoṁki usake ajñānakā abhāv hai; isaprakār rāg- dveṣ-moh, viṣayoṁmeṁ na honese aur samyagdr̥ṣṭike (bhī) na honese, (ve) haiṁ hī nahīṁ.
bhāvārtha : — ātmāke ajñānamay pariṇāmarūp rāg-dveṣ-moh utpanna hone par ātmāke darśan-jñān-cāritrādi guṇoṁkā ghāt hotā hai, kintu guṇoṁke ghāt hone par bhī acetan pudgaladravyakā ghāt nahīṁ hotā; aur pudgaladravyake ghāt hone par darśan-jñān-cāritrādikā ghāt nahīṁ hotā; isaliye jīvake koī bhī guṇ pudgaladravyameṁ nahīṁ haiṁ. aisā jānate hue samyagdr̥ṣṭiko acetan viṣayoṁmeṁ rāgādik nahīṁ hote. rāg-dveṣ-moh, pudgaladravyameṁ nahīṁ haiṁ, ve jīvake hī astitvameṁ ajñānase utpanna hote haiṁ; jab ajñānakā abhāv ho jātā hai arthāt samyagdr̥ṣṭi hotā hai, tab rāg-dveṣādi utpanna hote haiṁ. isaprakār rāg-dveṣ-moh na to pudgaladravyameṁ haiṁ aur na samyagdr̥ṣṭimeṁ bhī hote haiṁ, isaliye śuddhadravyadr̥ṣṭise dekhane par ve haiṁ hī nahīṁ, aur paryāyadr̥ṣṭise dekhane par ve jīvako ajñān avasthāmeṁ haiṁ. aisā jānanā cāhiye..366 se 371..
Page 521 of 642
PDF/HTML Page 554 of 675
single page version
tau vastutvapraṇihitdraśā draśyamānau na kiṁcit .
vyaktātyantaṁ svasvabhāven yasmāt ..219..
ślokārtha : — [ih jñānam hi ajñānabhāvāt rāg-dveṣau bhavati ] is jagatameṁ jñān hī ajñānabhāvase rāgadveṣarūp pariṇamit hotā hai; [vastutva-praṇihit-daśā dr̥śyamānau to kiṁcit na ] vastutvameṁ sthāpit ( – ekāgra kī gaī) dr̥ṣṭise dekhane par (arthāt dravyadr̥ṣṭise dekhane par), ve rāg -dveṣ kuch bhī nahīṁ haiṁ ( – dravyarūp pr̥thak vastu nahīṁ haiṁ). [tataḥ samyagdr̥ṣṭiḥ tattvadr̥ṣṭayā tau sphu ṭaṁ kṣapayatu ] isaliye (ācāryadev preraṇā karate haiṁ ki) samyagdr̥ṣṭi puruṣ tattvadr̥ṣṭise unheṁ (rāg-dveṣako) spaṣṭatayā kṣay karo, [yen pūrṇa-acal-arciḥ sahajaṁ jñānajyotiḥ jvalati ] ki jisase, pūrṇa aur acal jisakā prakāś hai aisī (daidīpyamān) sahaj jñānajyoti prakāśit ho.
bhāvārtha : — rāg-dveṣ koī pr̥thak dravya nahīṁ hai, ve (rāg-dveṣarūp pariṇām) jīvake ajñānabhāvase hote haiṁ; isaliye samyagdr̥ṣṭi hokar tattvadr̥ṣṭise dekhā jāye to ve (rāg-dveṣ) kuch bhī vastu nahīṁ haiṁ aisā dikhāī detā hai, aur ghātikarmoṁkā nāś hokar kevalajñān utpanna hotā hai..218..
ab, āgekī gāthāmeṁ yah kaheṁge ki ‘anya dravya anya dravyako guṇ utpanna nahīṁ kar sakatā’ isakā sūcak kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [tattvadr̥ṣṭayā ] tattvadr̥ṣṭise dekhā jāye to, [rāg-dveṣ-utpādakaṁ anyat dravyaṁ kiṁcan api na vīkṣyate ] rāg-dveṣako utpanna karanevālā anya dravya kiṁcitmātra bhī dikhāī nahīṁ detā, [yasmāt sarva-dravya-utpattiḥ svasvabhāven antaḥ atyantaṁ vyaktā cakāsti ] kyoṁki sarva dravyoṁkī utpatti apane svabhāvase hī hotī huī antaraṁgameṁ atyanta pragaṭ (spaṣṭa) prakāśit hotī hai.
Page 522 of 642
PDF/HTML Page 555 of 675
single page version
aṇṇadavieṇ aṇṇadaviyassa ṇo kīrae guṇuppāo . tamhā du savvadavvā uppajjaṁte sahāveṇ ..372..
na ca jīvasya paradravyaṁ rāgādīnutpādayatīti śaṁkyam; anyadravyeṇānyadravyaguṇotpād- karaṇasyāyogāt; sarvadravyāṇāṁ svabhāvenaivotpādāt . tathā hi — mr̥ttikā kumbhabhāvenotpadyamānā kiṁ kumbhakārasvabhāvenotpadyate, kiṁ mr̥ttikāsvabhāven ? yadi kumbhakārasvabhāvenotpadyate tadā kumbhakaraṇāhaṁkāranirbharapuruṣādhiṣṭhitavyāpr̥takarapuruṣaśarīrākāraḥ kumbhaḥ syāt . na ca tathāsti,
bhāvārtha : — rāg-dveṣ cetanake hī pariṇām haiṁ. anya dravya ātmāko rāg-dveṣ utpanna nahīṁ karā sakatā; kyoṁki sarva dravyoṁkī utpatti apane apane svabhāvase hī hotī hai, anya dravyameṁ anya dravyake guṇaparyāyoṁkī utpatti nahīṁ hotī..219..
gāthārtha : — [anyadravyeṇ ] anya dravyase [anyadravyasya ] anya dravyake [guṇotpādaḥ ] guṇakī utpatti [na kriyate ] nahīṁ kī jā sakatī; [tasmāt tu ] isase (yah siddhānta huā ki) [sarvadravyāṇi ] sarva dravya [svabhāven ] apane apane svabhāvase [utpadyaṁte ] utpanna hote haiṁ.
ṭīkā : — aur bhī aisī śaṁkā nahīṁ karanī cāhiye ki – paradravya jīvako rāgādi utpanna karate haiṁ; kyoṁki anya dravyake dvārā anya dravyake guṇoṁko utpanna karanekī ayogyatā hai; kyoṁki sarva dravyoṁkā svabhāvase hī utpād hotā hai. yah bāt dr̥ṣṭāntapūrvak samajhāī jā rahī hai : —
miṭṭī ghaṭabhāvarūpase utpanna hotī huī kumhārake svabhāvase utpanna hotī hai yā miṭṭīke ? yadi kumhārake svabhāvase utpanna hotī ho to jisameṁ ghaṭako banāneke ahaṁkārase bharā huā puruṣ vidyamān hai aur jisakā hāth (ghaṛā banānekā) vyāpār karatā hai, aise puruṣake śarīrākār ghaṭ honā cāhiye. parantu aisā to nahīṁ hotā, kyoṁki anyadravyake svabhāvase kisī dravyake pariṇāmakā utpād dekhanemeṁ nahīṁ ātā. yadi aisā hai to phi ra miṭṭī kumhārake
Page 523 of 642
PDF/HTML Page 556 of 675
single page version
dravyāntarasvabhāven dravyapariṇāmotpādasyādarśanāt . yadyevaṁ tarhi mr̥ttikā kumbhakārasvabhāven notpadyate, kintu mr̥ttikāsvabhāvenaiv, svasvabhāven dravyapariṇāmotpādasya darśanāt . evaṁ ca sati mr̥ttikāyāḥ svasvabhāvānatikramānna kumbhakāraḥ kumbhasyotpādak ev; mr̥ttikaiv kumbhakārasvabhāvamaspr̥śantī svasvabhāven kumbhabhāvenotpadyate . evaṁ sarvāṇyapi dravyāṇi svapariṇāmaparyāyeṇotpadyamānāni kiṁ nimittabhūtadravyāntarasvabhāvenotpadyante, kiṁ svasvabhāven ? yadi nimittabhūtadravyāntarasvabhāvenotpadyante tadā nimittabhūtaparadravyākārastatpariṇāmaḥ syāt . na ca tathāsti, dravyāntarasvabhāven dravyapariṇamotpādasyādarśanāt . yadyevaṁ tarhi na sarvadravyāṇi nimittabhūtaparadravyasvabhāvenotpadyante, kintu svasvabhāvenaiv, svasvabhāven dravyapariṇāmotpādasya darśanāt . evaṁ ca sati sarvadravyāṇāṁ svasvabhāvānatikramānna nimittabhūtadravyāntarāṇi svapariṇāmasyotpādakānyev; sarvadravyāṇyev nimittabhūtadravyāntarasvabhāvamaspr̥śanti svasvabhāven svapariṇāmabhāvenotpadyante . ato na paradravyaṁ jīvasya rāgādīnāmutpādakamutpaśyāmo yasmai kupyāmaḥ . svabhāvase utpanna nahīṁ hotī; parantu miṭṭīke svabhāvase hī utpanna hotī hai, kyoṁki (dravyake) apane svabhāvarūpase dravyake pariṇāmakā utpād dekhā jātā hai. aisā honese, miṭṭī apane svabhāvako ullaṁghan nahīṁ karatī isaliye, kumhār ghaṛekā utpādak hai hī nahīṁ; miṭṭī hī, kumhārake svabhāvako sparśa na karatī huī apane svabhāvase kumbhabhāvarūpase utpanna hotī hai.
isīprakār — sabhī dravya svapariṇāmaparyāyase (arthāt apane pariṇāmabhāvarūpase) utpanna hote hue, nimittabhūt anyadravyoṁke svabhāvase utpanna hote haiṁ ki apane svabhāvase ? yadi nimittabhūt anyadravyoṁke svabhāvase utpanna hote hoṁ to unake pariṇām nimittabhūt anyadravyoṁke ākārake hone cāhie. parantu aisā to nahīṁ hotā, kyoṁki anyadravyake svabhāvarūpase kisī dravyake pariṇāmakā utpād dikhāī nahīṁ detā. jab ki aisā hai to sarva dravya nimittabhūt anyadravyoṁke svabhāvase utpanna nahīṁ hote, parantu apane svabhāvase hī utpanna hote haiṁ, kyoṁki (dravyake) apane svabhāvarūpase dravyake pariṇāmakā utpād dekhanemeṁ ātā hai. aisā honese, sarva dravya apane svabhāvako ullaṁghan na karate honese, nimittabhūt anya dravya apane (arthāt sarva dravyoṁke) pariṇāmoṁke utpādak haiṁ hī nahīṁ; sarva dravya hī, nimittabhūt anyadravyake svabhāvako sparśa na karate hue, apane svabhāvase apane pariṇāmabhāvarūpase utpanna hote haiṁ.
Page 524 of 642
PDF/HTML Page 557 of 675
single page version
kataradapi pareṣāṁ dūṣaṇaṁ nāsti tatra .
bhavatu viditamastaṁ yātvabodho‘smi bodhaḥ ..220..
isaliye (ācāryadev kahate haiṁ ki) ham jīvake rāgādikā utpādak paradravyako nahīṁ dekhate ( – mānate) ki jis par kop kareṁ.
bhāvārtha : — ātmāko rāgādi utpanna hote haiṁ so ve apane hī aśuddha pariṇām haiṁ. yadi niścayanayase vicār kiyā jāye to anyadravya rāgādikā utpanna karanevālā nahīṁ hai, anyadravya unakā nimittamātra hai; kyoṁki anya dravyake anya dravya guṇaparyāy utpanna nahīṁ karatā, yah niyam hai. jo yah mānate haiṁ – aisā ekānta grahaṇ karate haiṁ ki – ‘paradravya hī mujhameṁ rāgādik utpanna karate haiṁ’, ve nayavibhāgako nahīṁ samajhate, ve mithyādr̥ṣṭi haiṁ. yah rāgādik jīvake sattvameṁ utpanna hote haiṁ, paradravya to nimittamātra hai – aisā mānanā samyagjñān hai. isaliye ācāryadev kahate haiṁ ki — ham rāg-dveṣakī utpattimeṁ anya dravya par kyoṁ kop kareṁ ? rāg- dveṣakā utpanna honā to apanā hī aparādh hai..372..
ślokārtha : — [ih ] is ātmāmeṁ [yat rāg-dveṣ-doṣ-prasūtiḥ bhavati ] jo rāgadveṣarūp doṣoṁkī utpatti hotī hai [tatra pareṣāṁ katarat api dūṣaṇaṁ nāsti ] usameṁ paradravyakā koī bhī doṣ nahīṁ hai, [tatra svayam aparādhī ayam abodhaḥ sarpati ] vahān̐ to svayaṁ aparādhī yah ajñān hī phai latā hai; — [viditam bhavatu ] isaprakār vidit ho aur [abodhaḥ astaṁ yātu ] ajñān asta ho jāye; [bodhaḥ asmi ] maiṁ to jñān hūn̐.
bhāvārtha : — ajñānī jīv paradravyase rāgadveṣakī utpatti hotī huī mānakar paradravya par krodh karatā hai ki – ‘yah paradravya mujhe rāg-dveṣ utpanna karātā hai, use dūr karūn̐’. aise ajñānī jīvako samajhāneke liye ācāryadev upadeś dete haiṁ ki — rāg-dveṣakī utpatti ajñānase ātmāmeṁ hī hotī hai aur ve ātmāke hī aśuddha pariṇām haiṁ. isaliye is ajñānako nāś karo, samyagjñān pragaṭ karo, ātmā jñānasvarūp hai aisā anubhav karo; paradravyako rāg-dveṣakā utpanna karanevālā mānakar us par kop na karo..220..
Page 525 of 642
PDF/HTML Page 558 of 675
single page version
(rathoddhatā) rāgajanmani nimittatāṁ par- dravyamev kalayanti ye tu te . uttaranti na hi mohavāhinīṁ śuddhabodhavidhurāndhabuddhayaḥ ..221..
ślokārtha : — [ye tu rāg-janmani paradravyam ev nimittatāṁ kalayanti ] jo rāgakī utpattimeṁ paradravyakā hī nimittatva ( – kāraṇatva) mānate haiṁ, (apanā kuch bhī kāraṇatva nahīṁ mānate,) [te śuddha-bodh-vidhur-andha-buddhayaḥ ] ve — jinakī buddhi śuddhajñānase rahit aṁdh hai aise (arthāt jinakī buddhi śuddhanayake viṣayabhūt śuddha ātmasvarūpake jñānase rahit aṁdh hai aise) — [moh-vāhinīṁ na hi uttaranti ] — mohanadīko pār nahīṁ kar sakate.
bhāvārtha : — śuddhanayakā viṣay ātmā ananta śaktivān, caitanyacamatkāramātra, nitya, abhed, ek hai. vah apane hī aparādhase rāgadveṣarūp pariṇamit hotā hai. aisā nahīṁ hai ki jisaprakār nimittabhūt paradravya pariṇamit karatā hai usīprakār ātmā pariṇamit hotā hai, aur usameṁ ātmākā koī puruṣārtha hī nahīṁ hai. jinheṁ ātmāke aise svarūpakā jñān nahīṁ hai ve yah mānate haiṁ ki paradravya ātmāko jisaprakār pariṇaman karātā hai usīprakār ātmā pariṇamit hotā hai. aisā mānanevāle moharūpī nadīko pār nahīṁ kar sakate (athavā moh- sainyako nahīṁ harā sakate), unake rāg-dveṣ nahīṁ miṭate; kyoṁki rāg-dveṣ karanemeṁ yadi apanā puruṣārtha ho to vah unake miṭānemeṁ bhī ho sakatā hai, kintu yadi dūsareke karāye hī rāg- dveṣ hotā ho to par to rāg-dveṣ karāyā hī kare, tab ātmā unheṁ kahān̐se miṭā sakegā? isaliye rāg-dveṣ apane kiye hote haiṁ aur apane miṭāye miṭate haiṁ — isaprakār kathaṁcit mānanā so samyagjñān hai..221..
sparśa, ras, gaṁdh, varṇa aur śabdādirūp pariṇamate pudgal ātmāse kahīṁ yah nahīṁ kahate haiṁ ki ‘tū hameṁ jān’, aur ātmā bhī apane sthānase chūṭakar unheṁ jānaneko nahīṁ jātā. donoṁ sarvathā svataṁtratayā apane apane svabhāvase hī pariṇamit hote haiṁ. isaprakār ātmā parake prati udāsīn ( – sambandha rahit, taṭastha) hai, tathāpi ajñānī jīv sparśādiko acche- bure mānakar rāgī-dveṣī hotā hai, yah usakā ajñān hai.
Page 526 of 642
PDF/HTML Page 559 of 675
single page version
Page 527 of 642
PDF/HTML Page 560 of 675
single page version
yah jānakar bhī mūḍh jīv pāve nahiṁ upaśam are ! śiv buddhiko pāyā nahīṁ vah par grahaṇ karanā cahe..382..
gāthārtha : — [bahukāni ] bahut prakārake [ninditasaṁstutavacanāni ] nindāke aur stutike vacanarūpameṁ [pudgalāḥ ] pudgal [pariṇamanti ] pariṇamit hote haiṁ; [tāni śrutvā punaḥ ] unheṁ sunakar ajñānī jīv [ahaṁ bhaṇitaḥ ] ‘mujhase kahā’ aisā mānakar [ruṣyati tuṣyati ca ] roṣ aur saṁtoṣ karatā hai (arthāt krodh karatā hai aur prasanna hotā hai).