Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version
cetayante, te ev samayasāraṁ cetayante .
rayamih paramārthaścetyatāṁ nityamekaḥ .
nna khalu samayasārāduttaraṁ kiṁcidasti ..244..
bhāvārtha : — vyavahāranayakā viṣay to bhedarūp aśuddhadravya hai, isaliye vah paramārtha nahīṁ hai; niścayanayakā viṣay abhedarūp śuddhadravya hai, isaliye vahī paramārtha hai. isaliye, jo vyavahārako hī niścay mānakar pravartan karate haiṁ ve samayasārakā anubhav nahīṁ karate; jo paramārthako paramārtha mānakar pravartan karate haiṁ ve hī samayasārakā anubhav karate haiṁ (isaliye ve hī mokṣako prāpta karate haiṁ)..414..
‘adhik kathanase kyā, ek paramārthakā hī anubhavan karo’ — is arthakā kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [atijalpaiḥ analpaiḥ durvikalpaiḥ alam alam ] bahut kathanase aur bahut durvikalpoṁse bas hoo, bas hoo; [ih ] yahān̐ mātra itanā hī kahanā hai ki [ayam paramārthaḥ ekaḥ nityam cetyatām ] is ekamātra paramārthakā hī nirantar anubhav karo; [svaras-visar-pūrṇa- jñān-visphū rti-mātrāt samayasārāt uttaraṁ khalu kiñcit na asti ] kyoṁki nijarasake prasārase pūrṇa jo jñān usake sphu rāyamān honemātra jo samayasār ( – paramātmā) usase ucca vāstavameṁ dūsarā kuch bhī nahīṁ hai ( – samayasārake atirikta dūsarā kuch bhī sārabhūt nahīṁ hai).
bhāvārtha : — pūrṇajñānasvarūp ātmākā anubhav karanā cāhie; isake atirikta vāstavameṁ dūsarā kuch bhī sārabhūt nahīṁ hai.244.
ab, antim gāthāmeṁ yah samayasār granthake abhyās ityādikā phal kahakar ācāryabhagavān is granthako pūrṇa karate haiṁ; usakā sūcak ślok pahale kahā jā rahā hai : —
ślokārtha : — [ānandamayam vijñānaghanam adhyakṣatām nayat ] ānandamay vijñānaghanako
Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version
jo samayapāhuḍamiṇaṁ paḍhidūṇaṁ atthataccado ṇāduṁ .
yaḥ khalu samayasārabhūtasya bhagavataḥ paramātmano‘sya viśvaprakāśakatven viśva- samayasya pratipādanāt svayaṁ śabdabrahmāyamāṇaṁ śāstramidamadhītya, viśvaprakāśanasamartha- paramārthabhūtacitprakāśarūpamātmānaṁ niścinvan arthatastattvataśca paricchidya, asyaivārthabhūte bhagavati ekasmin pūrṇavijñānaghane paramabrahmaṇi sarvārambheṇ sthāsyati cetayitā, sa sākṣāttatkṣaṇ- ( – śuddha paramātmāko, samayasārako) pratyakṣa karatā huā, [idam ekam akṣayaṁ jagat-cakṣuḥ ] yah ek (advitīy) akṣay jagat-cakṣu ( – samayaprābhr̥t) [pūrṇatām yāti ] pūrṇatāko prāpta hotā hai.
bhāvārtha : — yah samayaprābhūt grantha vacanarūpase tathā jñānarūpase — donoṁ prakārase jagatako akṣay (arthāt jisakā vināś na ho aise) advitīy netra samān haiṁ, kyoṁki jaise netra ghaṭapaṭādiko pratyakṣa dikhalātā hai, usīprakār samayaprābhr̥t ātmāke śuddha svarūpako pratyakṣa anubhavagocar dikhalātā hai.245.
ab, bhagavān kundakundācāryadev is granthako pūrṇa karate haiṁ, isaliye usakī mahimākeṁ rūpameṁ usake abhyās ityādikā phal is gāthāmeṁ kahate haiṁ : —
gāthārtha : — [yaḥ cetayitā ] jo ātmā ( – bhavya jīv) [idaṁ samayaprābhr̥tam paṭhitvā ] is samayaprābhr̥tako parḥakar, [arthatattvataḥ jñātvā ] artha aur tattvase jānakar, [arthe sthāsyati ] usake arthameṁ sthit hogā, [saḥ ] vah [uttamaṁ saukhyam bhaviṣyati ] uttam saukhyasvarūp hogā.
ṭīkā : — samayasārabhūt is bhagavān paramātmākā — jo ki viśvakā prakāśak honese viśvasamay hai usakā — pratipādan karatā hai, isaliye jo svayaṁ śabdabrahmake samān hai aise is śāstrako jo ātmā bhalībhān̐ti parḥakar, viśvako prakāśit karanemeṁ samartha aise paramārthabhūt, caitanya- prakāśarūp ātmākā niścay karatā huā (is śāstrako) arthase aur tattvase jānakar, usīke
Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version
vijr̥mbhamāṇacidekarasanirbharasvabhāvasusthitanirākulātmarūpatayā paramānandaśabdavācyamuttamamanākulatva- lakṣaṇaṁ saukhyaṁ svayamev bhaviṣyatīti .
arthabhūt bhagavān ek pūrṇavijñānaghan parabrahmameṁ sarva udyamase sthit hogā, vah ātmā, sākṣāt tatkṣaṇ pragaṭ honevāle ek caitanyarasase paripūrṇa svabhāvameṁ susthit aur nirākul ( – ākulatā binākā) honese jo (saukhya) ‘paramānanda’ śabdase vācya hai, uttam hai aur anākulatā-lakṣaṇayukta hai aise saukhyasvarūp svayaṁ hī ho jāyegā.
bhāvārtha : — is śāstrakā nām samayaprābhr̥t hai. samayakā artha hai padārtha athavā samay arthāt ātmā. usakā kahanevālā yah śāstra hai. aur ātmā to samasta padārthokā prakāśak hai. aise viśvaprakāśak ātmāko kahanevālā honese yah samayaprābhr̥t śabdabrahmake samān hai; kyoṁki jo samasta padārthoṁkā kahanevālā hotā hai use śabdabrahma kahā jātā hai. dvādaśāṁgaśāstra śabdabrahma hai aur is samayaprābhr̥taśāstrako bhī śabdabrahmakī upamā dī gaī hai. yah śabdabrahma (arthāt samayaprābhr̥taśāstra) parabrahmako (arthāt śuddha paramātmāko) sākṣāt dikhātā hai. jo is śāstrako parḥakar usake yathārtha arthameṁ sthit hogā, vah parabrahmako prāpta karegā; aur usase jise ‘paramānanda’ kahā jātā hai aise, uttam, svātmik, svādhīn, bādhārahit, avināśī sukhako prāpta karegā. isaliye he bhavya jīvoṁ ! tum apane kalyāṇake liye isakā abhyās karo, isakā śravaṇ karo, nirantar isīkā smaraṇ aur dhyān karo, ki jisase avināśī sukhakī prāpti ho. aisā śrīguruoṁkā upadeś hai..415..
ab, is sarvaviśuddhajñānake adhikārakī pūrṇatākā kalaśarūp ślok kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [iti idam ātmanaḥ tattvaṁ jñānamātram avasthitam ] isaprakār yah ātmākā tattva (arthāt paramārthabhūtasvarūp) jñānamātra niścit huā — [akhaṇḍam ] ki jo (ātmākā) jñānamātratattva akhaṇḍa hai (arthāt anek jñeyākāroṁse aur pratipakṣī karmoṁse yadyapi khaṇḍakhaṇḍa dikhāī detā hai tathāpi jñānamātrameṁ khaṇḍa nahīṁ hai), [ekam ] ek hai (arthāt akhaṇḍa honese ekarūp hai), [acalaṁ ] acal hai (arthāt jñānarūpase calit nahīṁ hotā — jñeyarūp nahīṁ hotā, [svasaṁvedyam ] svasaṁvedya hai (arthāt apanese hī jñāt hone yogya hai), [abādhitam ] aur abādhit hai (arthāt kisī mithyāyuktise bādhā nahīṁ pātā).
bhāvārtha : — yahān̐ ātmākā nij svarūp jñān hī kahā hai isakā kāraṇ yah haiḥ — ātmāmeṁ
Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version
iti śrīmadamr̥tacandrasūriviracitāyāṁ samayasāravyākhyāmātmakhyātau sarvaviśuddhajñānprarūpakaḥ navamo‘ṅkaḥ ..
ananta dharma haiṁ; kintu unameṁ kitane hī to sādhāraṇ haiṁ, isaliye ve ativyāptiyukta haiṁ, unase ātmāko pahicānā nahīṁ jā sakatā; aur kuch (dharma) paryāyāśrit haiṁ — kisī avasthāmeṁ hote haiṁ aur kisī avasthāmeṁ nahīṁ hote, isaliye ve avyāptiyukta haiṁ, unase bhī ātmā nahīṁ pahicānā jā sakatā. cetanatā yadyapi ātmākā (ativyāpti aur avyāpti rahit) lakṣaṇ hai, tathāpi vah śaktimātra hai, adr̥ṣṭa hai; usakī vyakti darśan aur jñān hai. us darśan aur jñānameṁ bhī jñān sākār hai, pragaṭ anubhavagocar hai; isaliye usake dvārā hī ātmā pahicānā jā sakatā hai. isaliye yahān̐ is jñānako hī pradhān karake ātmākā tattva kahā hai.
yahān̐ aisā nahīṁ samajhanā cāhie ki ‘ātmāko jñānamātra tattvavālā kahā hai, isaliye itanā hī paramārtha hai aur anya dharma mithyā hai, ve ātmāmeṁ nahīṁ haiṁ, aisā sarvathā ekānta grahaṇ karanese to mithyādr̥ṣṭitva ā jātā hai, vijñānādvaitavādī bauddhoṁkā aur vedāntiyoṁkā mat ā jātā hai; isaliye aisā ekānta bādhāsahit hai. aise ekānta abhiprāyase koī munivrat bhī pāle aur ātmākā — jñānamātrakā — dhyān bhī kare, to bhī mithyātva nahīṁ kaṭ sakatā; manda kaṣāyoṁke kāraṇ bhale hī svarga prāpta ho jāye, kintu mokṣakā sādhan to nahīṁ hotā. isaliye syādvādase yathārtha samajhanā cāhie.246.
mūrat amūrat je ānadravya lokamāṁhi ve bhī jñānarūp nāhīṁ nyāre na abhāvako;
yahai jāni jñānī jīv āpakūṁ bhajai sadīv jñānarūp sukhatūp ān na lagāvako,
karma-karmaphalarūp cetanākūṁ dūri ṭāri jñānacetanā abhyās kare śuddha bhāvako.
Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version
(yahān̐ tak bhagavat-kundakundācāryakī 415 gāthāoṁkā vivecan ṭīkākār śrī amr̥tacandrācāryadevane kiyā hai, aur us vivecanameṁ kalaśarūp tathā sūcanikārūpase 246 kāvya kahe haiṁ. ab ṭīkākār ācāryadev vicārate haiṁ ki — is śāstrameṁ jñānako pradhān karake ātmāko jñānamātra kahate āye haiṁ, isaliye koī yah tarka kare ki — ‘jainamat to syādvād hai; tab kyā ātmāko jñānamātra kahanese ekānta nahīṁ ho jātā ? arthāt syādvādake sāth virodh nahīṁ ātā ? aur ek hī jñānameṁ upāyatattva tathā upeyatattva — donoṁ kaise ghaṭit hote haiṁ ?’ aise tarkakā nirākaraṇ karaneke liye ṭīkākār ācāryadev yahān̐ samayasārakī ‘ātmakhyāti’ ṭīkāke antameṁ pariśiṣṭa rūpase kuch kahate haiṁ. usameṁ pratham ślok isaprakār hai : —
ślokārtha : — [atra ] yahān̐ [syādvād-śuddhi-arthaṁ ] syādvādakī śuddhike liye [vastu- tattva-vyavasthitiḥ ] vastutattvakī vyavasthā [ca ] aur [upāy-upey-bhāvaḥ ] (ek hī jñānameṁ upāy – upeyatva kaise ghaṭit hotā hai yah batalāneke liye) upāy-upeyabhāvakā [manāk bhūyaḥ api ] jarā phi rase bhī [cintyate ] vicār karate haiṁ.
bhāvārtha : — vastukā svarūp sāmānyaviśeṣātmak anek-dharmasvarūp honese vah syādvādase hī siddha kiyā jā sakatā hai. isaprakār syādvādakī śuddhatā ( – pramāṇikatā, satyatā, nirdoṣatā, nirmalatā, advitīyatā) siddha karaneke liye is pariśiṣṭameṁ vastusvarūpakā vicār kiyā jātā hai. (isameṁ yah bhī batāyā jāyegā ki is śāstrameṁ ātmāko jñānamātra kahā hai phi ra bhī syādvādake sāth virodh nahīṁ ātā.) aur dūsare, ek hī jñānameṁ sādhakatva tathā sādhyatva kaise ban sakatā hai yah samajhāneke liye jñānake upāy-upeyabhāvakā arthāt sādhakasādhyabhāvakā bhī is pariśiṣṭameṁ vicār kiyā jāyegā.247.
(ab, pratham ācāryadev vastusvarūpake vicār dvārā syādvādko siddha karate haiṁ : — )
Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version
syādvādo hi samastavastutattvasādhakamekamaskhalitaṁ śāsanamarhatsarvajñasya . sa tu sarvamanekāntātmakamityanuśāsti, sarvasyāpi vastuno‘nekāntasvabhāvatvāt . atra tvātmavastuni jñānamātratayā anuśāsyamāne‘pi na tatparikopaḥ, jñānamātrasyātmavastunaḥ svayamevānekānta- tvāt . tatra yadev tattadevātat, yadevaikaṁ tadevānekaṁ, yadev sattadevāsat, yadev nityaṁ tadevānityamityekavastuvastutvaniṣpādakaparasparaviruddhaśakti dvayaprakāśanamanekāntaḥ . tatsvātmavastuno jñānamātratve‘pyantaścakacakāyamānajñānasvarūpeṇ tattvāt, bahirunmiṣadanantajñeyatāpannasvarūpāti- riktapararūpeṇātattvāt, sahakramapravr̥ttānantacidaṁśasamudayarūpāvibhāgadravyeṇaikatvāt, avibhāgaik- dravyavyāptasahakramapravr̥ttānantacidaṁśarūpaparyāyairanekatvāt, svadravyakṣetrakālabhāvabhavanaśakti svabhāvavattven sattvāt, paradravyakṣetrakālabhāvābhavanaśakti svabhāvavattvenāsattvāt, anādinidhanāvibhāgaik-
syādvād samasta vastuoṁke svarūpako siddha karanevālā, arhat sarvajñakā ek askhalit ( – nirbādh) śāsan hai. vah (syādvād) ‘sab anekāntātmak hai’ isaprakār upadeś karatā hai, kyoṁki samasta vastu anekānta-svabhāvavālī hai. (‘sarva vastuaiṁ anekāntasvarūp haiṁ’ isaprakār jo syādvād kahatā hai so vah asatyārtha kalpanāse nahīṁ kahatā, parantu jaisā vastukā anekānta svabhāv hai vaisā hī kahatā hai.)
yahān̐ ātmā nāmak vastuko jñānamātratāse upadeś karane par bhī syādvādakā kop nahīṁ hai; kyoṁki jñānamātra ātmavastuko svayamev anekāntātmakatva hai. vahān̐ (anekāntakā aisā svarūp hai ki), jo (vastu) tat hai vahī atat hai, jo (vastu) ek hai vahī anek hai, jo sat hai vahī asat hai, jo nitya hai vahī anitya hai — isaprakār ‘‘ek vastumeṁ vastutvakī niṣpādak paraspar viruddha do śaktiyoṁkā prakāśit honā anekānta hai.’’ isalie apanī ātmavastuko bhī, jñānamātratā hone par bhī, tattva-atattva, ekatva-anekatva, sattva-asattva, aur nityatva- anityatvapanā prakāśatā hī hai; kyoṁki — usake ( – jñānamātra ātmavastuke) antaraṁgameṁ cakacakit prakāśate jñānasvarūpake dvārā tatpanā hai, aur bāhar pragaṭ hote ananta, jñeyatvako prāpta, svarūpase bhinna aise pararūpake dvārā ( – jñānasvarūpase bhinna aise paradravyake rūp dvārā – ) atatpanā hai (arthāt jñān us-rūp nahīṁ hai); sahabhūt ( – sāth hī) pravartamān aur kramaśaḥ pravartamān ananta caitanya – aṁśoke samudāyarūp avibhāg dravyake dvārā ekatva hai, aur avibhāg ek dravyase vyāpta, sahabhūt pravartamān tathā kramaśaḥ pravartamān ananta caitanya-aṁśarūp ( – caitanyake ananta aṁśoṁrūp) paryāyoṁke dvārā anekatva hai; apane dravya-kṣetra-kāl-bhāvarūpase honekī śaktirūp jo svabhāv hai us svabhāvavānapaneke dvārā (arthāt aise svabhāvavālī honese) sattva hai, aur parake dravya-kṣetra-kāl-bhāvarūp na honekī śaktirūp jo svabhāv hai us svabhāvavānapaneke dvārā asattva hai; anādinidhan avibhāg ek vr̥ttirūpase pariṇatapaneke dvārā nityatva hai, aur kramaśaḥ
Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version
vr̥ttipariṇatatven nityatvāt, kramapravr̥ttaikasamayāvacchinnānekavr̥ttyaṁśapariṇatatvenānityatvāt, tadatattvamekānekatvaṁ sadasattvaṁ nityānityatvaṁ ca prakāśat ev .
nanu yadi jñānamātratve‘pi ātmavastunaḥ svayamevānekāntaḥ prakāśate, tarhi kimarthamarhadbhistatsādhanatvenā‘nuśāsyate‘nekāntaḥ ? ajñānināṁ jñānamātrātmavastuprasiddhayarthamiti brūmaḥ . na khalvanekāntamantareṇ jñānamātramātmavastvev prasidhyati . tathā hi — ih hi svabhāvat ev bahubhāvanirbhare viśve sarvabhāvānāṁ svabhāvenādvaite‘pi dvaitasya niṣeddhumaśakyatvāt samastamev vastu svapararūpapravr̥ttivyāvr̥ttibhyāmubhayabhāvādhyāsitamev . tatra yadāyaṁ jñānamātro bhāvaḥ śeṣabhāvaiḥ sah svarasabharapravr̥ttajñātr̥jñeyasambandhatayā‘nādijñeyapariṇamanāt jñānatattvaṁ pararūpeṇ pratipadyājñānī bhūtvā nāśamupaiti, tadā svarūpeṇ tattvaṁ dyotayitvā jñātr̥tven pariṇamanājjñānī kurvannanekānta ev tamudgamayati 1 . yadā tu sarvaṁ vai khalvidamātmeti ajñānatattvaṁ svarūpeṇ pratipadya viśvopādānenātmānaṁ pravartamān, ek samayakī maryādāvāle anek vr̥tti-aṁśoṁ-rūpase pariṇatapaneke dvārā anityatva hai. (isaprakār jñānamātra ātmavastuko bhī, tat-atatpanā ityādi do-do viruddha śaktiyān̐ svayamev prakāśit hotī haiṁ, isaliye anekānta svayamev prakāśit hotā hai.)
(praśna — ) yadi ātmavastuko, jñānamātratā hone par bhī, svayamev anekānta prakāśatā hai, tab phi ra arhanta bhagavān usake sādhanake rūpameṁ anekāntakā (-syādvādakā) upadeś kyoṁ dete haiṁ ?
(uttar — ) ajñāniyoṁke jñānamātra ātmavastukī prasiddhi karaneke liye upadeś dete haiṁ aisā ham kahate haiṁ. vāstavameṁ anekānta ( – syādvād) ke binā jñānamātra ātmavastu hī prasiddha nahīṁ ho sakatī. isīko isaprakār samajhāte haiṁ : —
svabhāvase hī bahutase bhāvoṁse bhare hue is viśvameṁ sarva bhāvoṁkā svabhāvase advait hone par bhī, dvaitakā niṣedh karanā aśakya honese samasta vastusvarūpameṁ pravr̥tti aur pararūpase vyāvr̥ttike dvārā donoṁ bhāvoṁse adhyāsit hai (arthāt samasta vastu svarūpameṁ pravartamān honese aur pararūpase bhinna rahanese pratyek vastumeṁ donoṁ bhāv rah rahe haiṁ). vahān̐, jab yah jñānamātra bhāv (-ātmā), śeṣ (bākīke) bhāvoṁke sāth nij rasake bhārase pravartit jñātā – jñeyake sambandhake kāraṇ aur anādi kālase jñeyoṁke pariṇamanake kāraṇ jñānatattvako pararūp mānakar (arthāt jñeyarūpase aṁgīkār karake) ajñānī hotā huā nāśako prāpta hotā hai, tab (use jñānamātra bhāvakā) sva-rūpase ( – jñānarūpase) tatpanā prakāśit karake (arthāt jñān jñānarūpase hī hai aisā pragaṭ karake), jñātārūpase pariṇamanake kāraṇ jñānī karatā huā, anekānta hī ( – syādvād hī) usakā uddhār karatā hai — nāś nahīṁ hone detā.1.
Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version
nāśayati, tadā pararūpeṇātattvaṁ dyotayitvā viśvādbhinnaṁ jñānaṁ darśayannanekānta ev nāśayituṁ na dadāti 2 . yadānekajñeyākāraiḥ khaṇḍitasakalaikajñānākāro nāśamupaiti, tadā dravyeṇaikatvaṁ dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 3 . yadā tvekajñānākāropādānāyānekajñeyākār- tyāgenātmānaṁ nāśayati, tadā paryāyairanekatvaṁ dyotayannanekānta ev nāśayituṁ na dadāti 4 . yadā jñāyamānaparadravyapariṇamanād jñātr̥dravyaṁ paradravyatven pratipadya nāśamupaiti, tadā svadravyeṇ sattvaṁ dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 5 . yadā tu sarvadravyāṇi ahameveti paradravyaṁ jñātr̥dravyatven pratipadyātmānaṁ nāśayati, tadā paradravyeṇāsattvaṁ dyotayannanekānta ev nāśayituṁ na dadāti 6 . yadā parakṣetragatajñeyārthapariṇamanāt parakṣetreṇ jñānaṁ sat pratipadya
aur jab vah jñānamātra bhāv ‘vāstavameṁ yah sab ātmā hai’ isaprakār ajñānatattvako sva- rūpase (jñānasvarūpase) mānakar — aṁgīkār karake viśvake grahaṇ dvārā apanā nāś karatā hai ( – sarva jagatako nijarūp mānakar usakā grahaṇ karake jagatse bhinna aise apaneko naṣṭa karatā hai), tab (us jñānamātra bhāvakā) pararūpase atatpanā prakāśit karake (arthāt jñān pararūp nahīṁ hai yah pragaṭ karake) viśvase bhinna jñānako dikhātā huā, anekānta hī use apanā ( – jñānamātra bhāvakā) nāś nahīṁ karane detā.2.
jab yah jñānamātra bhāv anek jñeyākāroṁke dvārā ( – jñeyoṁke ākāroṁ dvārā) apanā sakal (akhaṇḍa, sampūrṇa) ek jñān-ākār khaṇḍit ( – khaṇḍakhaṇḍarūp) huā mānakar nāśako prāpta hotā hai, tab (us jñānamātra bhāvakā) dravyase ekatva prakāśit karatā huā, anekānta hī use jīvit rakhatā hai — naṣṭa nahīṁ hone detā.3.
aur jab yah jñānamātra bhāv ek jñān-ākārakā grahaṇ karaneke liye anek jñeyākāroṁke tyāg dvārā apanā nāś karatā hai (arthāt jñānameṁ jo anek jñeyoṁke ākār āte haiṁ unakā tyāg karake apaneko naṣṭa karatā hai), tab (us jñānamātra bhāvakā) paryāyoṁse anekatva prakāśit karatā huā, anekānta hī use apanā nāś nahīṁ karane detā.4.
jab yah jñānamātra bhāv, jānanemeṁ ānevāle aise paradravyoṁke pariṇamanake kāraṇ jñātr̥dravyako paradravyarūpase mānakar — aṁgīkār karake nāśako prāpta hotā hai tab, (us jñānamātra bhāvakā) svadravyase sattva prakāśit karatā huā, anekānta hī use jilātā hai — naṣṭa nahīṁ hone detā.5.
aur jab vah jñānamātra bhāv ‘sarva dravya maiṁ hī hūn̐ (arthāt sarva dravya ātmā hī haiṁ)’ isaprakār paradravyako jñātr̥dravyarūpase mānakar — aṁgīkār karake apanā nāś karatā hai, tab (us jñānamātra bhāvakā) paradravyase asattva prakāśit karatā huā, (arthāt ātmā paradravyarūpase nahīṁ hai, isaprakār pragaṭ karatā huā) anekānta hī use apanā nāś nahīṁ karane detā.6.
Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version
nāśamupaiti, tadā svakṣetreṇāstitvaṁ dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 7 . yadā tu svakṣetre bhavanāy parakṣetragatajñeyākāratyāgen jñānaṁ tucchīkurvannātmānaṁ nāśayati, tadā svakṣetra ev jñānasya parakṣetragatajñeyākārapariṇamanasvabhāvatvātparakṣetreṇ nāstitvaṁ dyotayannanekānta ev nāśayituṁ na dadāti 8 . yadā pūrvālambitārthavināśakāle jñānasyāsattvaṁ pratipadya nāśamupaiti, tadā svakālen sattvaṁ dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 9 . yadā tvarthālamban- kāl ev jñānasya sattvaṁ pratipadyātmānaṁ nāśayati, tadā parakālenāsattvaṁ dyotayannanekānta ev nāśayituṁ na dadāti 10 . yadā jñāyamānaparabhāvapariṇamanāt jñāyakabhāvaṁ parabhāvatven pratipadya nāśamupaiti, tadā svabhāven sattvaṁ dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 11 . yadā tu sarve bhāvā ahameveti parabhāvaṁ jñāyakabhāvatven pratipadyātmānaṁ nāśayati, tadā parabhāvenā-
jab yah jñānamātra bhāv parakṣetragat (-parakṣetrameṁ rahe hue) jñey padārthoṁke pariṇamanake kāraṇ parakṣetrase jñānako sat mānakar — aṁgīkār karake nāśako prāpta hotā hai, tab (us jñānamātra bhāvakā) svakṣetrase astitva prakāśit karatā huā, anekānta hī use jilātā hai — naṣṭa nahīṁ hone detā.7.
aur jab yah jñānamātra bhāv svakṣetrameṁ honeke liye ( – rahaneke liye, pariṇamaneke lie), parakṣetragat jñeyoṁke ākāroṁke tyāg dvārā (arthāt jñānameṁ jo parakṣetrameṁ rahe hue jñeṁyokā ākār ātā hai unakā tyāg karake) jñānako tuccha karatā huā apanā nāś karatā hai, tab svakṣetrameṁ rahakar hī parakṣetragat jñeyoṁke ākārarūpase pariṇaman karanekā jñānakā svabhāv honese (us jñānamātra bhāvakā) parakṣetrase nāstitva prakāśit karatā huā, anekānta hī use apanā nāś nahīṁ karane detā.8.
jab yah jñānamātra bhāv pūrvālaṁbit padārthoke vināśakālameṁ ( – pūrvameṁ jinakā ālamban kiyā thā aise jñey padārthoke vināśake samay) jñānakā asatpanā mānakar — aṁgīkār karake nāśako prāpta hotā hai, tab (us jñānamātra bhāvakā) svakālase (-jñānake kālase) satpanā prakāśit karatā huā anekānta hī use jilātā hai — naṣṭa nahīṁ hone detā.9.
aur jab vah jñānamātra bhāv padārthoṁke ālamban kālameṁ hī ( – mātra jñey padārthoṁko jānate samay hī) jñānakā satpanā mānakar — aṁgīkār karake apanā nāś karatā hai, tab (us jñānamātra bhāvakā) parakālase ( – jñeyake kālase) asatpanā prakāśit karatā huā anekānta hī use apanā nāś nahīṁ karane detā.10.
jab yah jñānamātra bhāv, jānanemeṁ āte hue parabhāvoṁke pariṇamanake kāraṇ, jñāyakasvabhāvako parabhāvarūpase mānakar — aṁgīkār karake nāśako prāpta hotā hai, tab (us jñānamātra bhāvakā) sva- bhāvase satpanā prakāśit karatā huā anekānta hī use jilātā hai — naṣṭa nahīṁ hone detā.11.
aur jab vah jñānamātra bhāv ‘sarva bhāv maiṁ hī hūn̐’ isaprakār parabhāvako jñāyakabhāvarūpase
Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version
sattvaṁ dyotayannanekānta ev nāśayituṁ na dadāti 12 . yadā‘nityajñānaviśeṣaiḥ khaṇḍitanityajñānasāmānyo nāśamupaiti, tadā jñānasāmānyarūpeṇ nityatvaṁ dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 13 . yadā tu nityajñānasāmānyopādānāyānityajñānaviśeṣatyāgenātmānaṁ nāśayati, tadā jñānaviśeṣarūpeṇānityatvaṁ dyotayannanekānta ev nāśayituṁ na dadāti 14 .
viśrāntaṁ pararūp ev parito jñānaṁ paśoḥ sīdati .
rdūronmagnaghanasvabhāvabharataḥ pūrṇaṁ samunmajjati ..248..
mānakar — aṁgīkār karake apanā nāś karatā hai, tab (us jñānamātra bhāvakā) parabhāvase asatpanā prakāśit karatā huā, anekānta hī use apanā nāś nahīṁ karane detā.12.
jab yah jñānamātra bhāv anityajñānaviśeṣoṁke dvārā apanā nitya jñānasāmānya khaṇḍit huā mānakar nāśako prāpta hotā hai, tab (us jñānamātra bhāvakā) jñānasāmānyarūpase nityatva prakāśit karatā huā, anekānta hī use jilātā hai — naṣṭa nahīṁ hone detā.13.
aur jab yah jñānamātra bhāv nitya jñānasāmānyakā grahaṇ karaneke liye anitya jñānaviśeṣoṁke tyāgake dvārā apanā nāś karatā hai (arthāt jñānake viśeṣoṁkā tyāg karake apaneko naṣṭa karatā hai), tab (us jñānamātra bhāvakā) jñānaviśeṣarūpase anityatva prakāśit karatā huā, anekānta hī use apanā nāś nahīṁ karane detā.14.
(yahān̐ tat-atatke 2 bhaṁg, ek-anekake 2 bhaṁg, sat-asatke dravya-kṣetra-kāl-bhāvase yah batāyā hai ki — ekāntase jñānamātra ātmākā abhāv hotā hai aur anekāntase ātmā jīvit rahatā hai; arthāt ekāntase ātmā jis svarūp hai us svarūp nahīṁ samajhā jātā, svarūpameṁ pariṇamit nahīṁ hotā, aur anekāntase vah vāstavik svarūpase samajhā jātā hai, svarūpameṁ pariṇamit hotā hai.)
yahān̐ nimna prakārase (caudah bhaṁgoṁke kalaśarūp) caudah kāvya bhī kahe jā rahe haiṁ —
(unameṁse pahale, pratham bhaṁgakā kalaśarūp kāvya isaprakār hai : — )
ślokārtha : — [bāhya-arthaiḥ paripītam ] bāhya padārthoṁke dvārā sampūrṇatayā piyā gayā,
8 bhaṁg, aur nitya-aninyake 2 bhaṁg — isaprakār sab milākar 14 bhaṁg hue. in caudah bhaṁgoṁmeṁ
Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version
rviśvādbhinnamaviśvaviśvaghaṭitaṁ tasya svatattvaṁ spr̥śet ..249..
[ujjhit-nij-pravyakti-riktībhavad ] apanī vyakti (pragaṭatā) ko choṛ denese rikta ( – śūnya) huā, [paritaḥ pararūpe ev viśrāntaṁ ] sampūrṇatayā pararūpameṁ hī viśrāṁt (arthāt pararūpake ū par hī ādhār rakhatā huā) aise [paśoḥ jñānaṁ ] paśukā jñān ( – paśuvat ekāntavādīkā jñān) [sīdati ] nāśako prāpta hotā hai; [syādvādinaḥ tat punaḥ ] aur syādvādīkā jñān to, [‘yat tat tat ih svarūpataḥ tat’ iti ] ‘jo tat hai vah svarūpase tat hai (arthāt pratyek tattvako — vastuko svarūpase tatpanā hai)’ aisī mānyatāke kāraṇ [dūraunmagna-ghan-svabhāv-bharataḥ ] atyanta pragaṭ hue jñānaghanarūp svabhāvake bhārase, [pūrṇaṁ samunmajjati ] sampūrṇa udit (pragaṭ) hotā hai.
bhāvārtha : — koī sarvathā ekāntavādī to yah mānatā hai ki — ghaṭajñān ghaṭake ādhārase hī hotā hai, isaliye jñān sab prakārase jñeyoṁ par hī ādhār rakhatā hai. aisā mānanevāle ekāntavādīke jñānako to jñey pī gaye haiṁ, jñān svayaṁ kuch nahīṁ rahā. syādvādī to aisā mānate haiṁ ki — jñān apane svarūpase tatsvarūp (jñānasvarūp) hī hai, jñeyākār hone par bhī jñānatvako nahīṁ choṛatā. aisī yathārtha anekānta samajhake kāraṇ syādvādīko jñān (arthāt jñānasvarūp ātmā) pragaṭ prakāśit hotā hai.
isaprakār svarūpase tatpanekā bhaṁg kahā hai.248.
(ab, dūsare bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt sarvathā ekantavādī ajñānī, [‘viśvaṁ jñānam’ iti pratarkya ] ‘viśva jñān hai (arthāt sarva jñeyapadārtha ātmā haiṁ)’ aisā vicār karake [sakalaṁ svatattva- āśayā dr̥ṣṭavā ] sabako ( – samasta viśvako) nijatattvakī āśāse dekhakar [viśvamayaḥ bhūtvā ] viśvamay ( – samasta jñeyapadārthamay) hokar, [paśuḥ iv svacchandam āceṣṭate ] paśukī bhān̐ti svacchaṁdatayā ceṣṭā karatā hai — pravr̥tta hotā hai; [punaḥ ] aur [syādvādadarśī ] syādvādakā dekhanevālā to yah mānatā hai ki — [‘yat tat tat pararūpataḥ na tat’ iti ] ‘jo tat hai vah pararūpase tat nahīṁ hai (arthāt pratyek tattvako svarūpase tatpanā hone par bhī pararūpase atatpanā hai),’ isaliye [viśvāt bhinnam aviśvaviśvaghaṭitaṁ ] viśvase bhinna aise tathā viśvase ( – viśvake nimittase)
Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version
jjñeyākāraviśīrṇaśakti rabhitastruṭayanpaśurnaśyati .
nnekaṁ jñānamabādhitānubhavanaṁ paśyatyanekāntavit ..250..
racit hone par bhī viśvarūp na honevāle aise (arthāt samasta jñey vastuoṁke ākārarūp hone par bhī samasta jñey vastuse bhinna aise) [tasya svatattvaṁ spr̥śet ] apane svatattvakā sparśa — anubhav karatā hai.
bhāvārtha : — ekāntavādī yah mānatā hai ki — viśva (samasta vastuaiṁ) jñānarūp arthāt nijarūp hai. isaprakār nijako aur viśvako abhinna mānakar, apaneko viśvamay mānakar, ekāntavādī, paśukī bhān̐ti hey-upādeyake vivekake binā sarvatra svacchandatayā pravr̥tti karatā hai. syādvādī to yah mānatā hai ki — jo vastu apane svarūpase tatsvarūp hai, vahī vastu parake svarūpase atatsvarūp hai; isaliye jñān apane svarūpase tatsvarūp hai, parantu par jñeyoṁke svarūpase atatsvarūp hai arthāt par jñeyoṁke ākārarūp hone par bhī unase bhinna hai.
isaprakār pararūpase atatpanekā bhaṁg kahā hai.249.
(ab, tīsare bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt sarvathā ekāṁtavādī ajñānī, [bāhya-artha-grahaṇ- svabhāv-bharataḥ ] bāhya padārthoṁko grahaṇ karaneke (jñānake) svabhāvakī atiśayatāke kāraṇ, [viṣvag-vicitra-ullasat-jñeyākār-viśīrṇa-śaktiḥ ] cāroṁ or (sarvatra) pragaṭ honevāle anek prakārake jñeyākāroṁse jisakī śakti viśīrṇa ( – chinna-bhinna) ho gaī aisā hokar (arthāt anek jñeyoṁke ākār jñānameṁ jñāt hone par jñānakī śaktiko chinna-bhinna — khaṁḍ-khaṁḍarūp — ho gaī mānakar) [abhitaḥ truṭayan ] sampūrṇatayā khaṇḍa-khaṇḍarūp hotā huā (arthāt khaṁḍ-khaṁḍarūp — anekarūp — hotā huā) [naśyati ] naṣṭa ho jātā hai; [anekāntavit ] aur anekāntakā jānakār to, [sadā api uditayā ek – dravyatayā ] sadaiv udit ( – prakāśamān) ek dravyatvake kāraṇ [bhedabhramaṁ dhvaṁsayan ] bhedake bhramako naṣṭa karatā huā (arthāt jñeyoṁke bhedase jñānameṁ sarvathā bhed paṛ jātā hai aise bhramako nāś karatā huā), [ekam abādhit-anubhavanaṁ jñānam ] jo ek hai ( – sarvathā anek nahīṁ hai) aur jisakā anubhavan nirbādh hai aise jñānako [paśyati ] dekhatā hai — anubhav karatā hai .
Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version
nnekākāracikīrṣayā sphu ṭamapi jñānaṁ paśurnecchati .
paryāyaistadanekatāṁ parimr̥śan paśyatyanekāntavit ..251..
bhāvārtha : — jñān hai vah jñeyoṁke ākārarūp pariṇamit honese anek dikhāī detā hai, isaliye sarvathā ekāntavādī us jñānako sarvathā anek — khaṇḍa-khaṇḍarūp — dekhatā huā jñānamay aise nijakā nāś karatā hai; aur syādvādī to jñānako, jñeyākār hone par bhī, sadā udayamān dravyatvake dvārā ek dekhatā hai .
isaprakār ekatvakā bhaṁg kahā hai .250.
(ab, cauthe bhaṁgakā phalaśarūp kāvya kahā jātā haiḥ — )
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt sarvathā ekāṁtavādī ajñānī, [jñeyākār-kalaṅka- mecak-citi prakṣālanaṁ kalpayan ] jñeyākārarūpī kalaṅkase (anekākārarūp) malin aise cetanameṁ prakṣālanakī kalpanā karatā huā (arthāt cetanakī anekākārarūp malinatāko dho ḍālanekī kalpanā karatā huā), [ekākār-cikīrṣayā sphu ṭam api jñānaṁ na icchati ] ekākār karanekī icchāse jñānako — yadyapi vah jñān anekākārarūpase pragaṭ hai tathāpi — nahīṁ cāhatā (arthāt jñānako sarvathā ekākār mānakar jñānakā abhāv karatā hai); [anekāntavit ] aur anekāntakā jānanevālā to, [paryāyaiḥ tad-anekatāṁ parimr̥śan ] paryāyoṁse jñānakī anekatāko jānatā (anubhavatā) huā, [vaicitrye api avicitratām upagataṁ jñānam ] vicitra hone par bhī avicitratāko prāpta (arthāt anekarūp hone par bhī ekarūp) aise jñānake [svataḥ kṣālitaṁ ] svataḥ kṣālit (svayamev dhoyā huā śuddha) [paśyati ] anubhav karatā hai
bhāvārtha : — ekāntavādī jñeyākārarūp (anekākārarūp) jñānako malin jānakar, use dhokar — usameṁse jñeyākāroṁko dūr karake, jñānako jñeyākāroṁse rahit ek-ākārarūp karaneko cāhatā huā, jñānakā nāś karatā hai; aur anekāntī to satyārtha vastusvabhāvako jānatā hai, isaliye jñānakā svarūpase hī anekākārapanā mānatā hai.
isaprakār anekatvakā bhaṁg kahā hai.251.
(ab, pān̐caveṁ bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version
svadravyānavalokanen paritaḥ śūnyaḥ paśurnaśyati .
syādvādī tu viśuddhabodhamahasā pūrṇo bhavan jīvati ..252..
svadravyabhramataḥ paśuḥ kil paradravyeṣu viśrāmyati .
jānannirmalaśuddhabodhamahimā svadravyamevāśrayet ..253..
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt sarvathā ekāntavādī ajñānī, [pratyakṣa-ālikhit- sphu ṭa-sthir-paradravya-astitā-vañcitaḥ ] pratyakṣa 1ālikhit aise pragaṭ (sthūl) aur sthir ( – niścal) paradravyoṁke astitvase ṭhagāyā huā, [svadravya anavalokanen paritaḥ śūnyaḥ ] svadravyako ( – svadravyake astitvako) nahīṁ dekhatā honese sampūrṇatayā śūnya hotā huā [naśyati ] nāśako prāpta hotā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to, [svadravya-astitayā nipuṇaṁ nirūpya ] ātmāko svadravyarūpase astipanese nipuṇatayā dekhatā hai, isaliye [sadyaḥ samunmajjatā viśuddha-bodh-mahasā pūrṇaḥ bhavan ] tatkāl pragaṭ viśuddha jñānaprakāśake dvārā pūrṇa hotā huā [jīvati ] jītā hai — nāśako prāpta nahīṁ hotā.
bhāvārtha : — ekāntī bāhya paradravyako pratyakṣa dekhakar usake astitvako mānatā hai, parantu apane ātmadravyako indriyapratyakṣa nahīṁ dekhatā, isaliye use śūnya mānakar ātmākā nāś karatā hai. syādvādī to jñānarūpī tejase apane ātmākā svadravyase astitva avalokan karatā hai, isaliye jītā hai — apanā nāś nahīṁ karatā.
isaprakār svadravya-apekṣāse astitvakā (-satpanekā) bhaṁg kahā hai.252.
(ab, chaṭṭhe bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt sarvathā ekāntavādī ajñānī, [durvāsanāvāsitaḥ ] durvāsanāse (-kunayakī vāsanāse) vāsit hotā huā, [puruṣaṁ sarvadravyamayaṁ prapadya ] ātmāko sarvadravyamay mānakar, [svadravya-bhramataḥ paradravyeṣu kil viśrāmyati ] (paradravyoṁmeṁ) svadravyake bhramase
1ālikhit = ālekhan kiyā huā; citrit; sparśit; jñāt.
Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version
sīdatyev bahiḥ patantamabhitaḥ paśyanpumāṁsaṁ paśuḥ .
stiṣṭhatyātmanikhātabodhyaniyatavyāpāraśakti rbhavan ..254..
paradravyoṁmeṁ viśrānta karatā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to, [samastavastuṣu paradravyātmanā nāstitāṁ jānan ] samasta vastuoṁmeṁ paradravyasvarūpase nāstitvako jānatā huā, [nirmal-śuddha-bodh-mahimā ] jisakī śuddhajñānamahimā nirmal hai aisā vartatā huā, [svadravyam ev āśrayet ] svadravyakā hī āśray karatā hai.
bhāvārtha : — ekāntavādī ātmāko sarvadravyamay mānakar, ātmāmeṁ jo paradravyakī apekṣāse nāstitva hai usakā lop karatā hai; aur syādvādī to samasta padārthomeṁ paradravyakī apekṣāse nāstitva mānakar nij dravyameṁ ramatā hai.
isaprakār paradravyakī apekṣāse nāstitvakā ( – asatpanekā) bhaṁg kahā hai.253.
(ab, sātaveṁ bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt sarvathā ekāntavādī ajñānī, [bhinna-kṣetra-niṣaṇṇa- bodhya-niyat-vyāpār-niṣṭhaḥ ] bhinna kṣetrameṁ rahe hue jñeyapadārthoṁmeṁ jo jñey-jñāyak sambandharūp niścit vyāpār hai usameṁ pravartatā huā, [pumāṁsam abhitaḥ bahiḥ patantam paśyan ] ātmāko sampūrṇatayā bāhar (parakṣetrameṁ) paṛatā dekhakar ( – svakṣetrase ātmākā astitva na mānakar) [sadā sīdati ev ] sadā nāśako prāpta hotā hai; [syādvādavedī punaḥ ] aur syādvādake jānanevāle to [svakṣetra-astitayā niruddha-rabhasaḥ ] svakṣetrase astitvake kāraṇ jisakā veg rukā huā hai aisā hotā huā (arthāt svakṣetrameṁ vartatā huā), [ātma-nikhāt-bodhya-niyat-vyāpār-śaktiḥ bhavan ] ātmāmeṁ hī ākārarūp hue jñeyoṁmeṁ niścit vyāpārakī śaktivālā hokar, [tiṣṭhati ] ṭikatā hai — jītā hai (nāśako prāpta nahīṁ hotā).
bhāvārtha : — ekāntavādī bhinna kṣetrameṁ rahe hue jñey padārthoṁko jānaneke kāryameṁ pravr̥tta hone par ātmāko bāhar paṛatā hī mānakar, (svakṣetrase astitva na mānakar), apaneko naṣṭa karatā hai; aur syādvādī to, ‘parakṣetrameṁ rahe hue jñeyoṁko jānatā huā apane kṣetrameṁ rahā huā ātmā svakṣetrase astitva dhāraṇ karatā hai’ aisā mānatā huā ṭikatā hai — nāśako prāpta nahīṁ hotā.
isaprakār svakṣetrase astitvakā bhaṁg kahā hai.254.
(ab, āṭhaveṁ bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version
tucchībhūy paśuḥ praṇaśyati cidākārān sahārthairvaman .
tyaktārtho‘pi na tucchatāmanubhavatyākārakarṣī parān ..255..
sīdatyev na kiṁcanāpi kalayannatyantatucchaḥ paśuḥ .
pūrṇastiṣṭhati bāhyavastuṣu muhurbhūtvā vinaśyatsvapi ..256..
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt sarvathā ekāntavādī ajñānī, [svakṣetra – sthitaye pr̥thagvidh-parakṣetra-sthit-artha-ujjhanāt ] svakṣetrameṁ rahaneke liye bhinna-bhinna parakṣetrameṁ rahe hue jñey padārthoṁko choṛanese, [arthaiḥ sah cid ākārān vaman ] jñey padārthoṁke sāth caitanyake ākāroṁkā bhī vaman karatā huā (arthāt jñey padārthoṁke nimittase caitanyameṁ jo ākār hotā hai unako bhī choṛatā huā) [tucchībhūy ] tuccha hokar [praṇaśyati ] nāśako prāpta hotā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to [svadhāmani vasan ] svakṣetrameṁ rahatā huā, [parakṣetre nāstitāṁ vidan ] parakṣetrameṁ apanā nāstitva jānatā huā [tyakta-arthaḥ api ] (parakṣetrameṁ rahe hue) jñey padārthoṁko choṛatā huā bhī [parān ākārakarṣī ] vah par padārthoṁmeṁse caitanyake ākāroṁko khīṁcatā hai (arthāt jñeyapadārthoṁke nimittase honevāle caitanyake ākāroṁko nahīṁ choṛatā) [tucchatām anubhavati na ] isaliye tucchatāko prāpta nahīṁ hotā
bhāvārtha : — ‘parakṣetrameṁ rahe hue jñey padārthoṁke ākārarūp caitanyake ākār hote haiṁ, unheṁ yadi maiṁ apanā banāūn̐gā to svakṣetrameṁ hī rahaneke sthān par parakṣetrameṁ bhī vyāpta ho jāūn̐gā’ aisā mānakar ajñānī ekāntavādī parakṣetrameṁ rahe hue jñey padārthoṁke sāth hī sāth caitanyake ākāroṁko bhī choṛ detā hai; isaprakār svayaṁ caitanyake ākāroṁse rahit tuccha hotā hai, nāśako prāpta hotā hai. aur syādvādī to svakṣetrameṁ rahatā huā, parakṣetrameṁ apane nāstitvako jānatā huā, jñey padārthoṁko choṛakar bhī caitanyake ākāroṁko nahīṁ choṛatā; isaliye vah tuccha nahīṁ hotā, naṣṭa nahīṁ hotā.
isaprakār parakṣetrakī apekṣāse nāstitvakā bhaṁg kahā hai.255.
(ab, navaveṁ bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt sarvathā ekāntavādī ajñānī, [pūrva-ālambit-
Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version
rjñeyālambanalālasen manasā bhrāmyan paśurnaśyati .
stiṣṭhatyātmanikhātanityasahajajñānaikapuṁjībhavan ..257..
bodhya-nāś-samaye jñānasya nāśaṁ vidan ] pūrvālambit jñey padārthoṁke nāśake samay jñānakā bhī nāś jānatā huā, [na kiñcan api kalayan ] aur isaprakār jñānako kuch bhī (vastu) na jānatā huā (arthāt jñānavastukā astitva hī nahīṁ mānatā huā), [atyantatucchaḥ ] atyanta tuccha hotā huā [sīdati ev ] nāśako prāpta hotā hai; [syādvādavedī punaḥ ] aur syādvādakā jñātā to [asya nij-kālataḥ astitvaṁ kalayan ] ātmākā nij kālase astitva jānatā huā, [bāhyavastuṣu muhuḥ bhūtvā vinaśyatsu api ] bāhya vastueṁ bārambār hokar nāśako prāpta hotī haiṁ, phi ra bhī [pūrṇaḥ tiṣṭhati ] svayaṁ pūrṇa rahatā hai
bhāvārtha : — pahale jin jñey padārthoṁko jāne the ve uttar kālameṁ naṣṭa ho gaye; unheṁ dekhakar ekāntavādī apane jñānakā bhī nāś mānakar ajñānī hotā huā ātmākā nāś karatā hai. aur syādvādī to, jñey padārthoke naṣṭa hone par bhī, apanā astitva apane kālase hī mānatā huā naṣṭa nahīṁ hotā.
isaprakār svakālakī apekṣāse astitvakā bhaṁg kahā hai.256.
(ab, daśaveṁ bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt ajñānī ekāntavādī, [artha-ālamban-kāle ev jñānasya sattvaṁ kalayan ] jñeyapadārthoṁke ālamban kālameṁ hī jñānakā astitva jānatā huā, [bahiḥ jñey-ālamban-lālasen-manasā bhrāmyan ] bāhya jñeyoṁke ālambanakī lālasāvāle cittase (bāhar) bhramaṇ karatā huā [naśyati ] nāśako prāpta hotā hai; [syādvādavedī punaḥ ] aur syādvādakā jñātā to [parakālataḥ asya nāstitvaṁ kalayan ] par kālase ātmākā nāstitva jānatā huā, [ātma- nikhāt-nitya-sahaj-jñān-ek-puñjībhavan ] ātmāmeṁ dr̥rḥatayā rahā huā nitya sahaj jñānake puṁjarūp vartatā huā [tiṣṭhati ] ṭikatā hai — naṣṭa nahīṁ hotā.
bhāvārtha : — ekāntavādī jñeyoṁke ālambanakālameṁ hī jñānakā satpanā jānatā hai, isaliye jñeyoṁke ālambanameṁ manako lagākar bāhar bhramaṇ karatā huā naṣṭa ho jātā hai. syādvādī to par jñeyoṁke kālase apane nāstitvako jānatā hai, apane hī kālase apane astitvako jānatā hai; isaliye jñeyoṁse bhinna aisā jñānake puṁjarūp vartatā huā nāśako prāpta nahīṁ hotā.
isaprakār parakālakī apekṣāse nāstitvakā bhaṁg kahā hai.257.
Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version
naśyatyev paśuḥ svabhāvamahimanyekāntaniścetanaḥ
sarvasmānniyatasvabhāvabhavanajñānādvibhakto bhavan
syādvādī tu na nāśameti sahajaspaṣṭīkr̥tapratyayaḥ ..258..
sarvatrāpyanivārito gatabhayaḥ svairaṁ paśuḥ krīḍati .
dārūḍhaḥ parabhāvabhāvavirahavyālokaniṣkampitaḥ ..259..
(ab, gyārahaveṁ bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
ślokārtha : — [paśuḥ ] arthāt ekāntavādī ajñānī, [parabhāv-bhāv-kalanāt ] parabhāvoṁke 1bhavanako hī jānatā hai (isaprakār parabhāvase hī apanā astitva mānatā hai,) isaliye [nityaṁ bahiḥ-vastuṣu viśrāntaḥ ] sadā bāhya vastuoṁmeṁ viśrām karatā huā, [svabhāv- mahimani ekānta-niścetanaḥ ] (apane) svabhāvakī mahimāmeṁ atyanta niścetan (jaṛ) vartatā huā, [naśyati ev ] nāśako prāpta hotā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to [niyat-svabhāv- bhavan-jñānāt sarvasmāt vibhaktaḥ bhavan ] (apane) niyat svabhāvake bhavanasvarūp jñānake kāraṇ sab (parabhāvoṁ) se bhinna vartatā huā, [sahaj-spaṣṭīkr̥t-pratyayaḥ ] jisane sahaj svabhāvakā pratītirūp jñātr̥tva spaṣṭa — pratyakṣa — anubhavarūp kiyā hai aisā hotā huā, [nāśam eti na ] nāśako prāpta nahīṁ hotā.
bhāvārtha : — ekāntavādī parabhāvoṁse hī apanā satpanā mānatā hai, isaliye bāhya vastuoṁmeṁ viśrām karatā huā, ātmākā nāś karatā hai; aur syādvādī to, jñānabhāv jñeyākār hone par bhī jñānabhāvakā svabhāvase astitva jānatā huā, ātmākā nāś nahīṁ karatā.
isaprakār sva – bhāvakī (apane bhāvakī) apekṣāse astitvakā bhaṁg kahā hai.258.
(ab, bārahaveṁ bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt ajñānī ekāntavādī, [sarva-bhāv-bhavanaṁ ātmani
1bhavan = astitva; pariṇaman.
Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version
nirjñānātkṣaṇabhaṁgasaṁgapatitaḥ prāyaḥ paśurnaśyati .
ṭaṁkotkīrṇaghanasvabhāvamahim jñānaṁ bhavan jīvati ..260..
adhyāsya śaddha-svabhāv-cyutaḥ ] sarva bhāvarūp bhavanakā ātmāmeṁ adhyās karake (arthāt ātmā sarva jñey padārthoṁke bhāvarūp hai, aisā mānakar) śuddha svabhāvase cyut hotā huā, [anivāritaḥ sarvatra api svairaṁ gatabhayaḥ krīḍati ] kisī parabhāvako śeṣ rakhe binā sarva parabhāvoṁmeṁ svacchandatāpūrvak nirbhayatāse (niḥśaṁkatayā) krīṛā karatā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to [svasya svabhāvaṁ bharāt ārūḍhaḥ ] apane svabhāvameṁ atyanta ārūrḥ hotā huā, [parabhāv-bhāv-virah-vyālok-niṣkampitaḥ ] parabhāvarūp bhavanake abhāvakī dr̥ṣṭike kāraṇ (arthāt ātmā paradravyoṁke bhāvarūpase nahīṁ hai — aisā jānatā honese) niṣkampa vartatā huā, [viśuddhaḥ ev lasati ] śuddha hī virājit rahatā hai
bhāvārtha : — ekāntavādī sarva parabhāvoṁko nijarūp jānakar apane śuddha svabhāvase cyut hotā huā sarvatra (sarva parabhāvoṁmeṁ) svecchācāritāse niḥśaṁkatayā pravr̥tta hotā hai; aur syādvādī to, parabhāvoṁko jānatā huā bhī, apane śuddha jñānasvabhāvako sarva parabhāvoṁse bhinna anubhav karatā huā, śobhit hotā hai.
isaprakār parabhāvakī apekṣāse nāstitvakā bhaṁg kahā hai.259.
(ab, terahaveṁ bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt ekāntavādī ajñānī, [prādurbhāv-virām-mudrit- vahat-jñān-aṁś-nānā-ātmanā nirjñānāt ] utpād-vyayase lakṣit aise bahate ( – pariṇamit hote) hue jñānake aṁśarūp anekātmakatāke dvārā hī (ātmākā) nirṇay arthāt jñān karatā huā, [kṣaṇabhaṅga-saṁg-patitaḥ ] 1kṣaṇabhaṁgake saṁgameṁ paṛā huā, [prāyaḥ naśyati ] bahulatāse nāśako prāpta hotā hai, [syādvādī tu ] aur syādvādī to [cid-ātmanā cid-vastu nitya-uditaṁ parimr̥śan ] caitanyātmakatāke dvārā caitanyavastuko nitya-udit anubhav karatā huā, [ṭaṁkotkīrṇa-ghan-svabhāv- mahim jñānaṁ bhavan ] ṭaṁkotkīrṇaghanasvabhāv (ṭaṁkotkīrṇa piṁḍarūp svabhāv) jisakī mahimā hai aise jñānarūp vartatā huā, [jīvati ] jītā hai.
bhāvārtha : — ekāntavādī jñeyoṁke ākārānusār jñānako utpanna aur naṣṭa hotā huā dekhakar,
1kṣaṇabhaṁg = kṣaṇ-kṣaṇameṁ hotā huā nāś; kṣaṇabhaṁguratā; anityatā.
Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version
vāṁchatyucchaladacchacitpariṇaterbhinnaṁ paśuḥ kiṁcan .
syādvādī tadanityatāṁ parimr̥śaṁścidvastuvr̥ttikramāt ..261..
anitya paryāyoṁke dvārā ātmāko sarvathā anitya mānatā huā, apaneko naṣṭa karatā hai; aur syādvādī to, yadyapi jñān jñeyānusār utpanna-vinaṣṭa hotā hai phi ra bhī, caitanyabhāvakā nitya uday anubhav karatā huā jītā hai — nāśako prāpta nahīṁ hotā.
isaprakār nityatvakā bhaṁg kahā hai.260.
(ab, caudahaveṁ bhaṁgakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : — )
ślokārtha : — [paśuḥ ] paśu arthāt ekāntavādī ajñānī, [ṭaṁkotkīrṇa viśuddhabodh- visar-ākār-ātma-tattva-āśayā ] ṭaṁkotkīrṇa viśuddha jñānake vistārarūp ek-ākār (sarvathā nitya) ātmatattvakī āśāse, [ucchalat-accha-citpariṇateḥ bhinnaṁ kiñcan vāñchati ] uchalatī huī nirmal caitanyapariṇatise bhinna kuch (ātmatattvako) cāhatā hai (kintu aisā koī ātmatattva hai nahīṁ); [syādvādī ] aur syādvādī to, [cid-vastu-vr̥tti-kramāt tad- anityatāṁ parimr̥śan ] caitanyavastukī vr̥ttike ( – pariṇatike, paryāyake) kram dvārā usakī anityatākā anubhav karatā huā, [nityam jñānaṁ anityatā parigame api ujjvalaṁ āsādayati ] nitya aise jñānako anityatāse vyāpta hone par bhī ujjval ( – nirmal) mānatā hai — anubhav karatā hai.
bhāvārtha : — ekāntavādī jñānako sarvathā ekākār — nitya prāpta karanekī vān̐chāse, utpanna honevālī aur nāś honevālī caitanyapariṇatise pr̥thak kuch jñānako cāhatā hai; parantu pariṇāmake atirikta koī pr̥thak pariṇāmī to nahīṁ hotā. syādvādī to yah mānatā hai ki — yadyapi dravyāpekṣāse jñān nitya hai tathāpi kramaśaḥ utpanna honevālī aur naṣṭa honevālī caitanyapariṇatike kramake kāraṇ jñān anitya bhī hai; aisā hī vastusvabhāv hai.
isaprakār anityatvakā bhaṁg kahā gayā.261.
‘pūrvokta prakārase anekāṁt, ajñānase mūrḥ jīvoṁko jñānamātra ātmatattva prasiddha kar detā hai — samajhā detā hai’ is arthakā kāvya kahā jātā hai : —