Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version
rayamih paramārthaścetyatāṁ nityamekaḥ
nna khalu samayasārāduttaraṁ kiṁcidasti
mānakar pravartan karate haiṁ ve hī samayasārakā anubhav karate haiṁ (isaliye ve hī mokṣako prāpta karate
haiṁ)
ekaḥ nityam cetyatām ] is ekamātra paramārthakā hī nirantar anubhav karo; [svaras-visar-pūrṇa-
jñān-visphū rti-mātrāt samayasārāt uttaraṁ khalu kiñcit na asti ] kyoṁki nijarasake prasārase pūrṇa
jo jñān usake sphu rāyamān honemātra jo samayasār (
Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version
paramārthabhūtacitprakāśarūpamātmānaṁ niścinvan arthatastattvataśca paricchidya, asyaivārthabhūte bhagavati
ekasmin pūrṇavijñānaghane paramabrahmaṇi sarvārambheṇ sthāsyati cetayitā, sa sākṣāttatkṣaṇ-
pratyakṣa dikhalātā hai, usīprakār samayaprābhr̥t ātmāke śuddha svarūpako pratyakṣa anubhavagocar
dikhalātā hai
usake arthameṁ sthit hogā, [saḥ ] vah [uttamaṁ saukhyam bhaviṣyati ] uttam saukhyasvarūp hogā
prakāśarūp ātmākā niścay karatā huā (is śāstrako) arthase aur tattvase jānakar, usīke
Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version
lakṣaṇaṁ saukhyaṁ svayamev bhaviṣyatīti
pragaṭ honevāle ek caitanyarasase paripūrṇa svabhāvameṁ susthit aur nirākul (
saukhyasvarūp svayaṁ hī ho jāyegā
samasta padārthoṁkā kahanevālā hotā hai use śabdabrahma kahā jātā hai
uttam, svātmik, svādhīn, bādhārahit, avināśī sukhako prāpta karegā
dhyān karo, ki jisase avināśī sukhakī prāpti ho
dikhāī detā hai tathāpi jñānamātrameṁ khaṇḍa nahīṁ hai), [ekam ] ek hai (arthāt akhaṇḍa honese
ekarūp hai), [acalaṁ ] acal hai (arthāt jñānarūpase calit nahīṁ hotā
hai (arthāt kisī mithyāyuktise bādhā nahīṁ pātā)
Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version
pahicānā nahīṁ jā sakatā; aur kuch (dharma) paryāyāśrit haiṁ
adr̥ṣṭa hai; usakī vyakti darśan aur jñān hai
to mithyādr̥ṣṭitva ā jātā hai, vijñānādvaitavādī bauddhoṁkā aur vedāntiyoṁkā mat ā jātā hai; isaliye
aisā ekānta bādhāsahit hai
mūrat amūrat je ānadravya lokamāṁhi ve bhī jñānarūp nāhīṁ nyāre na abhāvako;
yahai jāni jñānī jīv āpakūṁ bhajai sadīv jñānarūp sukhatūp ān na lagāvako,
karma-karmaphalarūp cetanākūṁ dūri ṭāri jñānacetanā abhyās kare śuddha bhāvako
Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version
kāvya kahe haiṁ
sāth virodh nahīṁ ātā ? aur ek hī jñānameṁ upāyatattva tathā upeyatattva
‘ātmakhyāti’ ṭīkāke antameṁ pariśiṣṭa rūpase kuch kahate haiṁ
upāy
vicār kiyā jātā hai
sādhakasādhyabhāvakā bhī is pariśiṣṭameṁ vicār kiyā jāyegā
Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version
tvāt
riktapararūpeṇātattvāt, sahakramapravr̥ttānantacidaṁśasamudayarūpāvibhāgadravyeṇaikatvāt, avibhāgaik-
dravyavyāptasahakramapravr̥ttānantacidaṁśarūpaparyāyairanekatvāt, svadravyakṣetrakālabhāvabhavanaśakti svabhāvavattven
sattvāt, paradravyakṣetrakālabhāvābhavanaśakti svabhāvavattvenāsattvāt, anādinidhanāvibhāgaik-
hai vaisā hī kahatā hai
asat hai, jo nitya hai vahī anitya hai
anityatvapanā prakāśatā hī hai; kyoṁki
svarūpase bhinna aise pararūpake dvārā (
svabhāv hai us svabhāvavānapaneke dvārā (arthāt aise svabhāvavālī honese) sattva hai, aur parake
dravya-kṣetra-kāl-bhāvarūp na honekī śaktirūp jo svabhāv hai us svabhāvavānapaneke dvārā
asattva hai; anādinidhan avibhāg ek vr̥ttirūpase pariṇatapaneke dvārā nityatva hai, aur kramaśaḥ
Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version
tadatattvamekānekatvaṁ sadasattvaṁ nityānityatvaṁ ca prakāśat ev
brūmaḥ
svapararūpapravr̥ttivyāvr̥ttibhyāmubhayabhāvādhyāsitamev
nāśamupaiti, tadā svarūpeṇ tattvaṁ dyotayitvā jñātr̥tven pariṇamanājjñānī kurvannanekānta ev
tamudgamayati 1
prakāśit hotī haiṁ, isaliye anekānta svayamev prakāśit hotā hai
dete haiṁ ?
vyāvr̥ttike dvārā donoṁ bhāvoṁse adhyāsit hai (arthāt samasta vastu svarūpameṁ pravartamān honese
aur pararūpase bhinna rahanese pratyek vastumeṁ donoṁ bhāv rah rahe haiṁ)
(arthāt jñeyarūpase aṁgīkār karake) ajñānī hotā huā nāśako prāpta hotā hai, tab (use
jñānamātra bhāvakā) sva-rūpase (
(
Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version
dadāti 2
sattvaṁ dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 5
na dadāti 6
pragaṭ karake) viśvase bhinna jñānako dikhātā huā, anekānta hī use apanā (
jīvit rakhatā hai
karake apaneko naṣṭa karatā hai), tab (us jñānamātra bhāvakā) paryāyoṁse anekatva prakāśit karatā
huā, anekānta hī use apanā nāś nahīṁ karane detā
isaprakār pragaṭ karatā huā) anekānta hī use apanā nāś nahīṁ karane detā
Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version
ev jñānasya parakṣetragatajñeyākārapariṇamanasvabhāvatvātparakṣetreṇ nāstitvaṁ dyotayannanekānta
ev nāśayituṁ na dadāti 8
ev nāśayituṁ na dadāti 10
hai unakā tyāg karake) jñānako tuccha karatā huā apanā nāś karatā hai, tab svakṣetrameṁ rahakar hī
parakṣetragat jñeyoṁke ākārarūpase pariṇaman karanekā jñānakā svabhāv honese (us jñānamātra bhāvakā)
parakṣetrase nāstitva prakāśit karatā huā, anekānta hī use apanā nāś nahīṁ karane detā
prakāśit karatā huā anekānta hī use jilātā hai
Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version
ev tamujjīvayati 13
viśrāntaṁ pararūp ev parito jñānaṁ paśoḥ sīdati
rdūronmagnaghanasvabhāvabharataḥ pūrṇaṁ samunmajjati
karatā huā, anekānta hī use jilātā hai
hai), tab (us jñānamātra bhāvakā) jñānaviśeṣarūpase anityatva prakāśit karatā huā, anekānta hī
use apanā nāś nahīṁ karane detā
pariṇamit nahīṁ hotā, aur anekāntase vah vāstavik svarūpase samajhā jātā hai, svarūpameṁ pariṇamit
hotā hai
Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version
rviśvādbhinnamaviśvaviśvaghaṭitaṁ tasya svatattvaṁ spr̥śet
ādhār rakhatā huā) aise [paśoḥ jñānaṁ ] paśukā jñān (
svarūpataḥ tat’ iti ] ‘jo tat hai vah svarūpase tat hai (arthāt pratyek tattvako
jñānaghanarūp svabhāvake bhārase, [pūrṇaṁ samunmajjati ] sampūrṇa udit (pragaṭ) hotā hai
āśayā dr̥ṣṭavā ] sabako (
[viśvāt bhinnam aviśvaviśvaghaṭitaṁ ] viśvase bhinna aise tathā viśvase (
Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version
jjñeyākāraviśīrṇaśakti rabhitastruṭayanpaśurnaśyati
nnekaṁ jñānamabādhitānubhavanaṁ paśyatyanekāntavit
bhī samasta jñey vastuse bhinna aise) [tasya svatattvaṁ spr̥śet ] apane svatattvakā sparśa
hai arthāt par jñeyoṁke ākārarūp hone par bhī unase bhinna hai
[viṣvag-vicitra-ullasat-jñeyākār-viśīrṇa-śaktiḥ ] cāroṁ or (sarvatra) pragaṭ honevāle anek
prakārake jñeyākāroṁse jisakī śakti viśīrṇa (
bhed paṛ jātā hai aise bhramako nāś karatā huā), [ekam abādhit-anubhavanaṁ jñānam ] jo ek
hai (
Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version
nnekākāracikīrṣayā sphu ṭamapi jñānaṁ paśurnecchati
paryāyaistadanekatāṁ parimr̥śan paśyatyanekāntavit
dravyatvake dvārā ek dekhatā hai
prakṣālanakī kalpanā karatā huā (arthāt cetanakī anekākārarūp malinatāko dho ḍālanekī
kalpanā karatā huā), [ekākār-cikīrṣayā sphu ṭam api jñānaṁ na icchati ] ekākār karanekī
icchāse jñānako
jānanevālā to, [paryāyaiḥ tad-anekatāṁ parimr̥śan ] paryāyoṁse jñānakī anekatāko jānatā
(anubhavatā) huā, [vaicitrye api avicitratām upagataṁ jñānam ] vicitra hone par bhī avicitratāko
prāpta (arthāt anekarūp hone par bhī ekarūp) aise jñānake [svataḥ kṣālitaṁ ] svataḥ kṣālit
(svayamev dhoyā huā śuddha) [paśyati ] anubhav karatā hai
jñānakā svarūpase hī anekākārapanā mānatā hai
Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version
svadravyānavalokanen paritaḥ śūnyaḥ paśurnaśyati
syādvādī tu viśuddhabodhamahasā pūrṇo bhavan jīvati
svadravyabhramataḥ paśuḥ kil paradravyeṣu viśrāmyati
jānannirmalaśuddhabodhamahimā svadravyamevāśrayet
svadravyarūpase astipanese nipuṇatayā dekhatā hai, isaliye [sadyaḥ samunmajjatā viśuddha-bodh-mahasā
pūrṇaḥ bhavan ] tatkāl pragaṭ viśuddha jñānaprakāśake dvārā pūrṇa hotā huā [jīvati ] jītā hai
hai
sarvadravyamay mānakar, [svadravya-bhramataḥ paradravyeṣu kil viśrāmyati ] (paradravyoṁmeṁ) svadravyake bhramase
Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version
sīdatyev bahiḥ patantamabhitaḥ paśyanpumāṁsaṁ paśuḥ
stiṣṭhatyātmanikhātabodhyaniyatavyāpāraśakti rbhavan
jānan ] samasta vastuoṁmeṁ paradravyasvarūpase nāstitvako jānatā huā, [nirmal-śuddha-bodh-mahimā ]
jisakī śuddhajñānamahimā nirmal hai aisā vartatā huā, [svadravyam ev āśrayet ] svadravyakā hī
āśray karatā hai
mānakar nij dravyameṁ ramatā hai
vyāpār hai usameṁ pravartatā huā, [pumāṁsam abhitaḥ bahiḥ patantam paśyan ] ātmāko sampūrṇatayā
bāhar (parakṣetrameṁ) paṛatā dekhakar (
niruddha-rabhasaḥ ] svakṣetrase astitvake kāraṇ jisakā veg rukā huā hai aisā hotā huā (arthāt
svakṣetrameṁ vartatā huā), [ātma-nikhāt-bodhya-niyat-vyāpār-śaktiḥ bhavan ] ātmāmeṁ hī
ākārarūp hue jñeyoṁmeṁ niścit vyāpārakī śaktivālā hokar, [tiṣṭhati ] ṭikatā hai
aur syādvādī to, ‘parakṣetrameṁ rahe hue jñeyoṁko jānatā huā apane kṣetrameṁ rahā huā ātmā svakṣetrase
astitva dhāraṇ karatā hai’ aisā mānatā huā ṭikatā hai
Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version
tucchībhūy paśuḥ praṇaśyati cidākārān sahārthairvaman
tyaktārtho‘pi na tucchatāmanubhavatyākārakarṣī parān
sīdatyev na kiṁcanāpi kalayannatyantatucchaḥ paśuḥ
pūrṇastiṣṭhati bāhyavastuṣu muhurbhūtvā vinaśyatsvapi
padārthoṁko choṛanese, [arthaiḥ sah cid ākārān vaman ] jñey padārthoṁke sāth caitanyake ākāroṁkā
bhī vaman karatā huā (arthāt jñey padārthoṁke nimittase caitanyameṁ jo ākār hotā hai unako bhī
choṛatā huā) [tucchībhūy ] tuccha hokar [praṇaśyati ] nāśako prāpta hotā hai; [syādvādī tu ] aur
syādvādī to [svadhāmani vasan ] svakṣetrameṁ rahatā huā, [parakṣetre nāstitāṁ vidan ] parakṣetrameṁ apanā
nāstitva jānatā huā [tyakta-arthaḥ api ] (parakṣetrameṁ rahe hue) jñey padārthoṁko choṛatā huā bhī
[parān ākārakarṣī ] vah par padārthoṁmeṁse caitanyake ākāroṁko khīṁcatā hai (arthāt jñeyapadārthoṁke
nimittase honevāle caitanyake ākāroṁko nahīṁ choṛatā) [tucchatām anubhavati na ] isaliye
tucchatāko prāpta nahīṁ hotā
mānakar ajñānī ekāntavādī parakṣetrameṁ rahe hue jñey padārthoṁke sāth hī sāth caitanyake ākāroṁko
bhī choṛ detā hai; isaprakār svayaṁ caitanyake ākāroṁse rahit tuccha hotā hai, nāśako prāpta hotā hai
choṛakar bhī caitanyake ākāroṁko nahīṁ choṛatā; isaliye vah tuccha nahīṁ hotā, naṣṭa nahīṁ hotā
Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version
rjñeyālambanalālasen manasā bhrāmyan paśurnaśyati
stiṣṭhatyātmanikhātanityasahajajñānaikapuṁjībhavan
jānatā huā, [na kiñcan api kalayan ] aur isaprakār jñānako kuch bhī (vastu) na jānatā
huā (arthāt jñānavastukā astitva hī nahīṁ mānatā huā), [atyantatucchaḥ ] atyanta tuccha hotā
huā [sīdati ev ] nāśako prāpta hotā hai; [syādvādavedī punaḥ ] aur syādvādakā jñātā to [asya
nij-kālataḥ astitvaṁ kalayan ] ātmākā nij kālase astitva jānatā huā, [bāhyavastuṣu muhuḥ
bhūtvā vinaśyatsu api ] bāhya vastueṁ bārambār hokar nāśako prāpta hotī haiṁ, phi ra bhī [pūrṇaḥ tiṣṭhati ]
svayaṁ pūrṇa rahatā hai
nahīṁ hotā
jñey-ālamban-lālasen-manasā bhrāmyan ] bāhya jñeyoṁke ālambanakī lālasāvāle cittase (bāhar)
bhramaṇ karatā huā [naśyati ] nāśako prāpta hotā hai; [syādvādavedī punaḥ ] aur syādvādakā jñātā
to [parakālataḥ asya nāstitvaṁ kalayan ] par kālase ātmākā nāstitva jānatā huā, [ātma-
nikhāt-nitya-sahaj-jñān-ek-puñjībhavan ] ātmāmeṁ dr̥rḥatayā rahā huā nitya sahaj jñānake
puṁjarūp vartatā huā [tiṣṭhati ] ṭikatā hai
isaliye jñeyoṁse bhinna aisā jñānake puṁjarūp vartatā huā nāśako prāpta nahīṁ hotā
Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version
naśyatyev paśuḥ svabhāvamahimanyekāntaniścetanaḥ
sarvasmānniyatasvabhāvabhavanajñānādvibhakto bhavan
syādvādī tu na nāśameti sahajaspaṣṭīkr̥tapratyayaḥ
sarvatrāpyanivārito gatabhayaḥ svairaṁ paśuḥ krīḍati
dārūḍhaḥ parabhāvabhāvavirahavyālokaniṣkampitaḥ
mahimani ekānta-niścetanaḥ ] (apane) svabhāvakī mahimāmeṁ atyanta niścetan (jaṛ) vartatā
huā, [naśyati ev ] nāśako prāpta hotā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to [niyat-svabhāv-
bhavan-jñānāt sarvasmāt vibhaktaḥ bhavan ] (apane) niyat svabhāvake bhavanasvarūp jñānake kāraṇ
sab (parabhāvoṁ) se bhinna vartatā huā, [sahaj-spaṣṭīkr̥t-pratyayaḥ ] jisane sahaj svabhāvakā
pratītirūp jñātr̥tva spaṣṭa
hone par bhī jñānabhāvakā svabhāvase astitva jānatā huā, ātmākā nāś nahīṁ karatā
Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version
nirjñānātkṣaṇabhaṁgasaṁgapatitaḥ prāyaḥ paśurnaśyati
ṭaṁkotkīrṇaghanasvabhāvamahim jñānaṁ bhavan jīvati
jñey padārthoṁke bhāvarūp hai, aisā mānakar) śuddha svabhāvase cyut hotā huā, [anivāritaḥ sarvatra api
svairaṁ gatabhayaḥ krīḍati ] kisī parabhāvako śeṣ rakhe binā sarva parabhāvoṁmeṁ svacchandatāpūrvak nirbhayatāse
(niḥśaṁkatayā) krīṛā karatā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to [svasya svabhāvaṁ bharāt ārūḍhaḥ ]
apane svabhāvameṁ atyanta ārūrḥ hotā huā, [parabhāv-bhāv-virah-vyālok-niṣkampitaḥ ]
parabhāvarūp bhavanake abhāvakī dr̥ṣṭike kāraṇ (arthāt ātmā paradravyoṁke bhāvarūpase nahīṁ hai
parabhāvoṁko jānatā huā bhī, apane śuddha jñānasvabhāvako sarva parabhāvoṁse bhinna anubhav karatā huā,
śobhit hotā hai
[kṣaṇabhaṅga-saṁg-patitaḥ ]
caitanyātmakatāke dvārā caitanyavastuko nitya-udit anubhav karatā huā, [ṭaṁkotkīrṇa-ghan-svabhāv-
mahim jñānaṁ bhavan ] ṭaṁkotkīrṇaghanasvabhāv (ṭaṁkotkīrṇa piṁḍarūp svabhāv) jisakī mahimā hai aise
jñānarūp vartatā huā, [jīvati ] jītā hai
Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version
vāṁchatyucchaladacchacitpariṇaterbhinnaṁ paśuḥ kiṁcan
syādvādī tadanityatāṁ parimr̥śaṁścidvastuvr̥ttikramāt
to, yadyapi jñān jñeyānusār utpanna-vinaṣṭa hotā hai phi ra bhī, caitanyabhāvakā nitya uday anubhav karatā
huā jītā hai
(sarvathā nitya) ātmatattvakī āśāse, [ucchalat-accha-citpariṇateḥ bhinnaṁ kiñcan
vāñchati ] uchalatī huī nirmal caitanyapariṇatise bhinna kuch (ātmatattvako) cāhatā hai (kintu
aisā koī ātmatattva hai nahīṁ); [syādvādī ] aur syādvādī to, [cid-vastu-vr̥tti-kramāt tad-
anityatāṁ parimr̥śan ] caitanyavastukī vr̥ttike (
nitya aise jñānako anityatāse vyāpta hone par bhī ujjval (
pariṇāmake atirikta koī pr̥thak pariṇāmī to nahīṁ hotā
caitanyapariṇatike kramake kāraṇ jñān anitya bhī hai; aisā hī vastusvabhāv hai