Page 608 of 642
PDF/HTML Page 641 of 675
single page version

ślokārtha : — [iti ] isaprakār [anekāntaḥ ] anekānta arthāt syādvād [ajñān- vimūḍhānāṁ jñānamātraṁ ātmatattvam prasādhayan ] ajñānamūrḥ prāṇiyoṁko jñānamātra ātmatattva prasiddha karatā huā, [svayamev anubhūyate ] svayamev anubhavameṁ ātā hai.

bhāvārtha : — jñānamātra ātmavastu anekāntamay hai. parantu anādi kālase prāṇī apane āp athavā ekāntavādakā upadeś sunakar jñānamātra ātmatattva sambandhī anek prakārase pakṣapāt karake jñānamātra ātmatattvakā nāś karate haiṁ. unako (ajñānī jīvoṁko) syādvād jñānamātra ātmatattvakā anekāntasvarūpapanā pragaṭ karatā hai — samajhātā hai. yadi apane ātmākī or dr̥ṣṭipāt karake — anubhav karake dekhā jāye to (syādvādake upadeśānusār) jñānamātra ātmavastu apane āp anek dharmayukta pratyakṣa anubhavagocar hotī hai. isaliye he pravīṇ puruṣo ! tum jñānako tatsvarūp, atatsvarūp, ekasvarūp, anekasvarūp, apane dravya-kṣetra-kāl-bhāvase satsvarūp, parake dravya-kṣetra-kāl- bhāvase asatsvarūp, nityasvarūp, anityasvarūp ityādi anek dharmasvarūp pratyakṣa anubhavagocar karake pratītimeṁ lāo. yahī samyagjñān hai. sarvathā ekānta mānanā vah mithyājñān hai.262.

‘pūrvokta prakārase vastukā svarūp anekāntamay honese anekānta arthāt syādvād siddha huā’ is arthakā kāvya ab kahā jātā hai : —

ślokārtha : — [evaṁ ] isaprakār [anekāntaḥ ] anekānta — [jainam alaṅghayaṁ śāsanam ] ki jo jinadevakā alaṁghya (kisīse toṛā na jāy aisā) śāsan hai vah — [tattva-vyavasthityā ] vastuke yathārtha svarūpakī vyavasthiti (vyavasthā) dvārā [svayam svaṁ vyavasthāpayan ] svayaṁ apane āpako sthāpit karatā huā [vyavasthitaḥ ] sthit huā — niścit huā — siddha huā.

bhāvārtha : — anekānta arthāt syādvād, vastusvarūpako yathāvat sthāpit karatā huā, svataḥ siddha ho gayā. vah anekānta hī nirbādh jinamat hai aur yathārtha vastusthitiko kahanevālā hai. kahīṁ kisīne asat kalpanāse vacanamātra pralāp nahīṁ kiyā hai. isaliye he nipuṇ puruṣoṁ ! bhalībhāṁti vicār karake pratyakṣa anumān-pramāṇase anubhav kar dekho.263.

Page 609 of 642
PDF/HTML Page 642 of 675
single page version

nanvanekāntamayasyāpi kimarthamatrātmano jñānamātratayā vyapadeśaḥ ? lakṣaṇaprasiddhayā lakṣyaprasiddhayartham . ātmano hi jñānaṁ lakṣaṇaṁ, tadasādhāraṇaguṇatvāt . ten jñānaprasiddhayā tallakṣyasyātmanaḥ prasiddhiḥ .

nanu kimanayā lakṣaṇaprasiddhayā, lakṣyamev prasādhanīyam . nāprasiddhalakṣaṇasya lakṣyaprasiddhiḥ, prasiddhalakṣaṇasyaiv tatprasiddheḥ .

nanu kiṁ tallakṣyaṁ yajjñānaprasiddhayā tato bhinnaṁ prasidhyati ? na jñānādbhinnaṁ lakṣyaṁ, jñānātmanordravyatvenābhedāt .

tarhi kiṁ kr̥to lakṣyalakṣaṇavibhāgaḥ ? prasiddhaprasādhyamānatvāt kr̥taḥ . prasiddhaṁ hi jñānaṁ,

(yahān̐ ācāryadev anekāntake sambandhameṁ viśeṣ carcā karate haiṁ : — )

(praśna : — ) ātmā anekāntamay hai phi ra bhī yahān̐ usakā jñānamātratāse kyoṁ vyapadeś (kathan, nām) kiyā jātā hai ? (yadyapi ātmā ananta dharmayukta hai tathāpi use jñānarūpase kyoṁ kahā jātā hai ? jñānamātra kahanese to anya dharmoṁkā niṣedh samajhā jātā hai.)

(uttar : — ) lakṣaṇakī prasiddhike dvārā lakṣyakī prasiddhi karaneke liye ātmākā jñānamātrarūpase vyapadeś kiyā jātā hai. ātmākā jñān lakṣaṇ hai, kyoṁki jñān ātmākā asādhāraṇ guṇ hai ( – anya dravyoṁmeṁ jñānaguṇ nahīṁ hai). isaliye jñānakī prasiddhike dvārā usake lakṣyakī — ātmākī — prasiddhi hotī hai.

praśna : — is lakṣaṇakī prasiddhise kyā prayojan hai ? mātra lakṣya hī prasādhya arthāt prasiddhi karane yogya hai. (isaliye lakṣaṇako prasiddhi kiye binā mātra lakṣyako hī — ātmāko hī — prasiddha kyoṁ nahīṁ karate ?)

(uttar : — ) jise lakṣaṇ aprasiddha ho use (arthāt jo lakṣaṇako nahīṁ jānatā aise ajñānī janako) lakṣyakī prasiddhi nahīṁ hotī. jise lakṣaṇ prasiddha hotā hai usīko lakṣyakī prasiddhi hotī hai. (isaliye ajñānīko pahale lakṣaṇ batalāte haiṁ tab vah lakṣyako grahaṇ kar sakatā hai.)

(praśna : — ) aisā kaunasā lakṣya hai ki jo jñānakī prasiddhike dvārā usase ( – jñānase) bhinna prasiddha hotā hai ?

(uttar : — ) jñānase bhinna lakṣya nahīṁ hai, kyoṁki jñān aur ātmāmeṁ dravyapanese abhed hai.

(praśna : — ) tab phi ra lakṣaṇ aur lakṣyakā vibhāg kisaliye kiyā gayā hai ?

Page 610 of 642
PDF/HTML Page 643 of 675
single page version

jñānamātrasya svasaṁvedanasiddhatvātḥ ten prasiddhen prasādhyamānastadavinābhūtānantadharmasamudayamūrtirātmā . tato jñānamātrācalitanikhātayā draṣṭayā kramākramapravr̥ttaṁ tadavinābhūtaṁ anantadharmajātaṁ yadyāvallakṣyate tattāvatsamastamevaikaḥ khalvātmā . etadarthamevātrāsya jñānamātratayā vyapadeśaḥ .

nanu kramākramapravr̥ttānantadharmamayasyātmanaḥ kathaṁ jñānamātratvam ? parasparavyatiriktānantadharma- samudāyapariṇataikajñaptimātrabhāvarūpeṇ svayamev bhavanāt . at evāsya jñānamātraikabhāvāntaḥ-

(uttar : — ) prasiddhatva aur 1prasādhyamānatvake kāraṇ lakṣaṇ aur lakṣyakā vibhāg kiyā gayā hai. jñān prasiddha hai, kyoṁki jñānamātrako svasaṁvedanase siddhapanā hai (arthāt jñān sarva prāṇiyoṁko svasaṁvedanarūp anubhavameṁ ātā hai); vah prasiddha aise jñānake dvārā prasādhyamān, tad-avinābhūt ( – jñānake sāth avinābhāvī sambandhavālā) ananta dharmoṁkā samudāyarūp mūrti ātmā hai. (jñān prasiddha hai; aur jñānake sāth jinakā avinābhāvī sambandha hai aise ananta dharmoṁkā samudāyasvarūp ātmā us jñānake dvārā prasādhyamān hai.) isaliye jñānamātrameṁ acalitapanese sthāpit dr̥ṣṭike dvārā, kramarūp aur akramarūp pravartamān, tad-avinābhūt ( – jñānake sāth avinābhāvī sambandhavālā) anantadharmasamūh jo kuch jitanā lakṣit hotā hai, vah sab vāstavameṁ ek ātmā hai.

isī kāraṇase yahān̐ ātmākā jñānamātratāse vyapadeś hai.

(praśna : — ) jisameṁ kram aur akramase pravartamān ananta dharma haiṁ aise ātmāke jñānamātratā kisaprakār hai ?

(uttar : — ) paraspar bhinna aise ananta dharmoṁke samudāyarūpase pariṇat ek jñaptimātra bhāvarūpase svayaṁ hī hai, isaliye (arthāt paraspar bhinna aise ananta dharmoṁke samudāyarūpase pariṇamit jo ek jānanakriyā hai, us jānanakriyāmātra bhāvarūpase svayaṁ hī hai, isaliye) ātmāke jñānamātratā hai. isīliye usake jñānamātra ekabhāvakī antaḥpātinī ( – jñānamātra ek bhāvake bhītar ā jānevālī – ) anaṁt śaktiyān̐ uchalatī haiṁ. (ātmāke jitane dharma haiṁ un sabako, lakṣaṇabhedase bhed hone par bhī, pradeśabhed nahīṁ hai; ātmāke ek pariṇāmameṁ sabhī dharmoṁkā pariṇaman rahatā hai. isaliye ātmāke ek jñānamātra bhāvake bhītar ananta śaktiyān̐ rahatī haiṁ. isaliye jñānamātra bhāvameṁ — jñānamātra bhāvasvarūp ātmāmeṁ — ananta śaktiyān̐ uchalatī haiṁ.) unameṁse kitanī hī śaktiyān̐ nimna prakār haiṁ —

ātmadravyake kāraṇabhūt aise caitanyamātra bhāvakā dhāraṇ jisakā lakṣaṇ arthāt svarūp hai aisī jīvatvaśakti. (ātmadravyake kāraṇabhūt aise caitanyamātrabhāvarūpī bhāvaprāṇakā dhāraṇ

1 prasādhyamān = prasiddha ki yā jātā ho. (jñān prasiddha hai aur ātmā prasādhyamān hai.)

Page 611 of 642
PDF/HTML Page 644 of 675
single page version

pātinyo‘nantāḥ śakta yaḥ utplavante . — ātmadravyahetubhūtacaitanyamātrabhāvadhāraṇalakṣaṇā jīvatva- śakti : 1 . ajaḍatvātmikā citiśakti : 2 . anākāropayogamayī draśiśakti : 3 . sākāropayogamayī jñānaśakti : 4 . anākulatvalakṣaṇā sukhaśakti : 5 . svarūpanirvartanasāmarthyarūpā vīryaśakti : 6 . akhaṇḍitapratāpasvātantryaśālitvalakṣaṇā prabhutvaśakti : 7. sarvabhāvavyāpakaik- bhāvarūpā vibhutvaśakti : 8 . viśvaviśvasāmānyabhāvapariṇatātmadarśanamayī sarvadarśitvaśakti : 9 . viśvaviśvaviśeṣabhāvapariṇatātmajñānamayī sarvajñatvaśakti : 10 . nīrūpātmapradeśaprakāśamān- lokālokākāramecakopayogalakṣaṇā svacchatvaśakti : 11 . svayamprakāśamānaviśadasva- saṁvittimayī prakāśaśakti : 12 . kṣetrakālānavacchinnacidvilāsātmikā asaṁku citavikāśatva- karanā jisakā lakṣaṇ hai aisī jīvatva nāmak śakti jñānamātra bhāvameṁ – ātmāmeṁ – uchalatī hai).1. ajaṛatvasvarūp citiśakti (ajaṛatva arthāt cetanatva jisakā svarūp hai aisī citiśakti.).2. anākār upayogamayī dr̥śiśakti. (jisameṁ jñeyarūp ākār arthāt viśeṣ nahīṁ hai aise darśanopayogamayī — sattāmātra padārthameṁ upayukta honerūp — dr̥śiśakti arthāt darśanakriyārūp śakti.).3. sākār upayogamayī jñānaśakti. (jo jñey padārthoṁke viśeṣarūp ākāroṁmeṁ upayukta hotī hai aisī jñānopayogamayī jñānaśakti.).4. anākulatā jisakā lakṣaṇ arthāt svarūp hai aisī sukhaśakti.5. svarūpakī ( – ātmasvarūpakī) racanākī sāmarthyarūp vīryaśakti.6. jisakā pratāp akhaṇḍit hai arthāt kisīse khaṇḍit kī nahīṁ jā sakatī aise svātaṁtryase (-svādhīnatāse) śobhāyamānapanā jisakā lakṣaṇ hai aisī prabhutvaśakti.7. sarva bhāvoṁmeṁ vyāpak aise ek bhāvarūp vibhutvaśakti. (jaise, jñānarūpī ek bhāv sarva bhāvoṁmeṁ vyāpta hotā hai.).8. samasta viśvake sāmānya bhāvako dekhanerūpase (arthāt sarva padārthoṁke samūharūp lokālokako sattāmātra grahaṇ karanerūpase) pariṇamit aise ātmadarśanamayī sarvadarśitvaśakti.9. samasta viśvake viśeṣ bhāvoṁko jānanerūpase pariṇamit aise ātmajñānamayī sarvajñatvaśakti.10. amūrtik ātmapradeśoṁmeṁ prakāśamān lokālokake ākāroṁse mecak (arthāt anek-ākārarūp) aisā upayog jisakā lakṣaṇ hai aisī svacchatvaśakti. (jaise darpaṇakī svacchatvaśaktise usakī paryāyameṁ ghaṭapaṭādi prakāśit hote haiṁ, usīprakār ātmākī svacchatvaśaktise usake upayogameṁ lokālokake ākār prakāśit hote haiṁ.).11. svayaṁ prakāśamān viśad ( – spaṣṭa) aisī svasaṁvedanamayī ( – svānubhavamayī) prakāśaśakti.12. kṣetra aur kālase amaryādit aisī cidvilāsasvarūp ( – caitanyake vilāsasvarūp) asaṁkucitavikāsatvaśakti.13. jo anyase nahīṁ kiyā jātā aur

Page 612 of 642
PDF/HTML Page 645 of 675
single page version

śakti : 13 . anyākriyamāṇānyākārakaikadravyātmikā akāryakāraṇatvaśakti : 14 . parātma- nimittakajñeyajñānākāragrahaṇagrāhaṇasvabhāvarūpā pariṇamyapariṇāmakatvaśakti : 15 . anyūnāti- rikta svarūpaniyatatvarūpā tyāgopādānaśūnyatvaśakti : 16 . ṣaṭsthānapatitavr̥ddhihāni- pariṇatasvarūpapratiṣṭhatvakāraṇaviśiṣṭaguṇātmikā agurulaghutvaśakti : 17 . kramākramavr̥tta- vr̥ttitvalakṣaṇā utpādavyayadhruvatvaśakti : 18 . dravyasvabhāvabhūtadhrauvyavyayotpādāliṁgitasdraśa- visdraśarūpaikāstitvamātramayī pariṇāmaśakti : 19 . karmabandhavyapagamavyaṁjitasahajasparśādi- śūnyātmapradeśātmikā amūrtatvaśakti : 20 . sakalakarmakr̥tajñātr̥tvamātrātirikta pariṇām- anyako nahīṁ karatā aise ek dravyasvarūp akāryakāraṇatvaśakti. (jo anyakā kārya nahīṁ hai aur anyakā kāraṇ nahīṁ hai aisā jo ek dravya us-svarūp akāryakāraṇatva- śakti.).14. par aur sva jinake nimitta haiṁ aise jñeyākāroṁ tathā jñānākāroṁko grahaṇ karaneke aur grahaṇ karāneke svabhāvarūp pariṇamyapariṇāmakatva śakti. ( – par jinake kāraṇ haiṁ aise jñeyākāroṁko grahaṇ karaneke aur sva jinakā kāraṇ hai aise jñānākāroṁko grahaṇ karāneke svabhāvarūp pariṇamyapariṇāmakatvaśakti.).15. jo kamabarḥ nahīṁ hotā aise svarūpameṁ niyatatvarūp ( – niścittayā yathāvat rahanerūp – ) tyāgopādānaśūnyatvaśakti.16. ṣaṭsthānapatit vr̥ddhihānirūpase pariṇamit, svarūp-pratiṣṭhatvake kāraṇarūp ( – vastuke svarūpameṁ rahaneke kāraṇarūp) aisā jo viśiṣṭa ( – khās) guṇ hai us-svarūp agurulaghutva śakti. [is ṣaṭsthānapatit vr̥ddhihānikā svarūp ‘gommaṭasār’ granthase jānanā cāhiye. avibhāg praticchedoṁkī saṁkhyārūp ṣaṭsthānoṁmeṁ patit — samāviṣṭa — vastusvabhāvakī vr̥ddhihāni jisase ( – jis guṇase) hotī hai aur jo (guṇ) vastuko svarūpameṁ sthir honekā kāraṇ hai aisā koī guṇ ātmāmeṁ hai; use agurulaghutvaguṇ kahā jātā hai. aisī agurulaghutvaśakti bhī ātmāmeṁ hai].17. kramapravr̥ttirūp aur akramapravr̥ttirūp varttan jisakā lakṣaṇ hai aisī utpādavyayadhruvaśakti. (kramavr̥ttirūp paryāy utpādavyayarūp hai aur akramavr̥ttirūp guṇ dhruvatvarūp hai.).18. dravyake svabhāvabhūt dhrauvya-vyay-utpādase āliṁgit (-sparśit), sadr̥ś aur visadr̥ś jisakā rūp hai aise ek astitvamātramayī pariṇāmaśakti.19. karmabandhake abhāvase vyakta kiye gaye, sahaj, sparśādi-śūnya ( – sparśa, ras, gaṁdh aur varṇase rahit) aise ātmapradeśasvarūp amūrtatvaśakti.20. samasta, karmoke dvārā kiye gaye, jñātr̥tvamātrase bhinna jo pariṇām un pariṇāmoṁke karaṇake 1uparamasvarūp (un pariṇāmoṁko karanekī nivr̥ttisvarūp) akartr̥tvaśakti. (jis śaktise ātmā jñātr̥tvake atirikta karmoṁse kiye gaye pariṇāmoṁkā kartā

1uparam = nivr̥tti; anta; abhāv.

Page 613 of 642
PDF/HTML Page 646 of 675
single page version

karaṇoparamātmikā akartr̥tvaśakti : 21 . sakalakarmakr̥tajñātr̥tvamātrātirikta pariṇāmānubhavo- paramātmikā abhoktr̥tvaśakti : 22 . sakalakarmoparamapravr̥ttātmapradeśanaiṣpandyarūpā niṣkriyatva- śakti : 23 . āsaṁsārasaṁharaṇavistaraṇalakṣitakiṁcidūnacaramaśarīraparimāṇāvasthitalokākāś- sammitātmāvayavatvalakṣaṇā niyatapradeśatvaśakti : 24 . sarvaśarīraikasvarūpātmikā svadharma- vyāpakatvaśakti : 25 . svaparasamānāsamānasamānāsamānatrividhabhāvadhāraṇātmikā sādhāraṇā- sādhāraṇasādhāraṇāsādhāraṇadharmatvaśakti : 26 . vilakṣaṇānantasvabhāvabhāvitaikabhāvalakṣaṇā ananta- dharmatvaśakti : 27 . tadatadrūpamayatvalakṣaṇā viruddhadharmatvaśakti : 28 . tadrūpabhavanarūpā tattva- śakti : 29 . atadrūpabhavanarūpā atattvaśakti : 30 . anekaparyāyavyāpakaikadravyamayatvarūpā ekatva- nahīṁ hotā, aisī akartr̥tva nāmak ek śakti ātmāmeṁ hai).21. samasta, karmoṁse kiye gaye, jñātr̥tvamātrase bhinna pariṇāmoṁke anubhavake ( – bhoktr̥tvake) uparamasvarūp abhoktr̥tvaśakti.22. samasta karmoṁke uparamase pravr̥tta ātmapradeśoṁkī niṣpandatāsvarūp (-akampatāsvarūp) niṣkriyatvaśakti. (jab samasta karmoṁkā abhāv ho jātā hai tab pradeśoṁkā kampan miṭ jātā hai, isaliye niṣkriyatva-śakti bhī ātmāmeṁ hai.).23. jo anādi saṁsārase lekar saṁkocavistārase lakṣit hai aur jo caram śarīrake parimāṇase kuch nyūn parimāṇase avasthit hotā hai aisā lokākāśake māp jitanā māpavālā ātma-avayavatva jisakā lakṣaṇ hai aisī niyatapradeśatvaśakti. (ātmāke lokaparimāṇ asaṁkhya pradeś niyat hī haiṁ. ve pradeś saṁsār- avasthāmeṁ saṁkocavistārako prāpta hote haiṁ aur mokṣa-avasthāmeṁ caram śarīrase kuch kam parimāṇase sthit rahate haiṁ.).24. sarva śarīroṁmeṁ ekasvarūpātmak aisī svadharmavyāpakatvaśakti. (śarīrake dharmarūp na hokar apane dharmoṁmeṁ vyāpanerūp śakti so svadharmavyāpakatvaśakti hai.).25. sva-parake samān, asamān aur samānāsamān aise tīn prakārake bhāvoṁke dhāraṇasvarūp sādhāraṇ-asādhāraṇ-sādhāraṇāsādhāraṇadharmatvaśakti.26. vilakṣaṇ ( – paraspar bhinna lakṣaṇayukta) ananta svabhāvoṁse bhāvit aisā ek bhāv jisakā lakṣaṇ hai aisī anantadharmatvaśakti.27. tadrūpamayatā aur atadrūpamayatā jisakā lakṣaṇ hai aisī viruddhadharmatvaśakti.28. tadrūp bhavanarūp aisī tattvaśakti. (tatsvarūp honerūp athavā tatsvarūp pariṇamanarūp aisī tattvaśakti ātmāmeṁ hai. is śaktise cetan cetanarūpase rahatā hai – pariṇamit hotā hai.).29. atadrūp bhavanarūp aisī atattvaśakti. (tatsvarūp nahīṁ honerūp athavā tatsvarūp nahīṁ pariṇamanerūp atattvaśakti ātmāmeṁ hai. is śaktise cetan jaṛarūp nahīṁ hotā.).30. anek paryāyoṁmeṁ vyāpak aisī ekadravyamayatārūp ekatvaśakti.31.

Page 614 of 642
PDF/HTML Page 647 of 675
single page version

śakti : 31 . ekadravyavyāpyānekaparyāyamayatvarūpā anekatvaśakti : 32 . bhūtāvasthatvarūpā bhāv- śakti : 33 . śūnyāvasthatvarūpā abhāvaśakti : 34 . bhavatparyāyavyayarūpā bhāvābhāvaśakti : 35 . abhavatparyāyodayarūpā abhāvabhāvaśakti : 36 . bhavatparyāyabhavanarūpā bhāvabhāvaśakti : 37 . abhavatparyāyābhavanarūpā abhāvābhāvaśakti : 38 . kārakānugatakriyāniṣkrāntabhavanamātramayī bhāvaśakti : 39 . kārakānugatabhavattārūpabhāvamayī kriyāśakti : 40 . prāpyamāṇasiddharūp- bhāvamayī karmaśakti : 41 . bhavattārūpasiddharūpabhāvabhāvakatvamayī kartr̥śakti : 42 . bhavadbhāv- bhavanasādhakatamatvamayī karaṇaśakti : 43 . svayaṁ dīyamānabhāvopeyatvamayī sampradānaśakti : 44 . utpādavyayāliṁgitabhāvāpāyanirapāyadhruvatvamayī apādānaśakti : 45 . bhāvyamānabhāvādhāratvamayī adhikaraṇaśakti : 46 . svabhāvamātrasvasvāmitvamayī sambandhaśakti : 47 . ek dravyase vyāpya jo anek paryāye us-mayapanerūp anekatvaśakti.32. vidyamān- avasthāyuktatārūp bhāvaśakti. (amuk avasthā jisameṁ vidyamān ho usarūp bhāvaśakti).33. śūnya ( – avidyamān) avasthāyuktatārūp abhāvaśakti. (amuk avasthā jisameṁ avidyamān ho usarūp abhāvaśakti).34. bhavate hue (pravarttamān) paryāyake vyayarūp bhāvābhāvaśakti.35. nahīṁ bhavate hue (apravarttamān) paryāyake udayarūp abhāvabhāvaśakti.36. bhavate hue (pravartamān) paryāyake bhavanarūp bhāvabhāvaśakti.37. nahīṁ bhavate huye (apravartamān) paryāyake abhavanarūp abhāvābhāv śakti.38. (karttā, karma ādi) kārakoṁke anusār jo kriyā usase rahit bhavanamātramayī ( – honemātramayī) bhāv- śakti.39. kārakoṁke anusār pariṇamit honerūp bhāvamayī kriyāśakti.40. prāpta kiyā jātā jo siddharūp bhāv usamayī karmaśakti.41. honepanarūp aur siddharūp bhāvake bhāvakatvamayī kartr̥śakti.42. bhavate huye (pravartamān) bhāvake bhavanake ( – honeke) sādhak-tamapanemayī ( – utkr̥ṣṭa sādhakatvamayī, ugra sādhanatvamayī) karaṇaśakti.43. apane dvārā diyā jātā jo bhāv usake upeyatvamay ( – use prāpta karaneke yogyapanāmay, use leneke pātrapanāmay) sampradānaśakti.44. utpādavyayase āliṁgit bhāvakā apāy ( – hāni, nāś) honese hāniko prāpta na honevāle dhruvatvamayī apādānaśakti.45. bhāvyamān (arthāt bhāvanemeṁ āte huye) bhāvake ādhāratvamayī adhikaraṇaśakti.46. svabhāvamātra sva-svāmitvamayī sambandhaśakti. (apanā bhāv apanā sva hai aur svayaṁ usakā svāmī hai — aise sambandhamayī sambandha-śakti).47.

Page 615 of 642
PDF/HTML Page 648 of 675
single page version

‘ityādi anek śaktiyoṁse yukta ātmā hai tathāpi vah jñānamātratāko nahīṁ choṛatā’ — is arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [ityādi-anek-nij-śakti-sunirbharaḥ api ] ityādi ( – pūrva kathit 47 śaktiyān̐ ityādi) anek nij śaktiyoṁse bhalībhān̐ti paripūrṇa hone par bhī [yaḥ bhāvaḥ jñānamātramayatāṁ na jahāti ] jo bhāv jñānamātramayatāko nahīṁ choṛatā, [tad ] aisā vah, [evaṁ kram-akram-vivarti- vivarta-citram ] pūrvokta prakārase kramarūp aur akramarūpase vartamān vivarttase ( – rūpāntarase, pariṇamanase) anek prakārakā, [dravya-paryayamayaṁ ] dravyaparyāyamay [cid ] caitanya (arthāt aisā vah caitanya bhāv – ātmā) [ih ] is lokameṁ [vastu asti ] vastu hai.

bhāvārtha : — koī yah samajh sakatā hai ki ātmāko jñānamātra kahā hai, isaliye vah ekasvarūp hī hogā. kintu aisā nahīṁ hai. vastukā svarūp dravyaparyāyamay hai. caitanya bhī vastu hai, dravyaparyāyamay hai. vah caitanya arthāt ātmā ananta śaktiyoṁse paripūrṇa hai aur kramarūp tathā akramarūp anek prakārake pariṇāmoṁke vikāroṁke samūharūp anekākār hotā hai phi ra bhī jñānako — jo ki asādhāraṇabhāv hai use — nahīṁ choṛatā, usakī samasta avasthāeṁ — pariṇām — paryāy jñānamay hī haiṁ.264.

‘is anekasvarūp — anekāntamay — vastuko jo jānate haiṁ, śraddhā karate haiṁ aur anubhav karate haiṁ, ve jñānasvarūp hote haiṁ’ — is āśayakā, syādvādakā phal batalānevālā kāvya ab kahate haiṁ —

ślokārtha : — [iti vastu-tattva-vyavasthitim naikānta-saṅgat-dr̥śā svayamev pravilokayantaḥ ] aisī (anekāntātmak) vastutattvakī vyavasthitiko anekānta-saṁgat

Page 616 of 642
PDF/HTML Page 649 of 675
single page version

athāsyopāyopeyabhāvaścintyate —

ātmavastuno hi jñānamātratve‘pyupāyopeyabhāvo vidyat ev; tasyaikasyāpi svayaṁ sādhakasiddharūpobhayapariṇāmitvāt . tatra yatsādhakaṁ rūpaṁ sa upāyaḥ, yatsiddhaṁ rūpaṁ sa upeyaḥ . ato‘syātmano‘nādimithyādarśanajñānacāritraiḥ svarūpapracyavanāt saṁsarataḥ suniścal- parigr̥hītavyavahārasamyagdarśanajñānacāritrapākaprakarṣaparamparayā krameṇ svarūpamāropyamāṇasyānta- rmagnaniścayasamyagdarśanajñānacāritraviśeṣatayā sādhakarūpeṇ tathā paramaprakarṣamakarikādhirūḍh- (anekāntake sāth susaṁgat, anekāntake sāth melavālī) dr̥ṣṭike dvārā svayamev dekhate hue, [syādvād-śuddhim adhikām adhigamya ] syādvādakī atyanta śuddhiko jānakar, [jin-nītim alaṅghayantaḥ ] jinanītikā (jineśvaradevake mārgakā) ullaṁghan na karate hue, [santaḥ jñānībhavanti ] satpuruṣ jñānasvarūp hote haiṁ.

bhāvārtha : — jo satpuruṣ anekāntake sāth susaṁgat dr̥ṣṭike dvārā anekāntamay vastusthitiko dekhate haiṁ, ve isaprakār syādvādakī śuddhiko prāpta karake — jān karake jinadevake mārgako – syādvādanyāyako — ullaṁghan na karate hue, jñānasvarūp hote haiṁ.265.

isaprakār syādvādake sambandhameṁ kahakar, ab ācāryadev upāy-upeyabhāvake sambandhameṁ kuch kahate haiṁ : —

ab isake ( – jñānamātra ātmavastuke) 1upāy-upeyabhāv vicārā jātā hai (arthāt ātmavastu jñānamātra hai phi ra bhī usameṁ upāyatva aur upeyatva donoṁ kaise ghaṭit hote haiṁ so isakā vicār kiyā jātā hai :

ātmavastuko jñānamātratā hone par bhī use upāy-upeyabhāv (upāy-upeyapanā) hai hī, kyoṁki vah ek hone par bhī 2svayaṁ sādhakarūpase aur siddharūpase — donoṁ prakārase pariṇamit hotā hai. usameṁ jo sādhak rūp hai vah upāy hai aur jo siddha rūp hai vah upey hai. isaliye, anādi kālase mithyādarśanajñānacāritra dvārā (mithyādarśan, mithyājñān aur mithyācāritra dvārā) svarūpase cyut honeke kāraṇ saṁsārameṁ bhramaṇ karate hue, suniścalatayā grahaṇ kiye gaye vyavahārasamyagdarśanajñānacāritrake pākake prakarṣakī paramparāse kramaśaḥ svarūpameṁ ārohaṇ karāye jānevāle is ātmāko, antarmagna jo niścayasamyagdarśanajñānacāritrarūp bhed haiṁ unake sāth tadrūpatāke

1upey arthāt prāpta karane yogya, aur upāy arthāt prāpta karane yogya jisake dvārā prāpta kiyā jāve. ātmākā śuddha (-sarva karma rahit) svarūp athavā mokṣa upey hai, aur mokṣamārga upāy hai.

2ātmā pariṇāmī hai aur sādhakatva tathā siddhatva ye donoṁ usake pariṇām haiṁ.

Page 617 of 642
PDF/HTML Page 650 of 675
single page version

ratnatrayātiśayapravr̥ttasakalakarmakṣayaprajvalitāskhalitavimalasvabhāvabhāvatayā siddharūpeṇ ca svayaṁ pariṇamamānaṁ jñānamātramekamevopāyopeyabhāvaṁ sādhayati . evamubhayatrāpi jñānamātrasyānanyatayā nityamaskhalitaikavastuno niṣkampaparigrahaṇāt tatkṣaṇ ev mumukṣūṇāmāsaṁsārādalabdhabhūmikānāmapi bhavati bhūmikālābhaḥ . tatastatra nityadurlalitāste svat ev kramākramapravr̥ttānekāntamūrtayaḥ sādhakabhāvasambhavaparamaprakarṣakoṭisiddhibhāvabhājanaṁ bhavanti . ye tu nemāmantarnītānekānta- jñānamātraikabhāvarūpāṁ bhūmimupalabhante te nityamajñānino bhavanto jñānamātrabhāvasya svarūpeṇābhavanaṁ dvārā svayaṁ sādhakarūpase pariṇamit hotā huā, tathā param prakarṣakī parākāṣṭhāko prāpta ratnatrayakī atiśayatāse pravartit jo sakal karmakā kṣay usase prajvalit (dedīpyamān) huve jo askhalit vimal svabhāvabhāvatva dvārā svayaṁ siddharūpase pariṇamatā aisā ek hī jñānamātra (bhāv) upāy- upeyabhāvako siddha karatā hai.

(bhāvārtha : — yah ātmā anādi kālase mithyādarśanajñānacāritrake kāraṇ saṁsārameṁ bhramaṇ karatā hai. vah suniścalatayā grahaṇ kiye gaye vyavahārasamyagdarśanajñānacāritrakī vr̥ddhikī paramparāse kramaśaḥ svarūpānubhav jabase karatā hai tabase jñān sādhakarūpase pariṇamit hotā hai, kyoṁki jñānameṁ niścayasamyagdarśanajñānacāritrarūp bhed antarbhūt haiṁ. niścay- samyagdarśanajñānacāritrake prāraṁbhase lekar, svarūpānubhavakī vr̥ddhi karate karate jab tak niścay- samyagdarśanajñānacāritrakī pūrṇatā na ho, tab tak jñānakā sādhak rūpase pariṇaman hai. jab niścayasamyagdarśanajñānacāritrakī pūrṇatāse samasta karmoṁkā nāś hotā hai arthāt sākṣāt mokṣa hotā hai tab jñān siddha rūpase pariṇamit hotā hai, kyoṁki usakā askhalit nirmal svabhāvabhāv pragaṭ dedīpyamān huā hai. isaprakār sādhak rūpase aur siddha rūpase — donoṁ rūpase pariṇamit honevālā ek hī jñān ātmavastuko upāy-upeyapanā sādhit karatā hai.)

isaprakār donoṁmeṁ ( – upāy tathā upeyameṁ – ) jñānamātrakī ananyatā hai arthāt anyapanā nahīṁ hai; isaliye sadā askhalit ek vastukā ( – jñānamātra ātmavastukā – ) niṣkampa grahaṇ karanese, mumukṣuoṁko, ki jinheṁ anādi saṁsārase bhūmikākī prāpti na huī ho unheṁ bhī, tatkṣaṇ hī bhūmikākī prāpti hotī hai; phi ra usīmeṁ nitya mastī karate hue ( – līn rahate hue) ve mumukṣu — jo ki svataḥ hī, kramarūp aur akramarūp pravartamān anek antakī (anek dharmakī) mūrtiyān̐ haiṁ ve — sādhakabhāvase utpanna honevālī param prakarṣakī 1koṭirūp siddhibhāvake bhājan hote haiṁ. parantu jisameṁ anek anta arthāt dharma garbhit haiṁ aise ek jñānamātra bhāvarūp is bhūmiko jo prāpta nahīṁ karate, ve sadā ajñānī rahate hue, jñānamātra bhāvakā svarūpase abhavan aur pararūpase bhavan dekhate ( – śraddhā

1koṭi = antimatā; utkr̥ṣṭatā; ūn̐ cemeṁ ūn̐ cā bindu; had.

Page 618 of 642
PDF/HTML Page 651 of 675
single page version

pararūpeṇ bhavanaṁ paśyanto jānanto‘nucarantaśca mithyādraṣṭayo mithyājñānino mithyācāritrāśca bhavanto‘tyantamupāyopeyabhraṣṭā vibhramantyev .

karate) hue, jānate hue tathā ācaraṇ karate hue, mithyādr̥ṣṭi, mithyājñānī aur mithyācāritrī hote hue, upāy-upeyabhāvase atyanta bhraṣṭa hote hue saṁsārameṁ paribhramaṇ hī karate haiṁ.

ab, is arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [ye ] jo puruṣ, [katham api apanīt-mohāḥ ] kisī bhī prakārase jinakā moh dūr ho gayā hai aisā hotā huā, [jñānamātra-nij-bhāvamayīm akampāṁ bhūmiṁ ] jñānamātra nij bhāvamay akampa bhūmikākā (arthāt jñānamātra jo apanā bhāv us-may niścal bhūmikākā) [śrayanti ] āśray lete haiṁ [te sādhakatvam adhigamya siddhāḥ bhavanti ] ve sādhakatvako prāpta karake siddha ho jāte haiṁ; [tu ] parantu [mūḍhāḥ ] jo mūrḥ ( – mohī, ajñānī, mithyādr̥ṣṭi) hai ve [amūm anupalabhya ] is bhūmikāko prāpna na karake [paribhramanti ] saṁsārameṁ paribhramaṇ karate haiṁ.

bhāvārtha : — jo bhavya puruṣ, guruke upadeśase athavā svayamev kālalabdhiko prāpta karake mithyātvase rahit hokar, jñānamātra apane svarūpako prāpta karate haiṁ, usakā āśray lete haiṁ; ve sādhak hote hue siddha ho jāte haiṁ; parantu jo jñānamātra – nijako prāpta nahīṁ karate, ve saṁsārameṁ paribhramaṇ karate haiṁ.266.

is bhūmikākā āśray karanevālā jīv kaisā hotā hai so ab kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [yaḥ ] jo puruṣ, [syādvād-kauśal-suniścal-saṁyamābhyāṁ ] syādvādameṁ

Page 619 of 642
PDF/HTML Page 652 of 675
single page version

pravīṇatā tathā (rāgādik aśuddha pariṇatike tyāgarūp) suniścal saṁyam — in donoṁke dvārā [ih upayuktaḥ ] apanemeṁ upayukta rahatā huā (arthāt apane jñānasvarūp ātmāmeṁ upayogako lagātā huā) [ahaḥ ahaḥ svam bhāvayati ] pratidin apaneko bhātā hai ( – nirantar apane ātmākī bhāvanā karatā hai), [saḥ ekaḥ ] vahī ek (puruṣ); [jñān-kriyā-nay-paraspar-tīvra-maitrī-pātrīkr̥taḥ ] jñānanay aur kriyānayakī paraspar tīvra maitrīkā pātrarūp hotā huā, [imām bhūmim śrayati ] is (jñān mātra nijabhāvamay) bhūmikākā āśray karatā hai.

bhāvārtha : — jo jñānanayako hī grahaṇ karake kriyānayako choṛatā hai, us pramādī aur svacchandī puruṣako is bhūmikākī prāpti nahīṁ huī hai. jo kriyānayako hī grahaṇ karake jñānanayako nahīṁ jānatā, us (vrat – samiti – guptirūp) śubh karmase saṁtuṣṭa puruṣako bhī is niṣkarma bhūmikākī prāpti nahīṁ huī hai. jo puruṣ anekāntamay ātmāko jānatā hai ( – anubhav karatā hai) tathā suniścal saṁyamameṁ pravr̥tta hai ( – rāgādik aśuddha pariṇatikā tyāg karatā hai), aur isaprakār jisane jñānanay tathā kriyānayakī paraspar tīvra maitrī siddha kī hai, vahī puruṣ is jñānamātra nijabhāvamay bhūmikākā āśray karanevālā hai.

jñānanay aur kriyānayake grahaṇ-tyāgakā svarūp tathā phal ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ granthake antameṁ kahā hai, vahān̐se jānanā cāhie.267.

isaprakār jo puruṣ is bhūmikākā āśray letā hai, vahī ananta catuṣṭayamay ātmāko prāpta karatā hai — is arthakā kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [tasya ev ] (pūrvokta prakārase jo puruṣ is bhūmikākā āśray letā hai) usīke, [cit-piṇḍa-caṇḍim-vilāsi-vikās-hāsaḥ ] caitanyapiṁḍake nirargal vilasit vikāsarūp jisakā khilanā hai (arthāt caitanyapuṁjakā atyanta vikās honā hī jisakā khilanā hai), [śuddha-prakāś-bhar-nirbhar-suprabhātaḥ ] śuddha prakāśakī atiśayatāke kāraṇ jo suprabhātake samān hai, [ānanda-susthit-sadā-askhalit-ek-rūpaḥ ] ānandameṁ susthit aisā jisakā sadā askhalit ek rūp hai [ca ] aur [acal-arciḥ ] jisakī jyoti acal hai aisā [ayam ātmā udayati ] yah ātmā udayako prāpta hotā hai

Page 620 of 642
PDF/HTML Page 653 of 675
single page version

bhāvārtha : — yahān̐ ‘citpiṁḍ’ ityādi viśeṣaṇase ananta darśanakā pragaṭ honā, ‘śuddhaprakāś’ ityādi viśeṣaṇase ananta jñānakā pragaṭ honā, ‘ānandasusthit’ ityādi viśeṣaṇase ananta sukhakā pragaṭ honā aur ‘acalārci’ viśeṣaṇase ananta vīryakā pragaṭ honā batāyā hai. pūrvokta bhūmikā āśray lenese hī aise ātmākā uday hotā hai.268.

ab, yah kahate haiṁ ki aisā ātmasvabhāv hameṁ pragaṭ ho : —

ślokārtha : — [syādvād-dīpit-lasat-mahasi ] syādvād dvārā pradīpta kiyā gayā jagamagāhaṭ karatā jisakā tej hai aur [śuddha-svabhāv-mahimani ] jisameṁ śuddhasvabhāvarūp mahimā hai aisā [prakāśe udite mayi iti ] yah prakāś (jñānaprakāś) jahān̐ mujhameṁ udayako prāpta huā hai, vahān̐ [bandha-mokṣa-path-pātibhiḥ anya-bhāvaiḥ kiṁ ] baṁdh-mokṣake mārgameṁ paṛanevāle anya bhāvoṁse mujhe kyā prayojan hai ? [nitya-udayaḥ param ayaṁ svabhāvaḥ sphu ratu ] mujhe to merā nitya udit rahanevālā keval yah (anantacatuṣṭayarūp) svabhāv hī sphu rāyamān ho

bhāvārtha : — syādvādase yathārtha ātmajñān honeke bād usakā phal pūrṇa ātmākā pragaṭ honā hai. isaliye mokṣakā icchuk puruṣ yahī prārthanā karatā hai ki — merā pūrṇasvabhāv ātmā mujhe pragaṭ ho; bandhamokṣamārgameṁ paṛanevāle anya bhāvoṁse mujhe kyā kām hai ?.269.

‘yadyapi nayoṁke dvārā ātmā sādhit hotā hai tathāpi yadi nayoṁ par hī dr̥ṣṭi rahe to nayoṁmeṁ to paraspar virodh bhī hai, isaliye maiṁ nayoṁkā virodh miṭākar ātmākā anubhav karatā hūn̐’ — is arthakā kāvya kahate haiṁ.

ślokārtha : — [citra-ātmaśakti-samudāyamayaḥ ayam ātmā ] anek prakārakī nij

Page 621 of 642
PDF/HTML Page 654 of 675
single page version

na dravyeṇ khaṇḍayāmi, na kṣetreṇ khaṇḍayāmi, na kālen khaṇḍayāmi, na bhāven khaṇḍayāmi; suviśuddha eko jñānamātro bhāvo‘smi .

śaktiyoṁkā samudāyamay yah ātmā [nay-īkṣaṇ-khaṇḍayamānaḥ ] nayoṁkī dr̥ṣṭise khaṇḍa-khaṇḍarūp kiye jāne par [sadyaḥ ] tatkāl [praṇaśyati ] nāśako prāpta hotā hai; [tasmāt ] isaliye maiṁ aisā anubhav karatā hūn̐ ki — [anirākr̥t-khaṇḍam akhaṇḍam ] jisameṁse khaṇḍoṁko 1nirākr̥t nahīṁ kiyā gayā hai tathāpi jo akhaṇḍa hai, [ekam ] ek hai, [ekānta-śāntam ] ekānta śāṁt hai (arthāt jisameṁ karmodayakā leśamātra bhī nahīṁ hai aisā atyanta śāṁt bhāvamay hai) aur [acalam ] acal hai (arthāt karmodayase calāyamān cyut nahīṁ hotā) aisā [cid mahaḥ aham asmi ] caitanyamātra tej maiṁ hūn̐.

bhāvārtha : — ātmāmeṁ anek śaktiyān̐ haiṁ aur ek ek śaktikā grāhak ek ek nay hai; isaliye yadi nayoṁkī ekānta dr̥ṣṭise dekhā jāye to ātmākā khaṇḍa-khaṇḍa hokar usakā nāś ho jāye. aisā honese syādvādī, nayoṁkā virodh dūr karake caitanyamātra vastuko anekaśaktisamūharūp, sāmānyaviśeṣarūp, sarvaśaktimay ekajñānamātra anubhav karatā hai. aisā hī vastukā svarūp hai, isameṁ virodh nahīṁ hai.270.

(jñānī śuddhanayakā ālamban lekar aisā anubhav karatā hai ki – ) maiṁ apaneko arthāt mere śuddhātmasvarūpako na to dravyase khaṇḍit karatā hūn̐, na kṣetrase khaṇḍit karatā hūn̐, na kālase khaṇḍit karatā hūn̐ aur na bhāvase khaṇḍit karatā hūn̐; suviśuddha ek jñānamātra bhāv hūn̐.

bhāvārtha : — yadi śuddhanayase dekhā jāye to śuddha caitanyamātra bhāvameṁ dravya – kṣetra – kāl – bhāvase kuch bhī bhed dikhāī nahīṁ detā. isaliye jñānī abhedajñānasvarūp anubhavameṁ bhed nahīṁ karatā.

jñānamātra bhāv svayaṁ hī jñān hai, svayaṁ hī apanā jñey hai aur svayaṁ hī apanā jñātā hai — is arthakā kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [yaḥ ayaṁ jñānamātraḥ bhāvaḥ aham asmi saḥ jñey-jñānamātraḥ ev na jñeyaḥ ]

1nirākr̥t = bahiṣkr̥t; dūr; rad-bātal; nākabūl.

Page 622 of 642
PDF/HTML Page 655 of 675
single page version

jo yah jñānamātra bhāv maiṁ hūn̐ vah jñeyoṁke jñānamātra hī nahīṁ jānanā cāhiye; [jñey-jñān-kallol- valgan ] (parantu) jñeyoṁke ākārase honevāle jñānakī kalloloṁke rūpameṁ pariṇamit hotā huā vah [jñān-jñey-jñātr̥mat-vastumātraḥ jñeyaḥ ] jñān-jñey-jñātāmay vastumātra jānanā cāhiye. (arthāt svayaṁ hī jñān, svayaṁ hī jñey aur svayaṁ hī jñātā — isaprakār jñān-jñey-jñātārūp tīnoṁ bhāvayukta vastumātra jānanā cāhiye).

bhāvārtha : — jñānamātra bhāv jñātr̥kriyārūp honese jñānasvarūp hai. aur vah svayaṁ hī nimna prakārase jñeyarūp hai. bāhya jñey jñānase bhinna hai, ve jñānameṁ praviṣṭa nahīṁ hote; jñeyoṁke ākārakī jhalak jñānameṁ paṛane par jñān jñeyākārarūp dikhāī detā hai, parantu ve jñānakī hī taraṁgeṁ haiṁ. ve jñān taraṁgeṁ hī jñānake dvārā jñāt hotī haiṁ. isaprakār svayaṁ hī svataḥ jānane yogya honese jñānamātra bhāv hī jñeyarūp hai. aur svayaṁ hī apanā jānanevālā honese jñānamātra bhāv hī jñātā hai. isaprakār jñānamātra bhāv jñān, jñey aur jñātā – in tīnoṁ bhāvoṁse yukta sāmānyaviśeṣasvarūp vastu hai. ‘aisā jñānamātra bhāv maiṁ hūn̐ isaprakār anubhav karanevālā puruṣ anubhav karatā hai.271.

ātmā mecak, amecak ityādi anek prakārase dikhāī detā hai tathāpi yathārtha jñānī nirmal jñānako nahīṁ bhūlatā — is arthakā kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — (jñānī kahatā hai : — ) [mam tattvaṁ sahajam ev ] mere tattvakā aisā svabhāv hī hai ki [kvacit mecakaṁ lasati ] kabhī to vah (ātmatattva) mecak (anekākār, aśuddha) dikhāī detā hai, [kvacit mecak-amecakaṁ ] kabhī mecak-amecak (donoṁrūp) dikhāī detā hai [punaḥ kvacit amecakaṁ ] aur kabhī amecak (-ekākār śuddha) dikhāī detā hai; [tathāpi ] tathāpi [paraspar-susaṁhat-pragaṭ-śakti-cakraṁ sphu rat tat ] paraspar susaṁhat (-sumilit, sugrathit) pragaṭ śaktiyoṁke samūharūpase sphu rāyamān vah ātmatattva [amalamedhasāṁ manaḥ ] nirmal buddhivāloṁke manako [na vimohayati ] vimohit ( – bhramit) nahīṁ karatā

bhāvārtha : — ātmatattva anek śaktiyoṁvālā honese kisī avasthāmeṁ karmodayake nimittase

Page 623 of 642
PDF/HTML Page 656 of 675
single page version

anekākār anubhavameṁ ātā hai; kisī avasthāmeṁ śuddha ekākār anubhavameṁ ātā hai aur kisī avasthāmeṁ śuddhāśuddha anubhavameṁ ātā hai; tathāpi yathārtha jñānī syādvādake balake kāraṇ bhramit nahīṁ hotā, jaisā hai vaisā hī mānatā hai, jñānamātrase cyut nahīṁ hotā.272.

ātmākā anekāntasvarūp (-anek dharmasvarūp) vaibhav adbhut (āścaryakārak) hai — is arthakā kāvya kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [aho ātmanaḥ tad idam sahajam adbhutaṁ vaibhavam ] aho ! ātmākā to yah sahaj adbhut vaibhav hai ki — [itaḥ anekatāṁ gatam ] ek orase dekhane par vah anekatāko prāpta hai aur [itaḥ sadā api ekatām dadhat ] ek orase dekhane par sadā ekatāko dhāraṇ karatā hai, [itaḥ kṣaṇavibhaṁguram ] ek orase dekhane par kṣaṇabhaṁgur hai aur [itaḥ sadā ev udayāt dhruvam ] ek orase dekhane par sadā usakā uday honese dhruv hai, [itaḥ param-vistr̥tam ] ek orase dekhane par param vistr̥t hai aur [itaḥ nijaiḥ pradeśaiḥ dhr̥tam ] ek orase dekhane par apane pradeśoṁse hī dhāraṇ kar rakhā huā hai

bhāvārtha : — paryāyadr̥ṣṭise dekhane par ātmā anekarūp dikhāī detā hai aur dravya- dr̥ṣṭise dekhane par ekarūp; kramabhāvī paryāyadr̥ṣṭise dekhane par kṣaṇabhaṁgur dikhāī detā hai aur sahabhāvī guṇadr̥ṣṭise dekhane par dhruv; jñānakī apekṣāvālī sarvagat dr̥ṣṭise dekhane par param vistārako prāpta dikhāī detā hai aur pradeśoṁkī apekṣāvālī dr̥ṣṭise dekhane par apane pradeśoṁmeṁ hī vyāpta dikhāī detā hai. aisā dravyaparyāyātmak anantadharmavālā vastukā svabhāv hai. vah (svabhāv) ajñāniyoṁke jñānameṁ āścarya utpanna karatā hai ki yah to asambhavasī bāt hai ! yadyapi jñāniyoṁko vastusvabhāvameṁ āścarya nahīṁ hotā phi ra bhī unheṁ kabhī nahīṁ huā aisā adbhut paramānanda hotā hai, aur isalie āścarya bhī hotā hai.273.

punaḥ isī arthakā kāvya kahate haiṁ : —

Page 624 of 642
PDF/HTML Page 657 of 675
single page version

ślokārtha : — [ekataḥ kaṣāy-kaliḥ skhalati ] ek orase dekhane par kaṣāyoṁkā kleś dikhāī detā hai aur [ekataḥ śāntiḥ asti ] ek orase dekhane par śāṁti (kaṣāyoṁke abhāvarūp śāṁtabhāv) hai; [ekataḥ bhav-upahatiḥ ] ek orase dekhane par bhavakī (-sāṁsārik) pīṛā dikhāī detī hai aur [ekataḥ muktiḥ api spr̥śati ] ek orase dekhane par (saṁsārake abhāvarūp) mukti bhī sparśa karatī hai; [ekataḥ tritayam jagat sphu rati ] ek orase dekhane par tīnoṁ lok sphu rāyamān hote haiṁ ( – prakāśit hotā hai, dikhāī detā hai) aur [ekataḥ cit cakāsti ] ek orase dekhane par keval ek caitanya hī śobhit hotā hai. [ātmanaḥ adbhutāt adbhutaḥ svabhāv-mahimā vijayate ] (aisī) ātmākī adbhutase bhī adbhut svabhāvamahimā jayavanta vartatī hai ( – arthāt kisīse bādhit nahīṁ hotī).

bhāvārtha : — yahān̐ bhī 273veṁ ślokake bhāvārthānusār hī jānanā cāhiye. ātmākā anekāṁtamay svabhāv sunakar anyavādiyoṁko bhārī āścarya hotā hai. unheṁ is bātameṁ virodh bhāsit hotā hai. ve aise anekāntamay svabhāvakī bātako apane cittameṁ na to samāviṣṭa kar sakate haiṁ aur na sahan hī kar sakate haiṁ. yadi kadācit unheṁ śraddhā ho to pratham avasthāmeṁ unheṁ bhārī adbhutatā mālūm hotī hai ki — ‘aho ! yah jinavacan mahā upakārī haiṁ, vastuke yathārtha svarūpako batānevāle haiṁ; maiṁne anādikāl aise yathārtha svarūpake jñān binā hī kho diyā (gam̐vā diyā) !’ — ve isaprakār āścaryapūrvak śraddhān karate haiṁ.274.

ab, ṭīkākār ācāryadev antim maṅgalake artha is citcamatkārako hī sarvotkr̥ṣṭa kahate haiṁ.

ślokārtha : — [sahaj-tejaḥpuñja-majjat-trilokī-skhalat-akhil-vikalpaḥ api ekaḥ ev svarūpaḥ ] sahaj (-apane svabhāvarūp) tejaḥpuñjameṁ trilokake padārtha magna ho jāte haiṁ,

Page 625 of 642
PDF/HTML Page 658 of 675
single page version

(yahān̐ ‘caitanyacamatkār jayavanta vartatā hai’ is kathanameṁ jo caitanyacamatkārakā sarvotkr̥ṣṭatayā honā batāyā hai, vahī maṅgal hai).275.

ab, is ślokameṁ ṭīkākār ācāryadev pūrvokta ātmāko āśīrvād dete haiṁ aur sāth hī apanā nām bhī pragaṭ karate haiṁ : —

ślokārtha : — [avicalit-cidātmani ātmani ātmānam ātmanā anavarat-nimagnaṁ dhārayat ] jo acal cetanāsvarūp ātmāmeṁ ātmāko apane āp hī nirantar nimagna rakhatī hai (arthāt prāpta kiye gaye svabhāvako kabhī nahīṁ choṛatī), [dhvasta-moham ] jisane mohakā (ajñānāṁdhakārakā) nāś kiyā hai, [niḥsapatnasvabhāvam ] jisakā svabhāv niḥsapatna ( – pratipakṣī karmoṁse rahit) hai, [vimal-pūrṇaṁ ] jo nirmal hai aur pūrṇa hai; aisī [etat uditam amr̥tacandra- jyotiḥ ] yah udayako prāpta amr̥tacandrajyoti (-amr̥tamay candramāke samān jyoti, jñān, ātmā) [samantāt jvalatu ] sarvataḥ jājvalyamān raho.

bhāvārtha : — jisakā na to maraṇ hotā hai aur na jisase dūsarekā maraṇ hotā hai vah amr̥t hai; aur jo atyanta svādiṣṭa (-mīṭhā) hotā hai use log rūrḥise amr̥t kahate haiṁ. yahān̐ jñānako — ātmāko — amr̥tacandrajyoti ( — amr̥tamay candramāke samān jyoti) kahā hai, jo ki luptopamālaṁkār hai; kyoṁki ‘amr̥tacandravat jyotiḥ’ kā samās karane par ‘vat’ kā lop hokar ‘amr̥tacandrajyotiḥ’ hotā hai.

Page 626 of 642
PDF/HTML Page 659 of 675
single page version

(yadi ‘vat’ na rakhakar ‘amr̥tacandrarūp jyoti’ artha kiyā jāy to bhedarūpak alaṅkār hotā hai. aur ‘amr̥tacandrajyoti’ hī ātmākā nām kahā jāy to abhedarūpak alaṅkār hotā hai.)

ātmāko amr̥tamay candramāke samān kahane par bhī, yahān̐ kahe gaye viśeṣaṇoṁke dvārā ātmākā candramāke sāth vyatirek bhī hai; kyoṁki ‘dhvastamoh’ viśeṣaṇ ajñānāṁdhakārakā dūr honā batalātā hai, ‘vimalapūrṇa’ viśeṣaṇ lāṁchanarahitatā tathā pūrṇatā batalātā hai, ‘niḥsapatnasvabhāv’ viśeṣaṇ rāhubimbase tathā bādal ādise ācchādit na honā batalātā hai, aur ‘samantāt jvalatu’ sarva kṣetra aur sarva kālameṁ prakāś karanā batalātā hai; candramā aisā nahīṁ hai.

is ślokameṁ ṭīkākār ācāryadevane apanā ‘amr̥tacandra’ nām bhī batāyā hai. samās badalakar artha karanese ‘amr̥tacandra’ ke aur ‘amr̥tacandrajyoti’ke anek artha hote haiṁ jo ki yathāsaṁbhav jānane cāhiye.276.

ab, śrīmān amr̥tacandrācāryadev do ślok kahakar is samayasāragranthakī ‘ātmakhyāti’ nāmak ṭīkā samāpta karate haiṁ.

‘ajñānadaśāmeṁ ātmā svarūpako bhūlakar rāgadveṣameṁ pravr̥tta hotā thā, paradravyakī kriyākā kartā banatā thā, kriyāke phalakā bhoktā hotā thā, — ityādi bhāv karatā thā; kintu ab jñānadaśāmeṁ ve bhāv kuch bhī nahīṁ haiṁ aisā anubhav kiyā jātā hai. — isī arthakā pratham ślok kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [yasmāt ] jisase (arthāt jis parasaṁyogarūp bandhaparyāyajanit ajñānase) [pūrā ] pratham [sva-parayoḥ dvaitam abhūt ] apanā aur parakā dvait huā (arthāt svaparake miśritapanārūp bhāv huā), [yataḥ atra antaraṁ bhūtaṁ ] dvaitabhāv hone par jisase svarūpameṁ antar paṛ gayā (arthāt bandhaparyāy hī nijarūp jñāt huī), [yataḥ rāg-dveṣ-parigrahe sati ] svarūpameṁ antar paṛane par jisase rāgadveṣakā grahaṇ huā, [kriyā-kārakaiḥ jātaṁ ] rāgadveṣakā grahaṇ hone par jisase kriyāke kārak utpanna hue (arthāt kriyā aur karttā-karmādi kārakoṁkā bhed paṛ gayā), [yataḥ ca anubhūtiḥ kriyāyāḥ akhilaṁ phalaṁ bhuñjānā khinnā ] kārak utpanna hone par jisase anubhūti

Page 627 of 642
PDF/HTML Page 660 of 675
single page version

(upajāti) svaśakti saṁsūcitavastutattvai- rvyākhyā kr̥teyaṁ samayasya śabdaiḥ . svarūpaguptasya na kiṁcidasti kartavyamevāmr̥tacandrasūreḥ ..278..

bhāvārtha : — parasaṁyogase jñān hī ajñānarūp pariṇamit huā thā, ajñān kahīṁ pr̥thak vastu nahīṁ thī; isalie ab vah jahān̐ jñānarūp pariṇamit huā ki vahān̐ vah (ajñān) kuch bhī nahīṁ rahā. ajñānake nimittase rāg, dveṣ, kriyākā kartr̥tva, kriyāke phalakā ( – sukhaduḥkhakā) bhoktr̥tva ādi bhāv hote the ve bhī vilīn ho gaye haiṁ; ekamātra jñān hī rah gayā hai. isaliye ab ātmā sva-parake trikālavartī bhāvoṁko jñātādraṣṭā hokar jānate-dekhate hī raho.277.

‘pūrvokta prakārase jñānadaśāmeṁ parakī kriyā apanī bhāsit na honese, is samayasārakī vyākhyā karane kī kriyā bhī merī nahīṁ hai, śabdoṁkī hai’ — is arthakā, samayasārakī vyākhyā karanekī abhimānarūp kaṣāyake tyāgakā sūcak ślok ab kahate haiṁ : —

ślokārtha : — [sva-śakti-saṁsūcit-vastu-tattvaiḥ śabdaiḥ ] jinane apanī śaktise vastuke tattva (-yathārtha svarūp) ko bhalībhān̐ti kahā hai aise śabdoṁne [iyaṁ samayasya vyākhyā ] is samayakī vyākhyā (ātmavastukā vyākhyān athavā samayaprābhr̥taśāstrakī ṭīkā) [kr̥tā ] kī hai; [svarūp- guptasya amr̥tacandrasūreḥ ] svarūpagupta ( – amūrtik jñānamātra svarūpameṁ gupta) amr̥tacandrasūrikā (isameṁ) [kiñcit ev kartavyam na asti ] kuch bhī kartavya nahīṁ hai.

bhāvārtha : — śabda to pudgal haiṁ. ve puruṣake nimittase varṇa-pad-vākyarūpase pariṇamit hote haiṁ; isaliye unameṁ vastusvarūpako kahanekī śakti svayamev hai, kyoṁki śabdakā aur arthakā vācyavācak sambandha hai. isaprakār dravyaśrutakī racanā śabdoṁne kī hai yahī bāt yathārtha hai. ātmā to amūrtik hai, jñānasvarūp hai; isaliye vah mūrtik pudgalakī racanā kaise kar sakatā hai ? isaliye ācāryadevane kahā hai ki ‘is samayaprābhr̥takī ṭīkā śabdoṁne kī hai, maiṁ to svarūpameṁ līn hūn̐, usameṁ ( – ṭīkā karanemeṁ) merā koī kartavya nahīṁ hai.’ yah kathan ācāryadevakī nirabhimānatāko bhī sūcit karatā hai. ab yadi nimitta-naimittik vyavahārase aisā hī kahā jātā hai ki amuk puruṣane yah