Page 608 of 642
PDF/HTML Page 641 of 675
single page version
huā, [svayamev anubhūyate ] svayamev anubhavameṁ ātā hai
jñānamātra ātmatattvakā nāś karate haiṁ
dharmayukta pratyakṣa anubhavagocar hotī hai
bhāvase asatsvarūp, nityasvarūp, anityasvarūp ityādi anek dharmasvarūp pratyakṣa anubhavagocar
karake pratītimeṁ lāo
āpako sthāpit karatā huā [vyavasthitaḥ ] sthit huā
Page 609 of 642
PDF/HTML Page 642 of 675
single page version
kyoṁ kahā jātā hai ? jñānamātra kahanese to anya dharmoṁkā niṣedh samajhā jātā hai
Page 610 of 642
PDF/HTML Page 643 of 675
single page version
(
ātmā us jñānake dvārā prasādhyamān hai
jo ek jānanakriyā hai, us jānanakriyāmātra bhāvarūpase svayaṁ hī hai, isaliye) ātmāke jñānamātratā
hai
Page 611 of 642
PDF/HTML Page 644 of 675
single page version
śobhāyamānapanā jisakā lakṣaṇ hai aisī prabhutvaśakti
lokālokako sattāmātra grahaṇ karanerūpase) pariṇamit aise ātmadarśanamayī sarvadarśitvaśakti
sarvajñatvaśakti
usīprakār ātmākī svacchatvaśaktise usake upayogameṁ lokālokake ākār prakāśit hote
haiṁ
Page 612 of 642
PDF/HTML Page 645 of 675
single page version
śakti
svabhāvarūp pariṇamyapariṇāmakatvaśakti
guṇ ātmāmeṁ hai; use agurulaghutvaguṇ kahā jātā hai
Page 613 of 642
PDF/HTML Page 646 of 675
single page version
niṣkriyatvaśakti
hotā hai aisā lokākāśake māp jitanā māpavālā ātma-avayavatva jisakā lakṣaṇ hai aisī
niyatapradeśatvaśakti
parimāṇase sthit rahate haiṁ
hai
anantadharmatvaśakti
Page 614 of 642
PDF/HTML Page 647 of 675
single page version
Page 615 of 642
PDF/HTML Page 648 of 675
single page version
yo jñānamātramayatāṁ na jahāti bhāvaḥ
taddravyaparyayamayaṁ cidihāsti vastu
jñānībhavanti jinanītimalaṁghayantaḥ
na jahāti ] jo bhāv jñānamātramayatāko nahīṁ choṛatā, [tad ] aisā vah, [evaṁ kram-akram-vivarti-
vivarta-citram ] pūrvokta prakārase kramarūp aur akramarūpase vartamān vivarttase (
caitanya bhāv
Page 616 of 642
PDF/HTML Page 649 of 675
single page version
rmagnaniścayasamyagdarśanajñānacāritraviśeṣatayā sādhakarūpeṇ tathā paramaprakarṣamakarikādhirūḍh-
[syādvād-śuddhim adhikām adhigamya ] syādvādakī atyanta śuddhiko jānakar, [jin-nītim
alaṅghayantaḥ ] jinanītikā (jineśvaradevake mārgakā) ullaṁghan na karate hue, [santaḥ jñānībhavanti ]
satpuruṣ jñānasvarūp hote haiṁ
vicār kiyā jātā hai :
cyut honeke kāraṇ saṁsārameṁ bhramaṇ karate hue, suniścalatayā grahaṇ kiye gaye
vyavahārasamyagdarśanajñānacāritrake pākake prakarṣakī paramparāse kramaśaḥ svarūpameṁ ārohaṇ karāye
jānevāle is ātmāko, antarmagna jo niścayasamyagdarśanajñānacāritrarūp bhed haiṁ unake sāth tadrūpatāke
Page 617 of 642
PDF/HTML Page 650 of 675
single page version
pariṇamamānaṁ jñānamātramekamevopāyopeyabhāvaṁ sādhayati
bhavati bhūmikālābhaḥ
atiśayatāse pravartit jo sakal karmakā kṣay usase prajvalit (dedīpyamān) huve jo askhalit
vimal svabhāvabhāvatva dvārā svayaṁ siddharūpase pariṇamatā aisā ek hī jñānamātra (bhāv) upāy-
upeyabhāvako siddha karatā hai
niścayasamyagdarśanajñānacāritrarūp bhed antarbhūt haiṁ
jñānakā sādhak rūpase pariṇaman hai
askhalit nirmal svabhāvabhāv pragaṭ dedīpyamān huā hai
prāpti hotī hai; phi ra usīmeṁ nitya mastī karate hue (
ve sadā ajñānī rahate hue, jñānamātra bhāvakā svarūpase abhavan aur pararūpase bhavan dekhate (
Page 618 of 642
PDF/HTML Page 651 of 675
single page version
bhūmiṁ śrayanti kathamapyapanītamohāḥ
mūḍhāstvamūmanupalabhya paribhramanti
yo bhāvayatyaharahaḥ svamihopayukta :
pātrīkr̥taḥ śrayati bhūmimimāṁ sa ekaḥ
hue, upāy-upeyabhāvase atyanta bhraṣṭa hote hue saṁsārameṁ paribhramaṇ hī karate haiṁ
nij bhāvamay akampa bhūmikākā (arthāt jñānamātra jo apanā bhāv us-may niścal bhūmikākā)
[śrayanti ] āśray lete haiṁ [te sādhakatvam adhigamya siddhāḥ bhavanti ] ve sādhakatvako prāpta karake
siddha ho jāte haiṁ; [tu ] parantu [mūḍhāḥ ] jo mūrḥ (
hote hue siddha ho jāte haiṁ; parantu jo jñānamātra
Page 619 of 642
PDF/HTML Page 652 of 675
single page version
śuddhaprakāśabharanirbharasuprabhātaḥ
stasyaiv cāyamudayatyacalārcirātmā
huā) [ahaḥ ahaḥ svam bhāvayati ] pratidin apaneko bhātā hai (
jñānanay aur kriyānayakī paraspar tīvra maitrīkā pātrarūp hotā huā, [imām bhūmim śrayati ] is
(jñān mātra nijabhāvamay) bhūmikākā āśray karatā hai
āśray karanevālā hai
vikāsarūp jisakā khilanā hai (arthāt caitanyapuṁjakā atyanta vikās honā hī jisakā khilanā
hai), [śuddha-prakāś-bhar-nirbhar-suprabhātaḥ ] śuddha prakāśakī atiśayatāke kāraṇ jo suprabhātake
samān hai, [ānanda-susthit-sadā-askhalit-ek-rūpaḥ ] ānandameṁ susthit aisā jisakā sadā
askhalit ek rūp hai [ca ] aur [acal-arciḥ ] jisakī jyoti acal hai aisā [ayam ātmā
udayati ] yah ātmā udayako prāpta hotā hai
Page 620 of 642
PDF/HTML Page 653 of 675
single page version
śuddhasvabhāvamahimanyudite mayīti
rnityodayaḥ paramayaṁ sphu ratu svabhāvaḥ
sadyaḥ praṇaśyati nayekṣaṇakhaṇḍayamānaḥ
mekāntaśāntamacalaṁ cidahaṁ maho‘smi
pragaṭ honā aur ‘acalārci’ viśeṣaṇase ananta vīryakā pragaṭ honā batāyā hai
hai aisā [prakāśe udite mayi iti ] yah prakāś (jñānaprakāś) jahān̐ mujhameṁ udayako prāpta huā hai,
vahān̐ [bandha-mokṣa-path-pātibhiḥ anya-bhāvaiḥ kiṁ ] baṁdh-mokṣake mārgameṁ paṛanevāle anya bhāvoṁse
mujhe kyā prayojan hai ? [nitya-udayaḥ param ayaṁ svabhāvaḥ sphu ratu ] mujhe to merā nitya udit
rahanevālā keval yah (anantacatuṣṭayarūp) svabhāv hī sphu rāyamān ho
Page 621 of 642
PDF/HTML Page 654 of 675
single page version
jñeyo jñeyajñānamātraḥ sa naiv
jñānajñeyajñātr̥madvastumātraḥ
kiye jāne par [sadyaḥ ] tatkāl [praṇaśyati ] nāśako prāpta hotā hai; [tasmāt ] isaliye maiṁ aisā
anubhav karatā hūn̐ ki
karmodayakā leśamātra bhī nahīṁ hai aisā atyanta śāṁt bhāvamay hai) aur [acalam ] acal hai (arthāt
karmodayase calāyamān cyut nahīṁ hotā) aisā [cid mahaḥ aham asmi ] caitanyamātra tej maiṁ hūn̐
ho jāye
karatā hūn̐ aur na bhāvase khaṇḍit karatā hūn̐; suviśuddha ek jñānamātra bhāv hūn̐
Page 622 of 642
PDF/HTML Page 655 of 675
single page version
kvacitpunaramecakaṁ sahajamev tattvaṁ mam
parasparasusaṁhataprakaṭaśakti cakraṁ sphu rat
valgan ] (parantu) jñeyoṁke ākārase honevāle jñānakī kalloloṁke rūpameṁ pariṇamit hotā huā vah
[jñān-jñey-jñātr̥mat-vastumātraḥ jñeyaḥ ] jñān-jñey-jñātāmay vastumātra jānanā cāhiye
aśuddha) dikhāī detā hai, [kvacit mecak-amecakaṁ ] kabhī mecak-amecak (donoṁrūp) dikhāī
detā hai [punaḥ kvacit amecakaṁ ] aur kabhī amecak (-ekākār śuddha) dikhāī detā hai; [tathāpi ]
tathāpi [paraspar-susaṁhat-pragaṭ-śakti-cakraṁ sphu rat tat ] paraspar susaṁhat (-sumilit, sugrathit)
pragaṭ śaktiyoṁke samūharūpase sphu rāyamān vah ātmatattva [amalamedhasāṁ manaḥ ] nirmal buddhivāloṁke
manako [na vimohayati ] vimohit (
Page 623 of 642
PDF/HTML Page 656 of 675
single page version
mitaḥ kṣaṇavibhaṁguraṁ dhruvamitaḥ sadaivodayāt
raho sahajamātmanastadidamadbhutaṁ vaibhavam
avasthāmeṁ śuddhāśuddha anubhavameṁ ātā hai; tathāpi yathārtha jñānī syādvādake balake kāraṇ bhramit nahīṁ
hotā, jaisā hai vaisā hī mānatā hai, jñānamātrase cyut nahīṁ hotā
ekatāko dhāraṇ karatā hai, [itaḥ kṣaṇavibhaṁguram ] ek orase dekhane par kṣaṇabhaṁgur hai aur
[itaḥ sadā ev udayāt dhruvam ] ek orase dekhane par sadā usakā uday honese dhruv hai,
[itaḥ param-vistr̥tam ] ek orase dekhane par param vistr̥t hai aur [itaḥ nijaiḥ pradeśaiḥ
dhr̥tam ] ek orase dekhane par apane pradeśoṁse hī dhāraṇ kar rakhā huā hai
sahabhāvī guṇadr̥ṣṭise dekhane par dhruv; jñānakī apekṣāvālī sarvagat dr̥ṣṭise dekhane par param
vistārako prāpta dikhāī detā hai aur pradeśoṁkī apekṣāvālī dr̥ṣṭise dekhane par apane pradeśoṁmeṁ
hī vyāpta dikhāī detā hai
yadyapi jñāniyoṁko vastusvabhāvameṁ āścarya nahīṁ hotā phi ra bhī unheṁ kabhī nahīṁ huā aisā adbhut
paramānanda hotā hai, aur isalie āścarya bhī hotā hai
Page 624 of 642
PDF/HTML Page 657 of 675
single page version
bhavopahatirekataḥ spr̥śati mukti rapyekataḥ
svabhāvamahimātmano vijayate‘dbhutādadbhutaḥ
skhaladakhilavikalpo‘pyek ev svarūpaḥ
prasabhaniyamitārciściccamatkār eṣaḥ
śāṁtabhāv) hai; [ekataḥ bhav-upahatiḥ ] ek orase dekhane par bhavakī (-sāṁsārik) pīṛā dikhāī detī
hai aur [ekataḥ muktiḥ api spr̥śati ] ek orase dekhane par (saṁsārake abhāvarūp) mukti bhī sparśa
karatī hai; [ekataḥ tritayam jagat sphu rati ] ek orase dekhane par tīnoṁ lok sphu rāyamān hote haiṁ (
caitanya hī śobhit hotā hai
Page 625 of 642
PDF/HTML Page 658 of 675
single page version
nyanavaratanimagnaṁ dhārayad dhvastamoham
jjvalatu vimalapūrṇaṁ niḥsapatnasvabhāvam
kevalajñānameṁ sarva padārtha jhalakate haiṁ, isaliye jo anek jñeyākārarūp dikhāī detā hai tathāpi jo
caitanyarūp jñānākārakī dr̥ṣṭimeṁ ekasvarūp hī hai), [sva-ras-visar-pūrṇa-acchinna-tattva-
upalambhaḥ ] jisameṁ nij rasake vistārase pūrṇa acchinna tattvopalabdhi hai (arthāt pratipakṣī karmakā
abhāv ho jānese jisameṁ svarūpānubhavanakā abhāv nahīṁ hotā) [prasabh-niyamit-arciḥ ] aur
jisakī jyoti atyanta niyamit hai (arthāt jo anantavīryase niṣkampa rahatā hai) [eṣaḥ cit-
camatkāraḥ jayati ] aisā yah (pratyakṣa anubhavagocar) caitanyacamatkār jayavanta vartatā hai
(arthāt prāpta kiye gaye svabhāvako kabhī nahīṁ choṛatī), [dhvasta-moham ] jisane mohakā
(ajñānāṁdhakārakā) nāś kiyā hai, [niḥsapatnasvabhāvam ] jisakā svabhāv niḥsapatna (
jyotiḥ ] yah udayako prāpta amr̥tacandrajyoti (-amr̥tamay candramāke samān jyoti, jñān, ātmā)
[samantāt jvalatu ] sarvataḥ jājvalyamān raho
‘amr̥tacandrajyotiḥ’ hotā hai
Page 626 of 642
PDF/HTML Page 659 of 675
single page version
rāgadveṣaparigrahe sati yato jātaṁ kriyākārakaiḥ
tadvijñānaghanaughamagnamadhunā kiṁcinna kiṁcitkil
batalātā hai, ‘vimalapūrṇa’ viśeṣaṇ lāṁchanarahitatā tathā pūrṇatā batalātā hai, ‘niḥsapatnasvabhāv’
viśeṣaṇ rāhubimbase tathā bādal ādise ācchādit na honā batalātā hai, aur ‘samantāt jvalatu’
sarva kṣetra aur sarva kālameṁ prakāś karanā batalātā hai; candramā aisā nahīṁ hai
yathāsaṁbhav jānane cāhiye
miśritapanārūp bhāv huā), [yataḥ atra antaraṁ bhūtaṁ ] dvaitabhāv hone par jisase svarūpameṁ antar paṛ
gayā (arthāt bandhaparyāy hī nijarūp jñāt huī), [yataḥ rāg-dveṣ-parigrahe sati ] svarūpameṁ antar
paṛane par jisase rāgadveṣakā grahaṇ huā, [kriyā-kārakaiḥ jātaṁ ] rāgadveṣakā grahaṇ hone par jisase
kriyāke kārak utpanna hue (arthāt kriyā aur karttā-karmādi kārakoṁkā bhed paṛ gayā), [yataḥ
ca anubhūtiḥ kriyāyāḥ akhilaṁ phalaṁ bhuñjānā khinnā ] kārak utpanna hone par jisase anubhūti
Page 627 of 642
PDF/HTML Page 660 of 675
single page version
rvyākhyā kr̥teyaṁ samayasya śabdaiḥ
kartavyamevāmr̥tacandrasūreḥ
ab vijñānaghanake samūhameṁ magna huā (arthāt jñānarūpameṁ pariṇamit huā) [adhunā kil kiñcit
na kiñcit ] isalie ab vah sab vāstavameṁ kuch bhī nahīṁ hai
rahā
vyākhyā (ātmavastukā vyākhyān athavā samayaprābhr̥taśāstrakī ṭīkā) [kr̥tā ] kī hai; [svarūp-
guptasya amr̥tacandrasūreḥ ] svarūpagupta (
vācyavācak sambandha hai
ācāryadevane kahā hai ki ‘is samayaprābhr̥takī ṭīkā śabdoṁne kī hai, maiṁ to svarūpameṁ līn hūn̐, usameṁ
(