Samaysar-Hindi (iso15919 transliteration). Kalash: 262-278 ; 47 shaktis of atma quote; 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 33 of 34

 

Page 608 of 642
PDF/HTML Page 641 of 675
single page version

(anuṣṭubh)
ityajñānavimūḍhānāṁ jñānamātraṁ prasādhayan .
ātmatattvamanekāntaḥ svayamevānubhūyate ..262..
(anuṣṭubh)
evaṁ tattvavyavasthityā svaṁ vyavasthāpayan svayam .
alaṁghyaṁ śāsanaṁ jainamanekānto vyavasthitaḥ ..263..
ślokārtha :[iti ] isaprakār [anekāntaḥ ] anekānta arthāt syādvād [ajñān-
vimūḍhānāṁ jñānamātraṁ ātmatattvam prasādhayan ] ajñānamūrḥ prāṇiyoṁko jñānamātra ātmatattva prasiddha karatā
huā, [svayamev anubhūyate ] svayamev anubhavameṁ ātā hai
.
bhāvārtha :jñānamātra ātmavastu anekāntamay hai. parantu anādi kālase prāṇī apane āp
athavā ekāntavādakā upadeś sunakar jñānamātra ātmatattva sambandhī anek prakārase pakṣapāt karake
jñānamātra ātmatattvakā nāś karate haiṁ
. unako (ajñānī jīvoṁko) syādvād jñānamātra ātmatattvakā
anekāntasvarūpapanā pragaṭ karatā haisamajhātā hai. yadi apane ātmākī or dr̥ṣṭipāt karake
anubhav karake dekhā jāye to (syādvādake upadeśānusār) jñānamātra ātmavastu apane āp anek
dharmayukta pratyakṣa anubhavagocar hotī hai
. isaliye he pravīṇ puruṣo ! tum jñānako tatsvarūp, atatsvarūp,
ekasvarūp, anekasvarūp, apane dravya-kṣetra-kāl-bhāvase satsvarūp, parake dravya-kṣetra-kāl-
bhāvase asatsvarūp, nityasvarūp, anityasvarūp ityādi anek dharmasvarūp pratyakṣa anubhavagocar
karake pratītimeṁ lāo
. yahī samyagjñān hai. sarvathā ekānta mānanā vah mithyājñān hai.262.
‘pūrvokta prakārase vastukā svarūp anekāntamay honese anekānta arthāt syādvād siddha
huā’ is arthakā kāvya ab kahā jātā hai :
ślokārtha :[evaṁ ] isaprakār [anekāntaḥ ] anekānta[jainam alaṅghayaṁ śāsanam ]
ki jo jinadevakā alaṁghya (kisīse toṛā na jāy aisā) śāsan hai vah[tattva-vyavasthityā ]
vastuke yathārtha svarūpakī vyavasthiti (vyavasthā) dvārā [svayam svaṁ vyavasthāpayan ] svayaṁ apane
āpako sthāpit karatā huā [vyavasthitaḥ ] sthit huā
niścit huāsiddha huā.
bhāvārtha :anekānta arthāt syādvād, vastusvarūpako yathāvat sthāpit karatā huā,
svataḥ siddha ho gayā. vah anekānta hī nirbādh jinamat hai aur yathārtha vastusthitiko kahanevālā
hai. kahīṁ kisīne asat kalpanāse vacanamātra pralāp nahīṁ kiyā hai. isaliye he nipuṇ puruṣoṁ !
bhalībhāṁti vicār karake pratyakṣa anumān-pramāṇase anubhav kar dekho.263.

Page 609 of 642
PDF/HTML Page 642 of 675
single page version

nanvanekāntamayasyāpi kimarthamatrātmano jñānamātratayā vyapadeśaḥ ? lakṣaṇaprasiddhayā
lakṣyaprasiddhayartham . ātmano hi jñānaṁ lakṣaṇaṁ, tadasādhāraṇaguṇatvāt . ten jñānaprasiddhayā
tallakṣyasyātmanaḥ prasiddhiḥ .
nanu kimanayā lakṣaṇaprasiddhayā, lakṣyamev prasādhanīyam . nāprasiddhalakṣaṇasya lakṣyaprasiddhiḥ,
prasiddhalakṣaṇasyaiv tatprasiddheḥ .
nanu kiṁ tallakṣyaṁ yajjñānaprasiddhayā tato bhinnaṁ prasidhyati ? na jñānādbhinnaṁ lakṣyaṁ,
jñānātmanordravyatvenābhedāt .
tarhi kiṁ kr̥to lakṣyalakṣaṇavibhāgaḥ ? prasiddhaprasādhyamānatvāt kr̥taḥ . prasiddhaṁ hi jñānaṁ,
77
(yahān̐ ācāryadev anekāntake sambandhameṁ viśeṣ carcā karate haiṁ :)
(praśna :) ātmā anekāntamay hai phi ra bhī yahān̐ usakā jñānamātratāse kyoṁ vyapadeś
(kathan, nām) kiyā jātā hai ? (yadyapi ātmā ananta dharmayukta hai tathāpi use jñānarūpase
kyoṁ kahā jātā hai ? jñānamātra kahanese to anya dharmoṁkā niṣedh samajhā jātā hai
.)
(uttar :) lakṣaṇakī prasiddhike dvārā lakṣyakī prasiddhi karaneke liye ātmākā
jñānamātrarūpase vyapadeś kiyā jātā hai. ātmākā jñān lakṣaṇ hai, kyoṁki jñān ātmākā
asādhāraṇ guṇ hai (anya dravyoṁmeṁ jñānaguṇ nahīṁ hai). isaliye jñānakī prasiddhike dvārā usake
lakṣyakīātmākīprasiddhi hotī hai.
praśna :is lakṣaṇakī prasiddhise kyā prayojan hai ? mātra lakṣya hī prasādhya arthāt
prasiddhi karane yogya hai. (isaliye lakṣaṇako prasiddhi kiye binā mātra lakṣyako hīātmāko
hīprasiddha kyoṁ nahīṁ karate ?)
(uttar :) jise lakṣaṇ aprasiddha ho use (arthāt jo lakṣaṇako nahīṁ jānatā aise
ajñānī janako) lakṣyakī prasiddhi nahīṁ hotī. jise lakṣaṇ prasiddha hotā hai usīko lakṣyakī
prasiddhi hotī hai. (isaliye ajñānīko pahale lakṣaṇ batalāte haiṁ tab vah lakṣyako grahaṇ kar
sakatā hai.)
(praśna :) aisā kaunasā lakṣya hai ki jo jñānakī prasiddhike dvārā usase (jñānase)
bhinna prasiddha hotā hai ?
(uttar :) jñānase bhinna lakṣya nahīṁ hai, kyoṁki jñān aur ātmāmeṁ dravyapanese abhed hai.
(praśna :) tab phi ra lakṣaṇ aur lakṣyakā vibhāg kisaliye kiyā gayā hai ?

Page 610 of 642
PDF/HTML Page 643 of 675
single page version

jñānamātrasya svasaṁvedanasiddhatvātḥ ten prasiddhen prasādhyamānastadavinābhūtānantadharmasamudayamūrtirātmā .
tato jñānamātrācalitanikhātayā draṣṭayā kramākramapravr̥ttaṁ tadavinābhūtaṁ anantadharmajātaṁ yadyāvallakṣyate
tattāvatsamastamevaikaḥ khalvātmā . etadarthamevātrāsya jñānamātratayā vyapadeśaḥ .
nanu kramākramapravr̥ttānantadharmamayasyātmanaḥ kathaṁ jñānamātratvam ? parasparavyatiriktānantadharma-
samudāyapariṇataikajñaptimātrabhāvarūpeṇ svayamev bhavanāt . at evāsya jñānamātraikabhāvāntaḥ-
1 prasādhyamān = prasiddha ki yā jātā ho. (jñān prasiddha hai aur ātmā prasādhyamān hai.)
(uttar :) prasiddhatva aur 1prasādhyamānatvake kāraṇ lakṣaṇ aur lakṣyakā vibhāg kiyā
gayā hai. jñān prasiddha hai, kyoṁki jñānamātrako svasaṁvedanase siddhapanā hai (arthāt jñān sarva prāṇiyoṁko
svasaṁvedanarūp anubhavameṁ ātā hai); vah prasiddha aise jñānake dvārā prasādhyamān, tad-avinābhūt
(
jñānake sāth avinābhāvī sambandhavālā) ananta dharmoṁkā samudāyarūp mūrti ātmā hai. (jñān
prasiddha hai; aur jñānake sāth jinakā avinābhāvī sambandha hai aise ananta dharmoṁkā samudāyasvarūp
ātmā us jñānake dvārā prasādhyamān hai
.) isaliye jñānamātrameṁ acalitapanese sthāpit dr̥ṣṭike dvārā,
kramarūp aur akramarūp pravartamān, tad-avinābhūt (jñānake sāth avinābhāvī sambandhavālā)
anantadharmasamūh jo kuch jitanā lakṣit hotā hai, vah sab vāstavameṁ ek ātmā hai.
isī kāraṇase yahān̐ ātmākā jñānamātratāse vyapadeś hai.
(praśna :) jisameṁ kram aur akramase pravartamān ananta dharma haiṁ aise ātmāke jñānamātratā
kisaprakār hai ?
(uttar :) paraspar bhinna aise ananta dharmoṁke samudāyarūpase pariṇat ek jñaptimātra
bhāvarūpase svayaṁ hī hai, isaliye (arthāt paraspar bhinna aise ananta dharmoṁke samudāyarūpase pariṇamit
jo ek jānanakriyā hai, us jānanakriyāmātra bhāvarūpase svayaṁ hī hai, isaliye) ātmāke jñānamātratā
hai
. isīliye usake jñānamātra ekabhāvakī antaḥpātinī (jñānamātra ek bhāvake bhītar ā
jānevālī) anaṁt śaktiyān̐ uchalatī haiṁ. (ātmāke jitane dharma haiṁ un sabako, lakṣaṇabhedase bhed
hone par bhī, pradeśabhed nahīṁ hai; ātmāke ek pariṇāmameṁ sabhī dharmoṁkā pariṇaman rahatā hai. isaliye
ātmāke ek jñānamātra bhāvake bhītar ananta śaktiyān̐ rahatī haiṁ. isaliye jñānamātra bhāvameṁ
jñānamātra bhāvasvarūp ātmāmeṁananta śaktiyān̐ uchalatī haiṁ.) unameṁse kitanī hī śaktiyān̐ nimna
prakār haiṁ
ātmadravyake kāraṇabhūt aise caitanyamātra bhāvakā dhāraṇ jisakā lakṣaṇ arthāt svarūp
hai aisī jīvatvaśakti. (ātmadravyake kāraṇabhūt aise caitanyamātrabhāvarūpī bhāvaprāṇakā dhāraṇ

Page 611 of 642
PDF/HTML Page 644 of 675
single page version

pātinyo‘nantāḥ śakta yaḥ utplavante .ātmadravyahetubhūtacaitanyamātrabhāvadhāraṇalakṣaṇā jīvatva-
śakti : 1 . ajaḍatvātmikā citiśakti : 2 . anākāropayogamayī draśiśakti : 3 .
sākāropayogamayī jñānaśakti : 4 . anākulatvalakṣaṇā sukhaśakti : 5 . svarūpanirvartanasāmarthyarūpā
vīryaśakti : 6 . akhaṇḍitapratāpasvātantryaśālitvalakṣaṇā prabhutvaśakti : 7. sarvabhāvavyāpakaik-
bhāvarūpā vibhutvaśakti : 8 . viśvaviśvasāmānyabhāvapariṇatātmadarśanamayī sarvadarśitvaśakti : 9 .
viśvaviśvaviśeṣabhāvapariṇatātmajñānamayī sarvajñatvaśakti : 10 . nīrūpātmapradeśaprakāśamān-
lokālokākāramecakopayogalakṣaṇā svacchatvaśakti : 11 . svayamprakāśamānaviśadasva-
saṁvittimayī prakāśaśakti : 12 . kṣetrakālānavacchinnacidvilāsātmikā asaṁku citavikāśatva-
karanā jisakā lakṣaṇ hai aisī jīvatva nāmak śakti jñānamātra bhāvameṁātmāmeṁuchalatī
hai).1. ajaṛatvasvarūp citiśakti (ajaṛatva arthāt cetanatva jisakā svarūp hai
aisī citiśakti.).2. anākār upayogamayī dr̥śiśakti. (jisameṁ jñeyarūp ākār arthāt
viśeṣ nahīṁ hai aise darśanopayogamayīsattāmātra padārthameṁ upayukta honerūpdr̥śiśakti
arthāt darśanakriyārūp śakti.).3. sākār upayogamayī jñānaśakti. (jo jñey
padārthoṁke viśeṣarūp ākāroṁmeṁ upayukta hotī hai aisī jñānopayogamayī jñānaśakti.).4.
anākulatā jisakā lakṣaṇ arthāt svarūp hai aisī sukhaśakti.5.
svarūpakī (ātmasvarūpakī) racanākī sāmarthyarūp vīryaśakti.6. jisakā pratāp akhaṇḍit
hai arthāt kisīse khaṇḍit kī nahīṁ jā sakatī aise svātaṁtryase (-svādhīnatāse)
śobhāyamānapanā jisakā lakṣaṇ hai aisī prabhutvaśakti
.7. sarva bhāvoṁmeṁ vyāpak aise
ek bhāvarūp vibhutvaśakti. (jaise, jñānarūpī ek bhāv sarva bhāvoṁmeṁ vyāpta hotā hai.).8.
samasta viśvake sāmānya bhāvako dekhanerūpase (arthāt sarva padārthoṁke samūharūp
lokālokako sattāmātra grahaṇ karanerūpase) pariṇamit aise ātmadarśanamayī sarvadarśitvaśakti
.9.
samasta viśvake viśeṣ bhāvoṁko jānanerūpase pariṇamit aise ātmajñānamayī
sarvajñatvaśakti
.10. amūrtik ātmapradeśoṁmeṁ prakāśamān lokālokake ākāroṁse mecak (arthāt
anek-ākārarūp) aisā upayog jisakā lakṣaṇ hai aisī svacchatvaśakti.
(jaise darpaṇakī svacchatvaśaktise usakī paryāyameṁ ghaṭapaṭādi prakāśit hote haiṁ,
usīprakār ātmākī svacchatvaśaktise usake upayogameṁ lokālokake ākār prakāśit hote
haiṁ
.).11. svayaṁ prakāśamān viśad (spaṣṭa) aisī svasaṁvedanamayī (svānubhavamayī)
prakāśaśakti.12. kṣetra aur kālase amaryādit aisī cidvilāsasvarūp
(caitanyake vilāsasvarūp) asaṁkucitavikāsatvaśakti.13. jo anyase nahīṁ kiyā jātā aur

Page 612 of 642
PDF/HTML Page 645 of 675
single page version

śakti : 13 . anyākriyamāṇānyākārakaikadravyātmikā akāryakāraṇatvaśakti : 14 . parātma-
nimittakajñeyajñānākāragrahaṇagrāhaṇasvabhāvarūpā pariṇamyapariṇāmakatvaśakti : 15 . anyūnāti-
rikta svarūpaniyatatvarūpā tyāgopādānaśūnyatvaśakti : 16 . ṣaṭsthānapatitavr̥ddhihāni-
pariṇatasvarūpapratiṣṭhatvakāraṇaviśiṣṭaguṇātmikā agurulaghutvaśakti : 17 . kramākramavr̥tta-
vr̥ttitvalakṣaṇā utpādavyayadhruvatvaśakti : 18 . dravyasvabhāvabhūtadhrauvyavyayotpādāliṁgitasdraśa-
visdraśarūpaikāstitvamātramayī pariṇāmaśakti : 19 . karmabandhavyapagamavyaṁjitasahajasparśādi-
śūnyātmapradeśātmikā amūrtatvaśakti : 20 . sakalakarmakr̥tajñātr̥tvamātrātirikta pariṇām-
1uparam = nivr̥tti; anta; abhāv.
anyako nahīṁ karatā aise ek dravyasvarūp akāryakāraṇatvaśakti. (jo anyakā kārya nahīṁ
hai aur anyakā kāraṇ nahīṁ hai aisā jo ek dravya us-svarūp akāryakāraṇatva-
śakti
.).14. par aur sva jinake nimitta haiṁ aise jñeyākāroṁ tathā jñānākāroṁko grahaṇ karaneke
aur grahaṇ karāneke svabhāvarūp pariṇamyapariṇāmakatva śakti. (par jinake kāraṇ haiṁ aise
jñeyākāroṁko grahaṇ karaneke aur sva jinakā kāraṇ hai aise jñānākāroṁko grahaṇ karāneke
svabhāvarūp pariṇamyapariṇāmakatvaśakti
.).15. jo kamabarḥ nahīṁ hotā aise svarūpameṁ
niyatatvarūp (niścittayā yathāvat rahanerūp) tyāgopādānaśūnyatvaśakti.16. ṣaṭsthānapatit
vr̥ddhihānirūpase pariṇamit, svarūp-pratiṣṭhatvake kāraṇarūp (vastuke svarūpameṁ rahaneke
kāraṇarūp) aisā jo viśiṣṭa (khās) guṇ hai us-svarūp agurulaghutva śakti. [is
ṣaṭsthānapatit vr̥ddhihānikā svarūp ‘gommaṭasār’ granthase jānanā cāhiye. avibhāg
praticchedoṁkī saṁkhyārūp ṣaṭsthānoṁmeṁ patitsamāviṣṭavastusvabhāvakī vr̥ddhihāni jisase (
jis guṇase) hotī hai aur jo (guṇ) vastuko svarūpameṁ sthir honekā kāraṇ hai aisā koī
guṇ ātmāmeṁ hai; use agurulaghutvaguṇ kahā jātā hai
. aisī agurulaghutvaśakti bhī ātmāmeṁ
hai].17. kramapravr̥ttirūp aur akramapravr̥ttirūp varttan jisakā lakṣaṇ hai aisī
utpādavyayadhruvaśakti. (kramavr̥ttirūp paryāy utpādavyayarūp hai aur akramavr̥ttirūp guṇ
dhruvatvarūp hai.).18. dravyake svabhāvabhūt dhrauvya-vyay-utpādase āliṁgit (-sparśit), sadr̥ś
aur visadr̥ś jisakā rūp hai aise ek astitvamātramayī pariṇāmaśakti.19. karmabandhake
abhāvase vyakta kiye gaye, sahaj, sparśādi-śūnya (sparśa, ras, gaṁdh aur varṇase rahit) aise
ātmapradeśasvarūp amūrtatvaśakti.20. samasta, karmoke dvārā kiye gaye, jñātr̥tvamātrase bhinna jo
pariṇām un pariṇāmoṁke karaṇake 1uparamasvarūp (un pariṇāmoṁko karanekī nivr̥ttisvarūp)
akartr̥tvaśakti. (jis śaktise ātmā jñātr̥tvake atirikta karmoṁse kiye gaye pariṇāmoṁkā kartā

Page 613 of 642
PDF/HTML Page 646 of 675
single page version

karaṇoparamātmikā akartr̥tvaśakti : 21 . sakalakarmakr̥tajñātr̥tvamātrātirikta pariṇāmānubhavo-
paramātmikā abhoktr̥tvaśakti : 22 . sakalakarmoparamapravr̥ttātmapradeśanaiṣpandyarūpā niṣkriyatva-
śakti : 23 . āsaṁsārasaṁharaṇavistaraṇalakṣitakiṁcidūnacaramaśarīraparimāṇāvasthitalokākāś-
sammitātmāvayavatvalakṣaṇā niyatapradeśatvaśakti : 24 . sarvaśarīraikasvarūpātmikā svadharma-
vyāpakatvaśakti : 25 . svaparasamānāsamānasamānāsamānatrividhabhāvadhāraṇātmikā sādhāraṇā-
sādhāraṇasādhāraṇāsādhāraṇadharmatvaśakti : 26 . vilakṣaṇānantasvabhāvabhāvitaikabhāvalakṣaṇā ananta-
dharmatvaśakti : 27 . tadatadrūpamayatvalakṣaṇā viruddhadharmatvaśakti : 28 . tadrūpabhavanarūpā tattva-
śakti : 29 . atadrūpabhavanarūpā atattvaśakti : 30 . anekaparyāyavyāpakaikadravyamayatvarūpā ekatva-
nahīṁ hotā, aisī akartr̥tva nāmak ek śakti ātmāmeṁ hai).21. samasta, karmoṁse kiye gaye,
jñātr̥tvamātrase bhinna pariṇāmoṁke anubhavake (bhoktr̥tvake) uparamasvarūp abhoktr̥tvaśakti.22.
samasta karmoṁke uparamase pravr̥tta ātmapradeśoṁkī niṣpandatāsvarūp (-akampatāsvarūp)
niṣkriyatvaśakti
. (jab samasta karmoṁkā abhāv ho jātā hai tab pradeśoṁkā kampan miṭ jātā
hai, isaliye niṣkriyatva-śakti bhī ātmāmeṁ hai.).23. jo anādi saṁsārase lekar
saṁkocavistārase lakṣit hai aur jo caram śarīrake parimāṇase kuch nyūn parimāṇase avasthit
hotā hai aisā lokākāśake māp jitanā māpavālā ātma-avayavatva jisakā lakṣaṇ hai aisī
niyatapradeśatvaśakti
. (ātmāke lokaparimāṇ asaṁkhya pradeś niyat hī haiṁ. ve pradeś saṁsār-
avasthāmeṁ saṁkocavistārako prāpta hote haiṁ aur mokṣa-avasthāmeṁ caram śarīrase kuch kam
parimāṇase sthit rahate haiṁ
.).24. sarva śarīroṁmeṁ ekasvarūpātmak aisī svadharmavyāpakatvaśakti.
(śarīrake dharmarūp na hokar apane dharmoṁmeṁ vyāpanerūp śakti so svadharmavyāpakatvaśakti
hai
.).25. sva-parake samān, asamān aur samānāsamān aise tīn prakārake bhāvoṁke
dhāraṇasvarūp sādhāraṇ-asādhāraṇ-sādhāraṇāsādhāraṇadharmatvaśakti.26. vilakṣaṇ (paraspar bhinna
lakṣaṇayukta) ananta svabhāvoṁse bhāvit aisā ek bhāv jisakā lakṣaṇ hai aisī
anantadharmatvaśakti
.27. tadrūpamayatā aur atadrūpamayatā jisakā lakṣaṇ hai aisī
viruddhadharmatvaśakti.28. tadrūp bhavanarūp aisī tattvaśakti. (tatsvarūp honerūp athavā
tatsvarūp pariṇamanarūp aisī tattvaśakti ātmāmeṁ hai. is śaktise cetan cetanarūpase rahatā hai
pariṇamit hotā hai.).29. atadrūp bhavanarūp aisī atattvaśakti. (tatsvarūp nahīṁ honerūp
athavā tatsvarūp nahīṁ pariṇamanerūp atattvaśakti ātmāmeṁ hai. is śaktise cetan jaṛarūp nahīṁ
hotā.).30. anek paryāyoṁmeṁ vyāpak aisī ekadravyamayatārūp ekatvaśakti.31.

Page 614 of 642
PDF/HTML Page 647 of 675
single page version

śakti : 31 . ekadravyavyāpyānekaparyāyamayatvarūpā anekatvaśakti : 32 . bhūtāvasthatvarūpā bhāv-
śakti : 33 . śūnyāvasthatvarūpā abhāvaśakti : 34 . bhavatparyāyavyayarūpā bhāvābhāvaśakti : 35 .
abhavatparyāyodayarūpā abhāvabhāvaśakti : 36 . bhavatparyāyabhavanarūpā bhāvabhāvaśakti : 37 .
abhavatparyāyābhavanarūpā abhāvābhāvaśakti : 38 . kārakānugatakriyāniṣkrāntabhavanamātramayī
bhāvaśakti : 39 . kārakānugatabhavattārūpabhāvamayī kriyāśakti : 40 . prāpyamāṇasiddharūp-
bhāvamayī karmaśakti : 41 . bhavattārūpasiddharūpabhāvabhāvakatvamayī kartr̥śakti : 42 . bhavadbhāv-
bhavanasādhakatamatvamayī karaṇaśakti : 43 . svayaṁ dīyamānabhāvopeyatvamayī sampradānaśakti : 44 .
utpādavyayāliṁgitabhāvāpāyanirapāyadhruvatvamayī apādānaśakti : 45 . bhāvyamānabhāvādhāratvamayī
adhikaraṇaśakti : 46 . svabhāvamātrasvasvāmitvamayī sambandhaśakti : 47 .
ek dravyase vyāpya jo anek paryāye us-mayapanerūp anekatvaśakti.32. vidyamān-
avasthāyuktatārūp bhāvaśakti. (amuk avasthā jisameṁ vidyamān ho usarūp bhāvaśakti).33.
śūnya (avidyamān) avasthāyuktatārūp abhāvaśakti. (amuk avasthā jisameṁ avidyamān ho
usarūp abhāvaśakti).34. bhavate hue (pravarttamān) paryāyake vyayarūp bhāvābhāvaśakti.35.
nahīṁ bhavate hue (apravarttamān) paryāyake udayarūp abhāvabhāvaśakti.36. bhavate hue
(pravartamān) paryāyake bhavanarūp bhāvabhāvaśakti.37. nahīṁ bhavate huye (apravartamān) paryāyake
abhavanarūp abhāvābhāv śakti.38. (karttā, karma ādi) kārakoṁke anusār jo kriyā usase
rahit bhavanamātramayī (honemātramayī) bhāv- śakti.39. kārakoṁke anusār pariṇamit honerūp
bhāvamayī kriyāśakti.40. prāpta kiyā jātā jo siddharūp bhāv usamayī karmaśakti.41.
honepanarūp aur siddharūp bhāvake bhāvakatvamayī kartr̥śakti.42. bhavate huye (pravartamān)
bhāvake bhavanake (honeke) sādhak-tamapanemayī (utkr̥ṣṭa sādhakatvamayī, ugra sādhanatvamayī)
karaṇaśakti.43. apane dvārā diyā jātā jo bhāv usake upeyatvamay (use prāpta karaneke
yogyapanāmay, use leneke pātrapanāmay) sampradānaśakti.44. utpādavyayase āliṁgit bhāvakā
apāy (hāni, nāś) honese hāniko prāpta na honevāle dhruvatvamayī apādānaśakti.45.
bhāvyamān (arthāt bhāvanemeṁ āte huye) bhāvake ādhāratvamayī adhikaraṇaśakti.46. svabhāvamātra
sva-svāmitvamayī sambandhaśakti. (apanā bhāv apanā sva hai aur svayaṁ usakā svāmī hai
aise sambandhamayī sambandha-śakti).47.

Page 615 of 642
PDF/HTML Page 648 of 675
single page version

(vasantatilakā)
ityādyanekanijaśakti sunirbharo‘pi
yo jñānamātramayatāṁ na jahāti bhāvaḥ
.
evaṁ kramākramavivartivivartacitraṁ
taddravyaparyayamayaṁ cidihāsti vastu
..264..
(vasantatilakā)
naikāntasaṁgatdraśā svayamev vastu-
tattvavyavasthitimiti pravilokayantaḥ .
syādvādaśuddhimadhikāmadhigamya santo
jñānībhavanti jinanītimalaṁghayantaḥ
..265..
‘ityādi anek śaktiyoṁse yukta ātmā hai tathāpi vah jñānamātratāko nahīṁ choṛatā’is
arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :
ślokārtha :[ityādi-anek-nij-śakti-sunirbharaḥ api ] ityādi (pūrva kathit 47
śaktiyān̐ ityādi) anek nij śaktiyoṁse bhalībhān̐ti paripūrṇa hone par bhī [yaḥ bhāvaḥ jñānamātramayatāṁ
na jahāti ]
jo bhāv jñānamātramayatāko nahīṁ choṛatā, [tad ] aisā vah, [evaṁ kram-akram-vivarti-
vivarta-citram ]
pūrvokta prakārase kramarūp aur akramarūpase vartamān vivarttase (
rūpāntarase,
pariṇamanase) anek prakārakā, [dravya-paryayamayaṁ ] dravyaparyāyamay [cid ] caitanya (arthāt aisā vah
caitanya bhāv
ātmā) [ih ] is lokameṁ [vastu asti ] vastu hai.
bhāvārtha :koī yah samajh sakatā hai ki ātmāko jñānamātra kahā hai, isaliye vah
ekasvarūp hī hogā. kintu aisā nahīṁ hai. vastukā svarūp dravyaparyāyamay hai. caitanya bhī vastu
hai, dravyaparyāyamay hai. vah caitanya arthāt ātmā ananta śaktiyoṁse paripūrṇa hai aur kramarūp tathā
akramarūp anek prakārake pariṇāmoṁke vikāroṁke samūharūp anekākār hotā hai phi ra bhī jñānako
jo ki asādhāraṇabhāv hai usenahīṁ choṛatā, usakī samasta avasthāeṁpariṇāmparyāy
jñānamay hī haiṁ.264.
‘is anekasvarūpanekāntamayvastuko jo jānate haiṁ, śraddhā karate haiṁ aur anubhav karate
haiṁ, ve jñānasvarūp hote haiṁ’is āśayakā, syādvādakā phal batalānevālā kāvya ab kahate haiṁ
ślokārtha :[iti vastu-tattva-vyavasthitim naikānta-saṅgat-dr̥śā svayamev
pravilokayantaḥ ] aisī (anekāntātmak) vastutattvakī vyavasthitiko anekānta-saṁgat

Page 616 of 642
PDF/HTML Page 649 of 675
single page version

athāsyopāyopeyabhāvaścintyate
ātmavastuno hi jñānamātratve‘pyupāyopeyabhāvo vidyat ev; tasyaikasyāpi
svayaṁ sādhakasiddharūpobhayapariṇāmitvāt . tatra yatsādhakaṁ rūpaṁ sa upāyaḥ, yatsiddhaṁ rūpaṁ
sa upeyaḥ . ato‘syātmano‘nādimithyādarśanajñānacāritraiḥ svarūpapracyavanāt saṁsarataḥ suniścal-
parigr̥hītavyavahārasamyagdarśanajñānacāritrapākaprakarṣaparamparayā krameṇ svarūpamāropyamāṇasyānta-
rmagnaniścayasamyagdarśanajñānacāritraviśeṣatayā sādhakarūpeṇ tathā paramaprakarṣamakarikādhirūḍh-
(anekāntake sāth susaṁgat, anekāntake sāth melavālī) dr̥ṣṭike dvārā svayamev dekhate hue,
[syādvād-śuddhim adhikām adhigamya ] syādvādakī atyanta śuddhiko jānakar, [jin-nītim
alaṅghayantaḥ ]
jinanītikā (jineśvaradevake mārgakā) ullaṁghan na karate hue, [santaḥ jñānībhavanti ]
satpuruṣ jñānasvarūp hote haiṁ
.
bhāvārtha :jo satpuruṣ anekāntake sāth susaṁgat dr̥ṣṭike dvārā anekāntamay
vastusthitiko dekhate haiṁ, ve isaprakār syādvādakī śuddhiko prāpta karakejān karake jinadevake
mārgakosyādvādanyāyakoullaṁghan na karate hue, jñānasvarūp hote haiṁ.265.
isaprakār syādvādake sambandhameṁ kahakar, ab ācāryadev upāy-upeyabhāvake sambandhameṁ
kuch kahate haiṁ :
ab isake (jñānamātra ātmavastuke) 1upāy-upeyabhāv vicārā jātā hai (arthāt
ātmavastu jñānamātra hai phi ra bhī usameṁ upāyatva aur upeyatva donoṁ kaise ghaṭit hote haiṁ so isakā
vicār kiyā jātā hai :
ātmavastuko jñānamātratā hone par bhī use upāy-upeyabhāv (upāy-upeyapanā) hai hī,
kyoṁki vah ek hone par bhī 2svayaṁ sādhakarūpase aur siddharūpasedonoṁ prakārase pariṇamit hotā
hai. usameṁ jo sādhak rūp hai vah upāy hai aur jo siddha rūp hai vah upey hai. isaliye, anādi
kālase mithyādarśanajñānacāritra dvārā (mithyādarśan, mithyājñān aur mithyācāritra dvārā) svarūpase
cyut honeke kāraṇ saṁsārameṁ bhramaṇ karate hue, suniścalatayā grahaṇ kiye gaye
vyavahārasamyagdarśanajñānacāritrake pākake prakarṣakī paramparāse kramaśaḥ svarūpameṁ ārohaṇ karāye
jānevāle is ātmāko, antarmagna jo niścayasamyagdarśanajñānacāritrarūp bhed haiṁ unake sāth tadrūpatāke
1upey arthāt prāpta karane yogya, aur upāy arthāt prāpta karane yogya jisake dvārā prāpta kiyā jāve. ātmākā
śuddha (-sarva karma rahit) svarūp athavā mokṣa upey hai, aur mokṣamārga upāy hai.
2ātmā pariṇāmī hai aur sādhakatva tathā siddhatva ye donoṁ usake pariṇām haiṁ.

Page 617 of 642
PDF/HTML Page 650 of 675
single page version

ratnatrayātiśayapravr̥ttasakalakarmakṣayaprajvalitāskhalitavimalasvabhāvabhāvatayā siddharūpeṇ ca svayaṁ
pariṇamamānaṁ jñānamātramekamevopāyopeyabhāvaṁ sādhayati
. evamubhayatrāpi jñānamātrasyānanyatayā
nityamaskhalitaikavastuno niṣkampaparigrahaṇāt tatkṣaṇ ev mumukṣūṇāmāsaṁsārādalabdhabhūmikānāmapi
bhavati bhūmikālābhaḥ
. tatastatra nityadurlalitāste svat ev kramākramapravr̥ttānekāntamūrtayaḥ
sādhakabhāvasambhavaparamaprakarṣakoṭisiddhibhāvabhājanaṁ bhavanti . ye tu nemāmantarnītānekānta-
jñānamātraikabhāvarūpāṁ bhūmimupalabhante te nityamajñānino bhavanto jñānamātrabhāvasya svarūpeṇābhavanaṁ
78
dvārā svayaṁ sādhakarūpase pariṇamit hotā huā, tathā param prakarṣakī parākāṣṭhāko prāpta ratnatrayakī
atiśayatāse pravartit jo sakal karmakā kṣay usase prajvalit (dedīpyamān) huve jo askhalit
vimal svabhāvabhāvatva dvārā svayaṁ siddharūpase pariṇamatā aisā ek hī jñānamātra (bhāv) upāy-
upeyabhāvako siddha karatā hai
.
(bhāvārtha :yah ātmā anādi kālase mithyādarśanajñānacāritrake kāraṇ saṁsārameṁ bhramaṇ
karatā hai. vah suniścalatayā grahaṇ kiye gaye vyavahārasamyagdarśanajñānacāritrakī vr̥ddhikī paramparāse
kramaśaḥ svarūpānubhav jabase karatā hai tabase jñān sādhakarūpase pariṇamit hotā hai, kyoṁki jñānameṁ
niścayasamyagdarśanajñānacāritrarūp bhed antarbhūt haiṁ
. niścay- samyagdarśanajñānacāritrake prāraṁbhase lekar,
svarūpānubhavakī vr̥ddhi karate karate jab tak niścay- samyagdarśanajñānacāritrakī pūrṇatā na ho, tab tak
jñānakā sādhak rūpase pariṇaman hai
. jab niścayasamyagdarśanajñānacāritrakī pūrṇatāse samasta karmoṁkā
nāś hotā hai arthāt sākṣāt mokṣa hotā hai tab jñān siddha rūpase pariṇamit hotā hai, kyoṁki usakā
askhalit nirmal svabhāvabhāv pragaṭ dedīpyamān huā hai
. isaprakār sādhak rūpase aur siddha
rūpasedonoṁ rūpase pariṇamit honevālā ek hī jñān ātmavastuko upāy-upeyapanā sādhit
karatā hai.)
isaprakār donoṁmeṁ (upāy tathā upeyameṁ) jñānamātrakī ananyatā hai arthāt anyapanā nahīṁ
hai; isaliye sadā askhalit ek vastukā (jñānamātra ātmavastukā) niṣkampa grahaṇ karanese,
mumukṣuoṁko, ki jinheṁ anādi saṁsārase bhūmikākī prāpti na huī ho unheṁ bhī, tatkṣaṇ hī bhūmikākī
prāpti hotī hai; phi ra usīmeṁ nitya mastī karate hue (
līn rahate hue) ve mumukṣujo ki svataḥ
hī, kramarūp aur akramarūp pravartamān anek antakī (anek dharmakī) mūrtiyān̐ haiṁ ve
sādhakabhāvase utpanna honevālī param prakarṣakī 1koṭirūp siddhibhāvake bhājan hote haiṁ. parantu jisameṁ
anek anta arthāt dharma garbhit haiṁ aise ek jñānamātra bhāvarūp is bhūmiko jo prāpta nahīṁ karate,
ve sadā ajñānī rahate hue, jñānamātra bhāvakā svarūpase abhavan aur pararūpase bhavan dekhate (
śraddhā
1koṭi = antimatā; utkr̥ṣṭatā; ūn̐ cemeṁ ūn̐ cā bindu; had.

Page 618 of 642
PDF/HTML Page 651 of 675
single page version

pararūpeṇ bhavanaṁ paśyanto jānanto‘nucarantaśca mithyādraṣṭayo mithyājñānino mithyācāritrāśca
bhavanto‘tyantamupāyopeyabhraṣṭā vibhramantyev .
(vasantatilakā)
ye jñānamātranijabhāvamayīmakampāṁ
bhūmiṁ śrayanti kathamapyapanītamohāḥ
.
te sādhakatvamadhigamya bhavanti siddhā
mūḍhāstvamūmanupalabhya paribhramanti
..266..
(vasantatilakā)
syādvādakauśalasuniścalasaṁyamābhyāṁ
yo bhāvayatyaharahaḥ svamihopayukta :
.
jñānakriyānayaparasparatīvramaitrī-
pātrīkr̥taḥ śrayati bhūmimimāṁ sa ekaḥ
..267..
karate) hue, jānate hue tathā ācaraṇ karate hue, mithyādr̥ṣṭi, mithyājñānī aur mithyācāritrī hote
hue, upāy-upeyabhāvase atyanta bhraṣṭa hote hue saṁsārameṁ paribhramaṇ hī karate haiṁ
.
ab, is arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :
ślokārtha :[ye ] jo puruṣ, [katham api apanīt-mohāḥ ] kisī bhī prakārase
jinakā moh dūr ho gayā hai aisā hotā huā, [jñānamātra-nij-bhāvamayīm akampāṁ bhūmiṁ ] jñānamātra
nij bhāvamay akampa bhūmikākā (arthāt jñānamātra jo apanā bhāv us-may niścal bhūmikākā)
[śrayanti ] āśray lete haiṁ [te sādhakatvam adhigamya siddhāḥ bhavanti ] ve sādhakatvako prāpta karake
siddha ho jāte haiṁ; [tu ] parantu [mūḍhāḥ ] jo mūrḥ (
mohī, ajñānī, mithyādr̥ṣṭi) hai ve [amūm
anupalabhya ] is bhūmikāko prāpna na karake [paribhramanti ] saṁsārameṁ paribhramaṇ karate haiṁ.
bhāvārtha :jo bhavya puruṣ, guruke upadeśase athavā svayamev kālalabdhiko prāpta karake
mithyātvase rahit hokar, jñānamātra apane svarūpako prāpta karate haiṁ, usakā āśray lete haiṁ; ve sādhak
hote hue siddha ho jāte haiṁ; parantu jo jñānamātra
nijako prāpta nahīṁ karate, ve saṁsārameṁ paribhramaṇ karate
haiṁ.266.
is bhūmikākā āśray karanevālā jīv kaisā hotā hai so ab kahate haiṁ :
ślokārtha :[yaḥ ] jo puruṣ, [syādvād-kauśal-suniścal-saṁyamābhyāṁ ] syādvādameṁ

Page 619 of 642
PDF/HTML Page 652 of 675
single page version

(vasantatilakā)
citpiṇḍacaṇḍimavilāsivikāsahāsaḥ
śuddhaprakāśabharanirbharasuprabhātaḥ
.
ānandasusthitasadāskhalitaikarūp-
stasyaiv cāyamudayatyacalārcirātmā
..268..
pravīṇatā tathā (rāgādik aśuddha pariṇatike tyāgarūp) suniścal saṁyamin donoṁke dvārā [ih
upayuktaḥ ] apanemeṁ upayukta rahatā huā (arthāt apane jñānasvarūp ātmāmeṁ upayogako lagātā
huā) [ahaḥ ahaḥ svam bhāvayati ] pratidin apaneko bhātā hai (
nirantar apane ātmākī bhāvanā
karatā hai), [saḥ ekaḥ ] vahī ek (puruṣ); [jñān-kriyā-nay-paraspar-tīvra-maitrī-pātrīkr̥taḥ ]
jñānanay aur kriyānayakī paraspar tīvra maitrīkā pātrarūp hotā huā, [imām bhūmim śrayati ] is
(jñān mātra nijabhāvamay) bhūmikākā āśray karatā hai
.
bhāvārtha :jo jñānanayako hī grahaṇ karake kriyānayako choṛatā hai, us pramādī aur
svacchandī puruṣako is bhūmikākī prāpti nahīṁ huī hai. jo kriyānayako hī grahaṇ karake jñānanayako
nahīṁ jānatā, us (vratsamitiguptirūp) śubh karmase saṁtuṣṭa puruṣako bhī is niṣkarma bhūmikākī
prāpti nahīṁ huī hai. jo puruṣ anekāntamay ātmāko jānatā hai (anubhav karatā hai) tathā suniścal
saṁyamameṁ pravr̥tta hai (rāgādik aśuddha pariṇatikā tyāg karatā hai), aur isaprakār jisane jñānanay
tathā kriyānayakī paraspar tīvra maitrī siddha kī hai, vahī puruṣ is jñānamātra nijabhāvamay bhūmikākā
āśray karanevālā hai
.
jñānanay aur kriyānayake grahaṇ-tyāgakā svarūp tathā phal ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ granthake
antameṁ kahā hai, vahān̐se jānanā cāhie.267.
isaprakār jo puruṣ is bhūmikākā āśray letā hai, vahī ananta catuṣṭayamay ātmāko prāpta
karatā haiis arthakā kāvya kahate haiṁ :
ślokārtha :[tasya ev ] (pūrvokta prakārase jo puruṣ is bhūmikākā āśray letā hai)
usīke, [cit-piṇḍa-caṇḍim-vilāsi-vikās-hāsaḥ ] caitanyapiṁḍake nirargal vilasit
vikāsarūp jisakā khilanā hai (arthāt caitanyapuṁjakā atyanta vikās honā hī jisakā khilanā
hai), [śuddha-prakāś-bhar-nirbhar-suprabhātaḥ ] śuddha prakāśakī atiśayatāke kāraṇ jo suprabhātake
samān hai, [ānanda-susthit-sadā-askhalit-ek-rūpaḥ ] ānandameṁ susthit aisā jisakā sadā
askhalit ek rūp hai [ca ] aur [acal-arciḥ ] jisakī jyoti acal hai aisā [ayam ātmā
udayati ]
yah ātmā udayako prāpta hotā hai
.

Page 620 of 642
PDF/HTML Page 653 of 675
single page version

(vasantatilakā)
syādvādadīpitalasanmahasi prakāśe
śuddhasvabhāvamahimanyudite mayīti
.
kiṁ bandhamokṣapathapātibhiranyabhāvai-
rnityodayaḥ paramayaṁ sphu ratu svabhāvaḥ
..269..
(vasantatilakā)
citrātmaśakti samudāyamayo‘yamātmā
sadyaḥ praṇaśyati nayekṣaṇakhaṇḍayamānaḥ
.
tasmādakhaṇḍamanirākr̥takhaṇḍamek-
mekāntaśāntamacalaṁ cidahaṁ maho‘smi
..270..
bhāvārtha :yahān̐ ‘citpiṁḍ’ ityādi viśeṣaṇase ananta darśanakā pragaṭ honā, ‘śuddhaprakāś’
ityādi viśeṣaṇase ananta jñānakā pragaṭ honā, ‘ānandasusthit’ ityādi viśeṣaṇase ananta sukhakā
pragaṭ honā aur ‘acalārci’ viśeṣaṇase ananta vīryakā pragaṭ honā batāyā hai
. pūrvokta bhūmikā
āśray lenese hī aise ātmākā uday hotā hai.268.
ab, yah kahate haiṁ ki aisā ātmasvabhāv hameṁ pragaṭ ho :
ślokārtha :[syādvād-dīpit-lasat-mahasi ] syādvād dvārā pradīpta kiyā gayā
jagamagāhaṭ karatā jisakā tej hai aur [śuddha-svabhāv-mahimani ] jisameṁ śuddhasvabhāvarūp mahimā
hai aisā [prakāśe udite mayi iti ] yah prakāś (jñānaprakāś) jahān̐ mujhameṁ udayako prāpta huā hai,
vahān̐ [bandha-mokṣa-path-pātibhiḥ anya-bhāvaiḥ kiṁ ] baṁdh-mokṣake mārgameṁ paṛanevāle anya bhāvoṁse
mujhe kyā prayojan hai ? [nitya-udayaḥ param ayaṁ svabhāvaḥ sphu ratu ] mujhe to merā nitya udit
rahanevālā keval yah (anantacatuṣṭayarūp) svabhāv hī sphu rāyamān ho
.
bhāvārtha :syādvādase yathārtha ātmajñān honeke bād usakā phal pūrṇa ātmākā pragaṭ
honā hai. isaliye mokṣakā icchuk puruṣ yahī prārthanā karatā hai kimerā pūrṇasvabhāv ātmā mujhe
pragaṭ ho; bandhamokṣamārgameṁ paṛanevāle anya bhāvoṁse mujhe kyā kām hai ?.269.
‘yadyapi nayoṁke dvārā ātmā sādhit hotā hai tathāpi yadi nayoṁ par hī dr̥ṣṭi rahe to nayoṁmeṁ
to paraspar virodh bhī hai, isaliye maiṁ nayoṁkā virodh miṭākar ātmākā anubhav karatā hūn̐’is
arthakā kāvya kahate haiṁ.
ślokārtha :[citra-ātmaśakti-samudāyamayaḥ ayam ātmā ] anek prakārakī nij

Page 621 of 642
PDF/HTML Page 654 of 675
single page version

na dravyeṇ khaṇḍayāmi, na kṣetreṇ khaṇḍayāmi, na kālen khaṇḍayāmi, na bhāven khaṇḍayāmi;
suviśuddha eko jñānamātro bhāvo‘smi .
(śālinī)
yo‘yaṁ bhāvo jñānamātro‘hamasmi
jñeyo jñeyajñānamātraḥ sa naiv
.
jñeyo jñeyajñānakallolavalgan
jñānajñeyajñātr̥madvastumātraḥ
..271..
1nirākr̥t = bahiṣkr̥t; dūr; rad-bātal; nākabūl.
śaktiyoṁkā samudāyamay yah ātmā [nay-īkṣaṇ-khaṇḍayamānaḥ ] nayoṁkī dr̥ṣṭise khaṇḍa-khaṇḍarūp
kiye jāne par [sadyaḥ ] tatkāl [praṇaśyati ] nāśako prāpta hotā hai; [tasmāt ] isaliye maiṁ aisā
anubhav karatā hūn̐ ki
[anirākr̥t-khaṇḍam akhaṇḍam ] jisameṁse khaṇḍoṁko 1nirākr̥t nahīṁ kiyā
gayā hai tathāpi jo akhaṇḍa hai, [ekam ] ek hai, [ekānta-śāntam ] ekānta śāṁt hai (arthāt jisameṁ
karmodayakā leśamātra bhī nahīṁ hai aisā atyanta śāṁt bhāvamay hai) aur [acalam ] acal hai (arthāt
karmodayase calāyamān cyut nahīṁ hotā) aisā [cid mahaḥ aham asmi ] caitanyamātra tej maiṁ hūn̐
.
bhāvārtha :ātmāmeṁ anek śaktiyān̐ haiṁ aur ek ek śaktikā grāhak ek ek nay
hai; isaliye yadi nayoṁkī ekānta dr̥ṣṭise dekhā jāye to ātmākā khaṇḍa-khaṇḍa hokar usakā nāś
ho jāye
. aisā honese syādvādī, nayoṁkā virodh dūr karake caitanyamātra vastuko anekaśaktisamūharūp,
sāmānyaviśeṣarūp, sarvaśaktimay ekajñānamātra anubhav karatā hai. aisā hī vastukā svarūp hai, isameṁ
virodh nahīṁ hai.270.
ab, jñānī akhaṇḍa ātmākā aisā anubhav karatā hai, isaprakār ācāryadev gadyameṁ kahate haiṁ :
(jñānī śuddhanayakā ālamban lekar aisā anubhav karatā hai ki) maiṁ apaneko arthāt mere
śuddhātmasvarūpako na to dravyase khaṇḍit karatā hūn̐, na kṣetrase khaṇḍit karatā hūn̐, na kālase khaṇḍit
karatā hūn̐ aur na bhāvase khaṇḍit karatā hūn̐; suviśuddha ek jñānamātra bhāv hūn̐
.
bhāvārtha :yadi śuddhanayase dekhā jāye to śuddha caitanyamātra bhāvameṁ dravyakṣetrakāl
bhāvase kuch bhī bhed dikhāī nahīṁ detā. isaliye jñānī abhedajñānasvarūp anubhavameṁ bhed nahīṁ karatā.
jñānamātra bhāv svayaṁ hī jñān hai, svayaṁ hī apanā jñey hai aur svayaṁ hī apanā jñātā hai
is arthakā kāvya kahate haiṁ :
ślokārtha :[yaḥ ayaṁ jñānamātraḥ bhāvaḥ aham asmi saḥ jñey-jñānamātraḥ ev na jñeyaḥ ]

Page 622 of 642
PDF/HTML Page 655 of 675
single page version

(pr̥thvī)
kvacillasati mecakaṁ kvacinmecakāmecakaṁ
kvacitpunaramecakaṁ sahajamev tattvaṁ mam
.
tathāpi na vimohayatyamalamedhasāṁ tanmanaḥ
parasparasusaṁhataprakaṭaśakti cakraṁ sphu rat
..272..
jo yah jñānamātra bhāv maiṁ hūn̐ vah jñeyoṁke jñānamātra hī nahīṁ jānanā cāhiye; [jñey-jñān-kallol-
valgan ]
(parantu) jñeyoṁke ākārase honevāle jñānakī kalloloṁke rūpameṁ pariṇamit hotā huā vah
[jñān-jñey-jñātr̥mat-vastumātraḥ jñeyaḥ ] jñān-jñey-jñātāmay vastumātra jānanā cāhiye
. (arthāt svayaṁ
hī jñān, svayaṁ hī jñey aur svayaṁ hī jñātāisaprakār jñān-jñey-jñātārūp tīnoṁ bhāvayukta vastumātra
jānanā cāhiye).
bhāvārtha :jñānamātra bhāv jñātr̥kriyārūp honese jñānasvarūp hai. aur vah svayaṁ hī nimna
prakārase jñeyarūp hai. bāhya jñey jñānase bhinna hai, ve jñānameṁ praviṣṭa nahīṁ hote; jñeyoṁke ākārakī jhalak
jñānameṁ paṛane par jñān jñeyākārarūp dikhāī detā hai, parantu ve jñānakī hī taraṁgeṁ haiṁ. ve jñān taraṁgeṁ hī
jñānake dvārā jñāt hotī haiṁ. isaprakār svayaṁ hī svataḥ jānane yogya honese jñānamātra bhāv hī jñeyarūp
hai. aur svayaṁ hī apanā jānanevālā honese jñānamātra bhāv hī jñātā hai. isaprakār jñānamātra bhāv
jñān, jñey aur jñātāin tīnoṁ bhāvoṁse yukta sāmānyaviśeṣasvarūp vastu hai. ‘aisā jñānamātra bhāv
maiṁ hūn̐ isaprakār anubhav karanevālā puruṣ anubhav karatā hai.271.
ātmā mecak, amecak ityādi anek prakārase dikhāī detā hai tathāpi yathārtha jñānī nirmal
jñānako nahīṁ bhūlatāis arthakā kāvya kahate haiṁ :
ślokārtha :(jñānī kahatā hai :) [mam tattvaṁ sahajam ev ] mere tattvakā aisā
svabhāv hī hai ki [kvacit mecakaṁ lasati ] kabhī to vah (ātmatattva) mecak (anekākār,
aśuddha) dikhāī detā hai, [kvacit mecak-amecakaṁ ] kabhī mecak-amecak (donoṁrūp) dikhāī
detā hai [punaḥ kvacit amecakaṁ ] aur kabhī amecak (-ekākār śuddha) dikhāī detā hai; [tathāpi ]
tathāpi [paraspar-susaṁhat-pragaṭ-śakti-cakraṁ sphu rat tat ] paraspar susaṁhat (-sumilit, sugrathit)
pragaṭ śaktiyoṁke samūharūpase sphu rāyamān vah ātmatattva [amalamedhasāṁ manaḥ ] nirmal buddhivāloṁke
manako [na vimohayati ] vimohit (
bhramit) nahīṁ karatā
.
bhāvārtha :ātmatattva anek śaktiyoṁvālā honese kisī avasthāmeṁ karmodayake nimittase

Page 623 of 642
PDF/HTML Page 656 of 675
single page version

(pr̥thvī)
ito gatamanekatāṁ dadhaditaḥ sadāpyekatā-
mitaḥ kṣaṇavibhaṁguraṁ dhruvamitaḥ sadaivodayāt
.
itaḥ paramavistr̥taṁ dhr̥tamitaḥ pradeśairnijai-
raho sahajamātmanastadidamadbhutaṁ vaibhavam
..273..
anekākār anubhavameṁ ātā hai; kisī avasthāmeṁ śuddha ekākār anubhavameṁ ātā hai aur kisī
avasthāmeṁ śuddhāśuddha anubhavameṁ ātā hai; tathāpi yathārtha jñānī syādvādake balake kāraṇ bhramit nahīṁ
hotā, jaisā hai vaisā hī mānatā hai, jñānamātrase cyut nahīṁ hotā
.272.
ātmākā anekāntasvarūp (-anek dharmasvarūp) vaibhav adbhut (āścaryakārak) hai
is arthakā kāvya kahate haiṁ :
ślokārtha :[aho ātmanaḥ tad idam sahajam adbhutaṁ vaibhavam ] aho ! ātmākā
to yah sahaj adbhut vaibhav hai ki[itaḥ anekatāṁ gatam ] ek orase dekhane par vah
anekatāko prāpta hai aur [itaḥ sadā api ekatām dadhat ] ek orase dekhane par sadā
ekatāko dhāraṇ karatā hai, [itaḥ kṣaṇavibhaṁguram ] ek orase dekhane par kṣaṇabhaṁgur hai aur
[itaḥ sadā ev udayāt dhruvam ] ek orase dekhane par sadā usakā uday honese dhruv hai,
[itaḥ param-vistr̥tam ] ek orase dekhane par param vistr̥t hai aur [itaḥ nijaiḥ pradeśaiḥ
dhr̥tam ]
ek orase dekhane par apane pradeśoṁse hī dhāraṇ kar rakhā huā hai
.
bhāvārtha :paryāyadr̥ṣṭise dekhane par ātmā anekarūp dikhāī detā hai aur dravya-
dr̥ṣṭise dekhane par ekarūp; kramabhāvī paryāyadr̥ṣṭise dekhane par kṣaṇabhaṁgur dikhāī detā hai aur
sahabhāvī guṇadr̥ṣṭise dekhane par dhruv; jñānakī apekṣāvālī sarvagat dr̥ṣṭise dekhane par param
vistārako prāpta dikhāī detā hai aur pradeśoṁkī apekṣāvālī dr̥ṣṭise dekhane par apane pradeśoṁmeṁ
hī vyāpta dikhāī detā hai
. aisā dravyaparyāyātmak anantadharmavālā vastukā svabhāv hai. vah
(svabhāv) ajñāniyoṁke jñānameṁ āścarya utpanna karatā hai ki yah to asambhavasī bāt hai !
yadyapi jñāniyoṁko vastusvabhāvameṁ āścarya nahīṁ hotā phi ra bhī unheṁ kabhī nahīṁ huā aisā adbhut
paramānanda hotā hai, aur isalie āścarya bhī hotā hai
.273.
punaḥ isī arthakā kāvya kahate haiṁ :

Page 624 of 642
PDF/HTML Page 657 of 675
single page version

(pr̥thvī)
kaṣāyakalirekataḥ skhalati śāntirastyekato
bhavopahatirekataḥ spr̥śati mukti rapyekataḥ
.
jagattritayamekataḥ sphu rati ciccakāstyekataḥ
svabhāvamahimātmano vijayate‘dbhutādadbhutaḥ
..274..
(mālinī)
jayati sahajatejaḥpuṁjamajjattrilokī-
skhaladakhilavikalpo‘pyek ev svarūpaḥ
.
svarasavisarapūrṇācchinnatattvopalambhaḥ
prasabhaniyamitārciściccamatkār eṣaḥ
..275..
ślokārtha :[ekataḥ kaṣāy-kaliḥ skhalati ] ek orase dekhane par kaṣāyoṁkā kleś
dikhāī detā hai aur [ekataḥ śāntiḥ asti ] ek orase dekhane par śāṁti (kaṣāyoṁke abhāvarūp
śāṁtabhāv) hai; [ekataḥ bhav-upahatiḥ ] ek orase dekhane par bhavakī (-sāṁsārik) pīṛā dikhāī detī
hai aur [ekataḥ muktiḥ api spr̥śati ] ek orase dekhane par (saṁsārake abhāvarūp) mukti bhī sparśa
karatī hai; [ekataḥ tritayam jagat sphu rati ] ek orase dekhane par tīnoṁ lok sphu rāyamān hote haiṁ (
prakāśit hotā hai, dikhāī detā hai) aur [ekataḥ cit cakāsti ] ek orase dekhane par keval ek
caitanya hī śobhit hotā hai
. [ātmanaḥ adbhutāt adbhutaḥ svabhāv-mahimā vijayate ] (aisī) ātmākī
adbhutase bhī adbhut svabhāvamahimā jayavanta vartatī hai (arthāt kisīse bādhit nahīṁ hotī).
bhāvārtha :yahān̐ bhī 273veṁ ślokake bhāvārthānusār hī jānanā cāhiye. ātmākā
anekāṁtamay svabhāv sunakar anyavādiyoṁko bhārī āścarya hotā hai. unheṁ is bātameṁ virodh bhāsit
hotā hai. ve aise anekāntamay svabhāvakī bātako apane cittameṁ na to samāviṣṭa kar sakate haiṁ aur
na sahan hī kar sakate haiṁ. yadi kadācit unheṁ śraddhā ho to pratham avasthāmeṁ unheṁ bhārī adbhutatā
mālūm hotī hai ki‘aho ! yah jinavacan mahā upakārī haiṁ, vastuke yathārtha svarūpako batānevāle
haiṁ; maiṁne anādikāl aise yathārtha svarūpake jñān binā hī kho diyā (gam̐vā diyā) !’ve isaprakār
āścaryapūrvak śraddhān karate haiṁ.274.
ab, ṭīkākār ācāryadev antim maṅgalake artha is citcamatkārako hī sarvotkr̥ṣṭa kahate haiṁ.
ślokārtha :[sahaj-tejaḥpuñja-majjat-trilokī-skhalat-akhil-vikalpaḥ api
ekaḥ ev svarūpaḥ ] sahaj (-apane svabhāvarūp) tejaḥpuñjameṁ trilokake padārtha magna ho jāte haiṁ,

Page 625 of 642
PDF/HTML Page 658 of 675
single page version

(mālinī)
avicalitacidātmanyātmanātmānamātma-
nyanavaratanimagnaṁ dhārayad dhvastamoham
.
uditamamr̥tacandrajyotiretatsamantā-
jjvalatu vimalapūrṇaṁ niḥsapatnasvabhāvam
..276..
79
isaliye jisameṁ anek bhed hote hue dikhāī dete haiṁ tathāpi jisakā ek hī svarūp hai (arthāt
kevalajñānameṁ sarva padārtha jhalakate haiṁ, isaliye jo anek jñeyākārarūp dikhāī detā hai tathāpi jo
caitanyarūp jñānākārakī dr̥ṣṭimeṁ ekasvarūp hī hai), [sva-ras-visar-pūrṇa-acchinna-tattva-
upalambhaḥ ]
jisameṁ nij rasake vistārase pūrṇa acchinna tattvopalabdhi hai (arthāt pratipakṣī karmakā
abhāv ho jānese jisameṁ svarūpānubhavanakā abhāv nahīṁ hotā) [prasabh-niyamit-arciḥ ] aur
jisakī jyoti atyanta niyamit hai (arthāt jo anantavīryase niṣkampa rahatā hai) [eṣaḥ cit-
camatkāraḥ jayati ]
aisā yah (pratyakṣa anubhavagocar) caitanyacamatkār jayavanta vartatā hai
.
(kisīse bādhit nahīṁ kiyā jā sakatā aisā sarvotkr̥ṣṭarūpase vidyamān hai).
(yahān̐ ‘caitanyacamatkār jayavanta vartatā hai’ is kathanameṁ jo caitanyacamatkārakā sarvotkr̥ṣṭatayā
honā batāyā hai, vahī maṅgal hai).275.
ab, is ślokameṁ ṭīkākār ācāryadev pūrvokta ātmāko āśīrvād dete haiṁ aur sāth
hī apanā nām bhī pragaṭ karate haiṁ :
ślokārtha :[avicalit-cidātmani ātmani ātmānam ātmanā anavarat-nimagnaṁ
dhārayat ] jo acal cetanāsvarūp ātmāmeṁ ātmāko apane āp hī nirantar nimagna rakhatī hai
(arthāt prāpta kiye gaye svabhāvako kabhī nahīṁ choṛatī), [dhvasta-moham ] jisane mohakā
(ajñānāṁdhakārakā) nāś kiyā hai, [niḥsapatnasvabhāvam ] jisakā svabhāv niḥsapatna (
pratipakṣī
karmoṁse rahit) hai, [vimal-pūrṇaṁ ] jo nirmal hai aur pūrṇa hai; aisī [etat uditam amr̥tacandra-
jyotiḥ ]
yah udayako prāpta amr̥tacandrajyoti (-amr̥tamay candramāke samān jyoti, jñān, ātmā)
[samantāt jvalatu ] sarvataḥ jājvalyamān raho
.
bhāvārtha :jisakā na to maraṇ hotā hai aur na jisase dūsarekā maraṇ hotā hai vah amr̥t
hai; aur jo atyanta svādiṣṭa (-mīṭhā) hotā hai use log rūrḥise amr̥t kahate haiṁ. yahān̐ jñānako
ātmākoamr̥tacandrajyoti (amr̥tamay candramāke samān jyoti) kahā hai, jo ki
luptopamālaṁkār hai; kyoṁki ‘amr̥tacandravat jyotiḥ’ kā samās karane par ‘vat’ kā lop hokar
‘amr̥tacandrajyotiḥ’ hotā hai
.

Page 626 of 642
PDF/HTML Page 659 of 675
single page version

(śārdūlavikrīḍit)
yasmād vdaitamabhūtpurā svaparayorbhūtaṁ yato‘trāntaraṁ
rāgadveṣaparigrahe sati yato jātaṁ kriyākārakaiḥ
.
bhuṁjānā ca yato‘nubhūtirakhilaṁ khinnā kriyāyāḥ phalaṁ
tadvijñānaghanaughamagnamadhunā kiṁcinna kiṁcitkil
..277..
(yadi ‘vat’ na rakhakar ‘amr̥tacandrarūp jyoti’ artha kiyā jāy to bhedarūpak alaṅkār
hotā hai. aur ‘amr̥tacandrajyoti’ hī ātmākā nām kahā jāy to abhedarūpak alaṅkār hotā hai.)
ātmāko amr̥tamay candramāke samān kahane par bhī, yahān̐ kahe gaye viśeṣaṇoṁke dvārā
ātmākā candramāke sāth vyatirek bhī hai; kyoṁki ‘dhvastamoh’ viśeṣaṇ ajñānāṁdhakārakā dūr honā
batalātā hai, ‘vimalapūrṇa’ viśeṣaṇ lāṁchanarahitatā tathā pūrṇatā batalātā hai, ‘niḥsapatnasvabhāv’
viśeṣaṇ rāhubimbase tathā bādal ādise ācchādit na honā batalātā hai, aur ‘samantāt jvalatu’
sarva kṣetra aur sarva kālameṁ prakāś karanā batalātā hai; candramā aisā nahīṁ hai
.
is ślokameṁ ṭīkākār ācāryadevane apanā ‘amr̥tacandra’ nām bhī batāyā hai. samās
badalakar artha karanese ‘amr̥tacandra’ ke aur ‘amr̥tacandrajyoti’ke anek artha hote haiṁ jo ki
yathāsaṁbhav jānane cāhiye
.276.
ab, śrīmān amr̥tacandrācāryadev do ślok kahakar is samayasāragranthakī ‘ātmakhyāti’
nāmak ṭīkā samāpta karate haiṁ.
‘ajñānadaśāmeṁ ātmā svarūpako bhūlakar rāgadveṣameṁ pravr̥tta hotā thā, paradravyakī kriyākā
kartā banatā thā, kriyāke phalakā bhoktā hotā thā,ityādi bhāv karatā thā; kintu ab jñānadaśāmeṁ
ve bhāv kuch bhī nahīṁ haiṁ aisā anubhav kiyā jātā hai.isī arthakā pratham ślok kahate
haiṁ :
ślokārtha :[yasmāt ] jisase (arthāt jis parasaṁyogarūp bandhaparyāyajanit ajñānase)
[pūrā ] pratham [sva-parayoḥ dvaitam abhūt ] apanā aur parakā dvait huā (arthāt svaparake
miśritapanārūp bhāv huā), [yataḥ atra antaraṁ bhūtaṁ ] dvaitabhāv hone par jisase svarūpameṁ antar paṛ
gayā (arthāt bandhaparyāy hī nijarūp jñāt huī), [yataḥ rāg-dveṣ-parigrahe sati ] svarūpameṁ antar
paṛane par jisase rāgadveṣakā grahaṇ huā, [kriyā-kārakaiḥ jātaṁ ] rāgadveṣakā grahaṇ hone par jisase
kriyāke kārak utpanna hue (arthāt kriyā aur karttā-karmādi kārakoṁkā bhed paṛ gayā), [yataḥ
ca anubhūtiḥ kriyāyāḥ akhilaṁ phalaṁ bhuñjānā khinnā ]
kārak utpanna hone par jisase anubhūti

Page 627 of 642
PDF/HTML Page 660 of 675
single page version

(upajāti)
svaśakti saṁsūcitavastutattvai-
rvyākhyā kr̥teyaṁ samayasya śabdaiḥ
.
svarūpaguptasya na kiṁcidasti
kartavyamevāmr̥tacandrasūreḥ
..278..
kriyāke samasta phalako bhogatī huī khinna ho gaī, [tat vijñān-ghan-ogh-magnam ] vah ajñān
ab vijñānaghanake samūhameṁ magna huā (arthāt jñānarūpameṁ pariṇamit huā) [adhunā kil kiñcit
na kiñcit ]
isalie ab vah sab vāstavameṁ kuch bhī nahīṁ hai
.
bhāvārtha :parasaṁyogase jñān hī ajñānarūp pariṇamit huā thā, ajñān kahīṁ pr̥thak vastu
nahīṁ thī; isalie ab vah jahān̐ jñānarūp pariṇamit huā ki vahān̐ vah (ajñān) kuch bhī nahīṁ
rahā
. ajñānake nimittase rāg, dveṣ, kriyākā kartr̥tva, kriyāke phalakā (sukhaduḥkhakā) bhoktr̥tva
ādi bhāv hote the ve bhī vilīn ho gaye haiṁ; ekamātra jñān hī rah gayā hai. isaliye ab ātmā
sva-parake trikālavartī bhāvoṁko jñātādraṣṭā hokar jānate-dekhate hī raho.277.
‘pūrvokta prakārase jñānadaśāmeṁ parakī kriyā apanī bhāsit na honese, is samayasārakī
vyākhyā karane kī kriyā bhī merī nahīṁ hai, śabdoṁkī hai’is arthakā, samayasārakī vyākhyā
karanekī abhimānarūp kaṣāyake tyāgakā sūcak ślok ab kahate haiṁ :
ślokārtha :[sva-śakti-saṁsūcit-vastu-tattvaiḥ śabdaiḥ ] jinane apanī śaktise vastuke
tattva (-yathārtha svarūp) ko bhalībhān̐ti kahā hai aise śabdoṁne [iyaṁ samayasya vyākhyā ] is samayakī
vyākhyā (ātmavastukā vyākhyān athavā samayaprābhr̥taśāstrakī ṭīkā) [kr̥tā ] kī hai; [svarūp-
guptasya amr̥tacandrasūreḥ ]
svarūpagupta (
amūrtik jñānamātra svarūpameṁ gupta) amr̥tacandrasūrikā (isameṁ)
[kiñcit ev kartavyam na asti ] kuch bhī kartavya nahīṁ hai.
bhāvārtha :śabda to pudgal haiṁ. ve puruṣake nimittase varṇa-pad-vākyarūpase pariṇamit
hote haiṁ; isaliye unameṁ vastusvarūpako kahanekī śakti svayamev hai, kyoṁki śabdakā aur arthakā
vācyavācak sambandha hai
. isaprakār dravyaśrutakī racanā śabdoṁne kī hai yahī bāt yathārtha hai. ātmā
to amūrtik hai, jñānasvarūp hai; isaliye vah mūrtik pudgalakī racanā kaise kar sakatā hai ? isaliye
ācāryadevane kahā hai ki ‘is samayaprābhr̥takī ṭīkā śabdoṁne kī hai, maiṁ to svarūpameṁ līn hūn̐, usameṁ
(
ṭīkā karanemeṁ) merā koī kartavya nahīṁ hai.’ yah kathan ācāryadevakī nirabhimānatāko bhī sūcit
karatā hai. ab yadi nimitta-naimittik vyavahārase aisā hī kahā jātā hai ki amuk puruṣane yah