Page 168 of 642
PDF/HTML Page 201 of 675
single page version
rūpeṇāgnānātmanā pariṇamamāno gnānasyāgnānatvan prakaṭīkurvansvayamagnānamayībhūt eṣho‘han rajye ityādividhinā rāgādeḥ karmaṇaḥ kartā pratibhāti .
atyanta bhinna hai . jab ātmā agnānake kāraṇ us rāgadveṣhasukhaduḥkhādikā aur usake anubhavakā
shīt-uṣhṇarūpase ātmāke dvārā pariṇaman karanā ashakya hai usī prakār), jinake rūpamen ātmāke
dvārā pariṇaman karanā ashakya hai aise rāgadveṣhasukhaduḥkhādirūp agnānātmāke dvārā pariṇamit hotā huā
(arthāt pariṇamit honā mānatā huā), gnānakā agnānatva pragaṭ karatā huā, svayam agnānamay hotā
huā, ‘yah main rāgī hūn̐ (arthāt yah main rāg karatā hūn̐)’ ityādi vidhise rāgādi karmakā kartā
pratibhāsit hotā hai
bhāvārtha : — rāgadveṣhasukhaduḥkhādi avasthā pudgalakarmake udayakā svād hai; isaliye vah, shīt-uṣhṇatākī bhān̐ti, pudgalakarmase abhinna hai aur ātmāse atyanta bhinna hai . agnānake kāraṇ ātmāko usakā bhedagnān na honese yah jānatā hai ki yah svād merā hī hai; kyoṅki gnānakī svachchhatāke kāraṇ rāgadveṣhādikā svād, shīt-uṣhṇatākī bhān̐ti, gnānamen pratibimbit hone par, mānon gnān hī rāgadveṣh ho gayā ho isaprakār agnānīko bhāsit hotā hai . isaliye vah yah mānatā hai ki ‘main rāgī hūn̐, main dveṣhī hūn̐, main krodhī hūn̐, main mānī hūn̐ ’ ityādi . isaprakār agnānī jīv rāgadveṣhādikā kartā hotā hai ..92..
Page 169 of 642
PDF/HTML Page 202 of 675
single page version
ayan kil gnānādātmā parātmanoḥ parasparavisheṣhanirgnāne sati paramātmānamakurvannātmānan cha paramakurvansvayan gnānamayībhūtaḥ karmaṇāmakartā pratibhāti . tathā hi — tathāvidhānubhavasampādanasamarthāyāḥ rāgadveṣhasukhaduḥkhādirūpāyāḥ pudgalapariṇāmāvasthāyāḥ shītoṣhṇānubhavasampādanasamarthāyāḥ shītoṣhṇāyāḥ pudgalapariṇāmāvasthāyā iv pudgalādabhinnatvenātmano nityamevātyantabhinnāyāstannimittatathā- vidhānubhavasya chātmano‘bhinnatven pudgalānnityamevātyantabhinnasya gnānātparasparavisheṣhanirgnāne sati nānātvavivekāchchhītoṣhṇarūpeṇevātmanā pariṇamitumashakyen rāgadveṣhasukhaduḥkhādirūpeṇāgnānātmanā manāgapyapariṇamamāno gnānasya gnānatvan prakaṭīkurvan svayam gnānamayībhūtaḥ eṣho‘han jānāmyev, rajyate tu pudgal ityādividhinā samagrasyāpi rāgādeḥ karmaṇo gnānaviruddhasyākartā pratibhāti
aur [ātmānam api ] apaneko bhī [param ] par [akurvan ] nāhīn karatā [saḥ ] vah [gnānamayaḥ jīvaḥ ] gnānamay jīv [karmaṇām ] karmoṅkā [akārakaḥ bhavati ] akartā hotā hai arthāt kartā nahīn hotā .
ṭīkā : — yah ātmā jab gnānase parakā aur apanā paraspar visheṣh (antar) jānatā hai tab parako apanerūp aur apaneko par nahīn karatā huā, svayam gnānamay hotā huā, karmoṅkā akartā pratibhāsit hotā hai . isīko spaṣhṭatayā samajhāte hain : — jaise shīt-uṣhṇakā anubhav karānemen samartha aisī shīt-uṣhṇa pudgalapariṇāmakī avasthā pudgalase abhinnatāke kāraṇ ātmāse sadā hī atyanta bhinna hai aur usake nimittase honevālā us prakārakā anubhav ātmāse abhinnatāke kāraṇ pudgalase sadā hī atyanta bhinna hai, usīprakār vaisā anubhav karānemen samartha aisī rāgadveṣhasukhaduḥkhādirūp pudgalapariṇāmakī avasthā pudgalase abhinnatāke kāraṇ ātmāse sadā hī atyanta bhinna hai aur usake nimittase honevālā us prakārakā anubhav ātmāse abhinnatāke kāraṇ pudgalase sadā hī atyanta bhinna hai . jab gnānake kāraṇ ātmā us rāgadveṣhasukhaduḥkhādikā aur usake anubhavakā paraspar visheṣh jānatā hai tab, ve ek nahīn kintu bhinna hain aise vivek(bhedagnān)ke kāraṇ shīt- uṣhṇakī bhān̐ti (jaisai shīt-uṣhṇarūp ātmāke dvārā pariṇaman karanā ashakya hai usīprakār), jinake rūpamen ātmāke dvārā pariṇaman ka ranā ashakya hai aise rāgadveṣhasukhaduḥkhādirūpase agnānātmāke dvārā kiñchitmātra pariṇamit na hotā huā, gnānakā gnānatva pragaṭ karatā huā, svayam gnānamay hotā huā, ‘yah main (rāgako) jānatā hī hūn̐, rāgī to pudgal hai (arthāt rāg to pudgal karatā hai)’ ityādi vidhise, gnānase viruddha samasta rāgādi karmakā akartā pratibhāsit hotā hai
bhāvārtha : — jab ātmā rāgadveṣhasukhaduḥkhādi avasthāko gnānase bhinna jānatā hai arthāt ‘jaise shīt-uṣhṇatā pudgalakī avasthā hai usīprakār rāgadveṣhādi bhī pudgalakī avasthā hai’ aisā bhedagnān hotā hai, tab apaneko gnātā jānatā hai aur rāgādirūp pudgalako jānatā hai . aisā hone
Page 170 of 642
PDF/HTML Page 203 of 675
single page version
eṣh khalu sāmānyenāgnānarūpo mithyādarshanāgnānāviratirūpastrividhaḥ savikārashchaitanyapariṇāmaḥ parātmanoravisheṣhadarshanenāvisheṣhagnānenāvisheṣharatyā cha samastan bhedamapahnutya bhāvyabhāvakabhāvāpanna- yoshchetanāchetanayoḥ sāmānyādhikaraṇyenānubhavanātkrodho‘hamityātmano vikalpamutpādayati; tato‘y- mātmā krodho‘hamiti bhrāntyā savikāreṇ chaitanyapariṇāmen pariṇaman tasya savikārachaitanya- pariṇāmarūpasyātmabhāvasya kartā syāt . par, rāgādikā kartā ātmā nahīn hotā, gnātā hī rahatā hai ..93..
ab yah prashna karatā hai ki agnānase karma kaise utpanna hotā hai ? isakā uttar dete hue kahate hain ki : —
gāthārtha : — [trividhaḥ ] tīn prakārakā [eṣhaḥ ] yah [upayogaḥ ] upayog [aham krodhaḥ ] ‘main krodh hūn̐’ aisā [ātmavikalpan ] apanā vikalpa [karoti ] karatā hai; isaliye [saḥ ] ātmā [tasya upayogasya ] us upayogarūp [ātmabhāvasya ] apane bhāvakā [kartā ] kartā [bhavati ] hotā hai .
ṭīkā : — vāstavamen yah sāmānyatayā agnānarūp jo mithyādarshan – agnān-aviratirūp tīn prakārakā savikār chaitanyapariṇām hai vah, parake aur apane avisheṣh darshanase, avisheṣh gnānase aur avisheṣh rati (līnatā)se samasta bhedako chhipākar, bhāvyabhāvakabhāvako prāpta chetan aur achetanakā sāmānya adhikaraṇase ( – mānon unakā ek ādhār ho is prakār) anubhav karanese, ‘main krodh hūn̐’ aisā apanā vikalpa utpanna karatā hai; isaliye ‘main krodh hūn̐’ aisī bhrāntike kāraṇ jo savikār (vikārayukta) hai aise chaitanyapariṇāmarūp pariṇamit hotā huā yah ātmā us savikār chaitanyapariṇāmarūp apane bhāvakā kartā hotā hai .
Page 171 of 642
PDF/HTML Page 204 of 675
single page version
evamev cha krodhapadaparivartanen mānamāyālobhamoharāgadveṣhakarmanokarmamanovachanakāyashrotra- chakṣhurghrāṇarasanasparshanasūtrāṇi ṣhoḍash vyākhyeyāni anayā dishānyānyapyūhyāni .
eṣh khalu sāmānyenāgnānarūpo mithyādarshanāgnānāviratirūpastrividhaḥ savikārashchaitanyapariṇāmaḥ parasparamavisheṣhadarshanenāvisheṣhagnānenāvisheṣharatyā cha samastan bhedamapahnutya gneyagnāyakabhāvā- pannayoḥ parātmanoḥ sāmānādhikaraṇyenānubhavanāddharmo‘hamadharmo‘hamākāshamahan kālo‘han pudgalo‘han
isīprakār ‘krodh’ padako badalakar mān, māyā, lobh, moh, rāg, dveṣh, karma, nokarma, man, vachan, kāy, shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan aur sparshanake solah sūtra vyākhyānarūp lenā chāhiye; aur is upadeshase dūsare bhī vichārane chāhiye .
bhāvārtha : — agnānarūp arthāt mithyādarshan – agnān-aviratirūp tīn prakārakā jo savikār chaitanyapariṇām hai vah apanā aur parakā bhed na jānakar ‘main krodh hūn̐, main mān hūn̐’ ityādi mānatā hai; isaliye agnānī jīv us agnānarūp savikār chaitanyapariṇāmakā kartā hotā hai aur vah agnānarūp bhāv usakā karma hotā hai ..94..
gāthārtha : — [trividhaḥ ] tīn prakārakā [eṣhaḥ ] yah [upayogaḥ ] upayog [dharmādikam ] ‘main dharmāstikāy ādi hūn̐’ aisā [ātmavikalpan ] apanā vikalpa [karoti ] karatā hai; isaliye [saḥ ] ātmā [tasya upayogasya ] us upayogarūp [ātmabhāvasya ] apane bhāvakā [kartā ] kartā [bhavati ] hotā hai .
ṭīkā : — vāstavamen yah sāmānyarūpase agnānarūp jo mithyādarshan – agnān-aviratirūp tīn prakārakā savikār chaitanyapariṇām hai vah, parake aur apane avisheṣh darshanase, avisheṣh gnānase aur avisheṣh rati(līnatā)se samasta bhedako chhipākar, gneyagnāyakabhāvako prāpta aise sva-parakā
Page 172 of 642
PDF/HTML Page 205 of 675
single page version
jīvāntaramahamityātmano vikalpamutpādayati; tato‘yamātmā dharmo‘hamadharmo‘hamākāshamahan kālo‘han pudgalo‘han jīvāntaramahamiti bhrāntyā sopādhinā chaitanyapariṇāmen pariṇaman tasya sopādhichaitanya- pariṇāmarūpasyātmabhāvasya kartā syāt .
yatkil krodho‘hamityādivaddharmo‘hamityādivachcha paradravyāṇyātmīkarotyātmānamapi paradravyī- sāmānya adhikaraṇase anubhav karanese, ‘main dharma hūn̐, main adharma hūn̐, main ākāsh hūn̐, main kāl hūn̐, main pudgal hūn̐, main anya jīv hūn̐’ aisā apanā vikalpa utpanna karatā hai; isaliye, ‘‘main dharma hūn̐, main adharma hūn̐, main ākāsh hūn̐, main kāl hūn̐, main pudgal hūn̐, main anya jīv hūn̐’ aisī bhrāntike kāraṇ jo sopādhik (upādhiyukta) hai aise chaitanyapariṇāmarūp pariṇamit hotā huā yah ātmā us sopādhik chaitanyapariṇāmarūp apane bhāvakā kartā hotā hai .
bhāvārtha : — dharmādike vikalpake samay jo, svayam shuddha chaitanyamātra honekā bhān na rakhakar, dharmādike vikalpamen ekākār ho jātā hai vah apaneko dharmādidravyarūp mānatā hai ..95..
isaprakār, agnānarūp chaitanyapariṇām apaneko dharmādidravyarūp mānatā hai, isaliye agnānī jīv us agnānarūp sopādhik chaitanyapariṇāmakā kartā hotā hai aur vah agnānarūp bhāv usakā karma hotā hai .
gāthārtha : — [evan tu ] isaprakār [mandabuddhiḥ ] mandabuddhi arthāt agnānī [agnānabhāven ] agnānabhāvase [parāṇi dravyāṇi ] par dravyoṅko [ātmānan ] apanerūp [karoti ] karatā hai [api cha ] aur [ātmānam ] apaneko [paran ] par [karoti ] karatā hai .
Page 173 of 642
PDF/HTML Page 206 of 675
single page version
karotyevamātmā, tadayamasheṣhavastusambandhavidhuraniravadhivishuddhachaitanyadhātumayo‘pyagnānādev savikār- sopādhīkr̥utachaitanyapariṇāmatayā tathāvidhasyātmabhāvasya kartā pratibhātītyātmano bhūtāviṣhṭadhyānā- viṣhṭasyev pratiṣhṭhitan kartr̥utvamūlamagnānam . tathā hi — yathā khalu bhūtāviṣhṭo‘gnānādbhūtātmānāvekī- kurvannamānuṣhochitavishiṣhṭacheṣhṭāvaṣhṭambhanirbharabhayaṅkarārambhagambhīrāmānuṣhavyavahāratayā tathāvidhasya bhāvasya kartā pratibhāti, tathāyamātmāpyagnānādev bhāvyabhāvakau parātmānāvekīkurvannavikārānubhūtimātra- bhāvakānuchitavichitrabhāvyakrodhādivikārakarambitachaitanyapariṇāmavikāratayā tathāvidhasya bhāvasya kartā pratibhāti . yathā vā‘parīkṣhakāchāryādeshen mugdhaḥ kashchinmahiṣhadhyānāviṣhṭo‘gnānānmahiṣhātmānāvekī- kurvannātmanyabhraṅkaṣhaviṣhāṇamahāmahiṣhatvādhyāsātprachyutamānuṣhochitāpavarakadvāravinissaraṇatayā tathāvidhasya bhāvasya kartā pratibhāti, tathāyamātmā‘pyagnānād gneyagnāyakau parātmānāvekīkurvannātmani paradravyādhyāsānnoindriyaviṣhayīkr̥utadharmādharmākāshakālapudgalajīvāntaraniruddhashuddhachaitanyadhātutayā ityādikī bhān̐ti ātmā paradravyoṅko apanerūp karatā hai aur apaneko bhī paradravyarūp karatā hai; isaliye yah ātmā, yadyapi vah samasta vastuoṅke sambandhase rahit asīm shuddha chaitanyadhātumay hai tathāpi, agnānake kāraṇ hī savikār aur sopādhik kiye gaye chaitanyapariṇāmavālā honese us prakārake apane bhāvakā kartā pratibhāsit hotā hai . isaprakār, bhūtāviṣhṭa (jisake sharīramen bhūt praviṣhṭa ho aise) puruṣhakī bhān̐ti aur dhyānāviṣhṭa (dhyān karanevāle) puruṣhakī bhān̐ti, ātmāke kartr̥utvakā mūl agnān siddha huā . yah pragaṭ dr̥uṣhṭātase samajhāte hain : —
jaise bhūtāviṣhṭa puruṣh agnānake kāraṇ bhūtako aur apaneko ek karatā huā, amanuṣhyochit vishiṣhṭa cheṣhṭāoṅke avalamban sahit bhayaṅkar 1ārambhase yukta amānuṣhik vyavahāravālā honese us prakārake bhāvakā kartā pratibhāsit hotā hai; isīprakār yah ātmā bhī agnānake kāraṇ hī bhāvya- bhāvakarūp parako aur apaneko ek karatā huā, avikār anubhūtimātra bhāvakake liye anuchit vichitra bhāvyarūp krodhādi vikāronse mishrit chaitanyapariṇāmavikāravālā honese us prakārake bhāvakā kartā pratibhāsit hotā hai . aur jaise aparīkṣhak āchāryake upadeshase bhainsekā dhyān karatā huā koī bholā puruṣh agnānake kāraṇ bhainseko aur apaneko ek karatā huā, ‘main gaganasparshī sīṅgomvālā baṛā bhainsā hūn̐’ aise adhyāsake kāraṇ manuṣhyochit jo kamareke dvāramense bāhar nikalanā usase chyut hotā huā us prakārake bhāvakā kartā pratibhāsit hotā hai, isīprakār yah ātmā bhī agnānake kāraṇ gneyagnāyakarūp parako aur apaneko ek karatā huā, ‘main paradravya hūn̐’ aise adhyāsake kāraṇ manake viṣhayabhūt kie gae dharma, adharma, ākāsh, kāl, pudgal aur anya jīvake dvārā (apanī) 1. ārambha = kārya; vyāpār; hinsāyukta vyāpār .
Page 174 of 642
PDF/HTML Page 207 of 675
single page version
tathendriyaviṣhayīkr̥utarūpipadārthatirohitakevalabodhatayā mr̥utakakalevaramūrchchhitaparamāmr̥utavignānaghanatayā cha tathāvidhasya bhāvasya kartā pratibhāti .
shuddha chaitanyadhātu rukī honese tathā indriyoṅke viṣhayarūp kiye gaye rūpī padārthoṅke dvārā (apanā) keval bodh ( – gnān) ḍhan̐kā huā honese aur mr̥utak klevar ( – sharīr)ke dvārā param amr̥utarūp vignānaghan (svayam) mūrchchhit huā honese us prakārake bhāvakā kartā pratibhāsit hotā hai .
bhāvārtha : — yah ātmā agnānake kāraṇ, achetan karmarūp bhāvakake krodhādi bhāvyako chetan bhāvakake sāth ekarūp mānatā hai; aur vah, jaṛ gneyarūp dharmādidravyoṅko bhī gnāyakake sāth ekarūp mānatā hai . isaliye vah savikār aur sopādhik chaitanyapariṇāmakā kartā hotā hai .
yahān̐, krodhādike sāth ekatvakī mānyatāse utpanna honevālā kartr̥utva samajhāneke liye bhūtāviṣhṭa puruṣhakā dr̥uṣhṭānta diyā hai aur dharmādik anya dravyoṅke sāth ekatvakī mānyatāse utpanna honevālā kartr̥utva samajhāneke liye dhyānāviṣhṭa puruṣhakā dr̥uṣhṭānta diyā hai ..96..
‘isase (pūrvokta kāraṇase) yah siddha huā ki gnānase kartr̥utvakā nāsh hotā hai’ yahī sab kahate hain : —
gāthārtha : — [eten tu ] is (pūrvokta) kāraṇase [nishchayavidbhiḥ ] nishchayake jānanevāle gnāniyonne [saḥ ātmā ] is ātmāko [kartā ] kartā [parikathitaḥ ] kahā hai — [evan khalu ] aisā nishchayase [yaḥ ] jo [jānāti ] jānatā hai [saḥ ] vah (gnānī hotā huā) [sarvakartr̥utvam ] sarvakartr̥utvako [muñchati ] chhoṛatā hai .
Page 175 of 642
PDF/HTML Page 208 of 675
single page version
yenāyamagnānātparātmanorekatvavikalpamātmanaḥ karoti tenātmā nishchayataḥ kartā pratibhāti, yastvevan jānāti sa samastan kartr̥utvamutsr̥ujati, tataḥ sa khalvakartā pratibhāti . tathā hi — ihāyamātmā kilāgnānī sannagnānādāsansāraprasiddhen militasvādasvādanen mudritabhedasamvedan- shaktiranādit ev syāt; tataḥ parātmānāvekatven jānāti; tataḥ krodho‘hamityādivikalpamātmanaḥ karoti; tato nirvikalpādakr̥utakādekasmādvignānaghanātprabhraṣhṭo vāramvāramanekavikalpaiḥ pariṇaman kartā pratibhāti . gnānī tu san gnānāttadādiprasidhyatā pratyek svādasvādanenonmudritabhedasamvedanashaktiḥ syāt; tato‘nādinidhanānavaratasvadamānanikhilarasāntaraviviktātyantamadhurachaitanyaikaraso‘yamātmā bhinnarasāḥ kaṣhāyāstaiḥ sah yadekatvavikalpakaraṇan tadagnānādityevan nānātven parātmānau jānāti; tato‘kr̥utakamekan gnānamevāhan, na punaḥ kr̥utako‘nekaḥ krodhādirapīti krodho‘hamityādivikalpamātmano
ṭīkā : — kyoṅki yah ātmā agnānake kāraṇ parake aur apane ekatvakā ātmavikalpa karatā hai, isaliye vah nishchayase kartā pratibhāsit hotā hai — jo aisā jānatā hai vah samasta kartr̥utvako chhoṛ detā hai, isaliye vah nishchayase akartā pratibhāsit hotā hai . ise spaṣhṭa samajhāte hain : —
yah ātmā agnānī hotā huā, agnānake kāraṇ anādi sansārase lekar mishrit ( – paraspar mile hue) svādakā svādan – anubhavan honese (arthāt pudgalakarmake aur apane svādakā ekamekarūpase mishra anubhavan honese), jisakī bhedasamvedan (bhedagnān)kī shakti mund gaī hai aisā anādise hī hai; isaliye vah sva-parako ekarūp jānatā hai; isīliye ‘main krodh hūn̐’ ityādi ātmavikalpa karatā hai; isaliye nirvikalpa, akr̥utrim, ek vignānaghan(svabhāv)se bhraṣhṭa hotā huā bārambār anek vikalparūp pariṇamit hotā huā kartā pratibhāsit hotā hai .
aur jab ātmā gnānī hotā hai tab, gnānake kāraṇ gnānake prārambhase lekar pr̥uthak pr̥uthak svādakā svādan – anubhavan honese (pudgalakarmake aur apane svādakā — ekarūp nahīn kintu — bhinna-bhinnarūp anubhavan honese), jisakī bhedasamvedanashakti khul gaī hai aisā hotā hai; isaliye vah jānatā hai ki ‘‘anādinidhan, nirantar svādamen ānevālā, samasta anya rasonse vilakṣhaṇ (bhinna), atyanta madhur chaitanya ras hī ek jisakā ras hai aisā yah ātmā hai aur kaṣhāy usase bhinna (kaluṣhit) rasavāle hain; unake sāth jo ekatvakā vikalpa karanā hai vah agnānase hai’’; isaprakār parako aur apaneko bhinnarūp jānatā hai; isaliye ‘akr̥utrim (nitya), ek gnān hī main hūn̐ kintu kr̥utrim (anitya), anek jo krodhādik hain vah main nahīn hūn̐’ aisā jānatā huā ‘main krodh hūn̐’ ityādi ātmavikalpa kiñchitmātra bhī nahīn karatā;
Page 176 of 642
PDF/HTML Page 209 of 675
single page version
manāgapi na karoti; tataḥ samastamapi kartr̥utvamapāsyati; tato nityamevodāsīnāvastho jānan evāste; tato nirvikalpo‘kr̥utak eko vignānaghano bhūto‘tyantamakartā pratibhāti .
gnānan svayam kil bhavannapi rajyate yaḥ .
gān dogdhi dugdhamiv nūnamasau rasālam ..57..
isaliye samasta kartr̥utvako chhoṛ detā hai; ataḥ sadā hī udāsīn avasthāvālā hotā huā mātra jānatā hī rahatā hai; aur isaliye nirvikalpa, akr̥utrim, ek vignānaghan hotā huā atyanta akartā pratibhāsit hotā hai .
bhāvārtha : — jo paradravyake aur paradravyake bhāvoṅke kartr̥utvako agnān jānatā hai vah svayam kartā kyon banegā ? yadi agnānī banā rahanā ho to paradravyakā kartā banegā ! isaliye gnān honeke bād paradravyakā kartr̥utva nahīn rahatā ..97..
shlokārtha : — [kil ] nishchayase [svayam gnānan bhavan api ] svayam gnānasvarūp hone par bhī [agnānataḥ tu ] agnānake kāraṇ [yaḥ ] jo jīv [satr̥uṇābhyavahārakārī ] ghāsake sāth ekamek hue sundar bhojanako khānevāle hāthī ādi pashuoṅkī bhān̐ti, [rajyate ] rāg karatā hai (rāgakā aur apanā mishra svād letā hai) [asau ] vah, [dadhīkṣhumadhurāmlarasātigr̥uddhayā ] shrīkhaṇḍake khaṭṭe-mīṭhe svādakī ati lolupatāse [rasālam pītvā ] shrīkhaṇḍako pītā huā bhī [gān dugdham dogdhi iv nūnam ] svayam gāyakā dūdh pī rahā hai aisā mānanevāle puruṣhake samān hai
bhāvārtha : — jaise hāthīko ghāsake aur sundar āhārake bhinna svādakā bhān nahīn hotā usīprakār agnānīko pudgalakarmake aur apane bhinna svādakā bhān nahīn hotā; isaliye vah ekākārarūpase rāgādimen pravr̥utta hotā hai . jaise shrīkhaṇḍakā svādalolup puruṣh, (shrīkhaṇḍake) svādabhedako na jānakar, shrīkhaṇḍake svādako mātra dūdhakā svād jānatā hai usīprakār agnānī jīv sva-parake mishra svādako apanā svād samajhatā hai .57.
Page 177 of 642
PDF/HTML Page 210 of 675
single page version
agnānāttamasi dravanti bhujagādhyāsen rajjau janāḥ .
shuddhagnānamayā api svayamamī kartrībhavantyākulāḥ ..58..
jānāti hans iv vāḥpayasorvisheṣham .
jānīt ev hi karoti na kiñchanāpi ..59..
shlokārtha : — [agnānāt ] agnānake kāraṇ [mr̥ugatr̥uṣhṇikān jaladhiyā ] mr̥ugamarīchikāmen jalakī buddhi honese [mr̥ugāḥ pātun dhāvanti ] hiraṇ use pīneko dauṛate hain; [agnānāt ] agnānake kāraṇ hī [tamasi rajjau bhujagādhyāsen ] andhakāramen paṛī huī rassīmen sarpakā adhyās honese [janāḥ dravanti ] log (bhayase) bhāgate hain; [cha ] aur (isīprakār) [agnānāt ] agnānake kāraṇ [amī ] ye jīv, [vātottaraṅgābdhivat ] pavanase taraṅgit samudrakī bhān̐ti [vikalpachakrakaraṇāt ] vikalpoṅke samūhako karanese — [shuddhagnānamayāḥ api ] yadyapi ve svayam shuddhagnānamay hain tathāpi — [ākulāḥ ] ākulit hote hue [svayam ] apane āp hī [kartrībhavanti ] kartā hote hain .
bhāvārtha : — agnānase kyā kyā nahīn hotā ? hiraṇ bālūkī chamakako jal samajhakar pīne dauṛate hain aur isaprakār ve khed-khinna hote hain . andheremen paṛī huī rassīkoe sarpa mānakar log usase ḍarakar bhāgate hain . isīprakār yah ātmā, pavanase kṣhubdha (taraṅgit) huye samudrakī bhān̐ti, agnānake kāraṇ anek vikalpa karatā huā kṣhubdha hotā hai aur isaprakār – yadyapi paramārthase vah shuddhagnānaghan hai tathāpi — agnānase kartā hotā hai .58.
shlokārtha : — [hansaḥ vāḥpayasoḥ iv ] jaise hans dūdh aur pānīke visheṣh-(antar)ko jānatā hai usīprakār [yaḥ ] jo jīv [gnānāt ] gnānake kāraṇ [vivechakatayā ] vivekavālā (bhedagnānavālā) honese [parātmanoḥ tu ] parake aur apane [visheṣham ]ivasheṣhako [jānāti ] jānatā
Page 178 of 642
PDF/HTML Page 211 of 675
single page version
gnānādevollasati lavaṇasvādabhedavyudāsaḥ .
krodhādeshcha prabhavati bhidā bhindatī kartr̥ubhāvam ..60..
usīprakār) [achalan chaitanyadhātum ] achal chaitanyadhātumen [sadā ] sadā [adhirūḍhaḥ ] ārūrḥ hotā
huā (usakā āshray letā huā) [jānīt ev hi ] mātra jānatā hī hai, [kiñchan api na karoti ]
kiñchitmātra bhī kartā nahīn hotā (arthāt gnātā hī rahatā hai, karttā nahīn hotā) .
shlokārtha : — [jvalan-payasoḥ auṣhṇya-shaitya-vyavasthā ] (garma pānīmen) agnikī uṣhṇatākā aur pānīkī shītalatākā bhed [gnānāt ev ] gnānase hī pragaṭ hotā hai . [lavaṇasvādabhedavyudāsaḥ gnānāt ev ullasati ] namakake svādabhedakā nirasan ( – nirākaraṇ, asvīkār, upekṣhā) gnānase hī hotā hai (arthāt gnānase hī vyañjanagat namakakā sāmānya svād ubhar ātā hai aur svādakā svādavisheṣh nirasta hotā hai) . [svarasavikasannityachaitanyadhātoḥ cha krodhādeḥ bhidā ] nij rasase vikasit honevālī nitya chaitanyadhātukā aur krodhādi bhāvoṅkā bhed, [kartr̥ubhāvam bhindatī ] kartr̥utvako ( – kartāpanake bhāvako) bhedatā huā — toṛatā huā, [gnānāt ev prabhavati ] gnānase hī pragaṭ hotā hai .60.
ab, agnānī bhī apane hī bhāvako karatā hai, kintu pudgalake bhāvako kabhī nahīn karatā — is arthakā, āgekī gāthākā sūchak shlok kahate hain : —
shlokārtha : — [evan ] isaprakār [añjasā ] vāstavamen [ātmānam ] apaneko [agnānan gnānam api ] agnānarūp yā gnānarūp [kurvan ] karatā huā [ ātmā ātmabhāvasya kartā syāt ] ātmā apane hī bhāvakā kartā hai, [parabhāvasya ] parabhāvakā (pudgalake bhāvoṅkā) kartā to [kvachit na ] kadāpi nahīn hai .61.
Page 179 of 642
PDF/HTML Page 212 of 675
single page version
vyavahāriṇān hi yato yathāyamātmātmavikalpavyāpārābhyān ghaṭādiparadravyātmakan bahiḥkarma kurvan pratibhāti tatastathā krodhādiparadravyātmakan cha samastamantaḥkarmāpi karotyavisheṣhādi-
shlokārtha : — [ātmā gnānan ] ātmā gnānasvarūp hai, [svayam gnānan ] svayam gnān hī hai; [gnānāt anyat kim karoti ] vah gnānake atirikta anya kyā kare ? [ātmā parabhāvasya kartā ] ātmā parabhāvakā kartā hai [ayan ] aisā mānanā (tathā kahanā) so [vyavahāriṇām mohaḥ ] vyavahārī jīvoṅkā moh (agnān) hai .62.
gāthārtha : — [vyavahāreṇ tu ] vyavahārase arthāt vyavahārī jan mānate hain ki [ih ] jagatamen [ātmā ] ātmā [ghaṭapaṭarathān dravyāṇi ] ghaṭ, paṭ, rath ityādi vastuoṅko, [cha ] aur [karaṇāni ] indriyoṅko, [vividhāni ] anek prakārake [karmāṇi ] krodhādi dravyakarmoṅko [cha nokarmāṇi ] aur sharīrādik nokarmoṅko [karoti ] karatā hai .
ṭīkā : — jisane apane (ichchhārūp) vikalpa aur (hastādikī kriyārūp) vyāpārake dvārā yah ātmā ghaṭ ādi paradravyasvarūp bāhyakarmako karatā huā (vyavahārī janoṅko) pratibhāsit hotā hai, isaliye usīprakār (ātmā) krodhādi paradravyasvarūp samasta antaraṅg karmako bhī —
Page 180 of 642
PDF/HTML Page 213 of 675
single page version
tyasti vyāmohaḥ .
yadi khalvayamātmā paradravyātmakan karma kuryāt tadā pariṇāmapariṇāmibhāvānyathānup- patterniyamen tanmayaḥ syāt; na cha dravyāntaramayatve dravyochchhedāpattestanmayo‘sti . tato vyāpya- vyāpakabhāven na tasya kartāsti . (uparokta) donon karma paradravyasvarūp hain, isaliye unamen antar na honese — karatā hai, aisā vyavahārī janoṅkā vyāmoh (bhrānti, agnān) hai .
bhāvārtha : — ghaṭ-paṭ, karma-nokarma ityādi paradravyoṅko ātmā karatā hai aisā mānanā so vyavahārī janoṅkā vyavahār hai, agnān hai ..98..
gāthārtha : — [yadi cha ] yadi [saḥ ] ātmā [paradravyāṇi ] paradravyoṅko [kuryāt ] kare to vah [niyamen ] niyamase [tanmayaḥ ] tanmay arthāt paradravyamay [bhavet ] ho jāye; [yasmāt na tanmayaḥ ] kintu tanmay nahīn hai, [ten ] isaliye [saḥ ] vah [teṣhān ] unakā [kartā ] kartā [na bhavati ] nahīn hai .
ṭīkā : — yadi nishchayase yah ātmā paradravyasvarūp karmako kare to, pariṇām-pariṇāmībhāv anya kisī prakārase na ban sakanese, vah (ātmā) niyamase tanmay (paradravyamay) ho jāye; parantu vah tanmay nahīn hai, kyoṅki koī dravya anyadravyamay ho jāye to us dravyake nāshakī āpatti ( – doṣh) ā jāyegā . isaliye ātmā vyāpyavyāpakabhāvase paradravyasvarūp karmakā kartā nahīn hai .
Page 181 of 642
PDF/HTML Page 214 of 675
single page version
yatkil ghaṭādi krodhādi vā paradravyātmakan karma tadayamātmā tanmayatvānuṣhaṅgāt vyāpyavyāpakabhāven tāvanna karoti, nityakartr̥utvānuṣhaṅgānnimittanaimittikabhāvenāpi na tatkuryāt . anityau yogopayogāvev tatra nimittatven kartārau . yogopayogayostvātmavikalpavyāpārayoḥ kartākarmabhāv athavā pariṇām-pariṇāmībhāv ek dravyamen hī ho sakatā hai . isīprakār yadi ek dravya dūsare dravyarūp ho jāye, to us dravyakā hī nāsh ho jāye yah baṛā doṣh ā jāyegā . isaliye ek dravyako dūsare dravyakā kartā kahanā uchit nahīn hai ..99..
ab yah kahate hain ki ātmā (vyāpyavyāpakabhāvase hī nahīn kintu ) nimitta- naimittikabhāvase bhī kartā nahīn hai : —
gāthārtha : — [jīvaḥ ] jīv [ghaṭan ] ghaṭako [na karoti ] nahīn karatā, [paṭan na ev ] paṭako nahīn karatā, [sheṣhakāni ] sheṣh koī [dravyāṇi ] dravyoṅko [na ev ] nahīn karatā; [cha ] parantu [yogopayogau ] jīvake yog aur upayog [utpādakau ] ghaṭādiko utpanna karanevāle nimitta hain [tayoḥ ] unakā [kartā ] kartā [bhavati ] jīv hotā hai .
ṭīkā : — vāstavamen jo ghaṭādik tathā krodhādik paradravyasvarūp karma hai usako yah ātmā vyāpyavyāpakabhāvase to nahīn karatā, kyoṅki yadi aisā kare to tanmayatākā prasaṅg ā jāye; tathā vah nimitta-naimittikabhāvase bhī usako nahīn karatā, kyoṅki yadi aisā kare to nityakartr̥utvakā (sarva avasthāommen kartr̥utva honekā) prasaṅg ā jāyegā . anitya (jo sarva avasthāommen vyāpta nahīn hote aise) yog aur upayog hī nimittarūpase usake ( – paradravyasvarūp karmake) kartā hain . (rāgādivikārayukta chaitanyapariṇāmarūp) apane vikalpako aur (ātmapradeshoṅke chalanarūp) apane
Page 182 of 642
PDF/HTML Page 215 of 675
single page version
kadāchidagnānen karaṇādātmāpi kartā‘stu tathāpi na paradravyātmakakarmakartā syāt .
vyāpārako kadāchit agnānake kāraṇ yog aur upayogakā to ātmā bhī kartā (kadāchit) bhale ho tathāpi paradravyasvarūp karmakā kartā to (nimittarūpase bhī kadāpi) nahīn hai .
bhāvārtha : — yog arthāt (man-vachan-kāyake nimittase honevālā) ātmapradeshoṅkā parispandan (chalan) aur upayog arthāt gnānakā kaṣhāyoṅke sāth upayukta honā-juṛanā . yah yog aur upayog ghaṭādik aur krodhādikako nimitta hain, isaliye unhen to ghaṭādik tathā krodhādikakā nimittakartā kahā jāye, parantu ātmāko unakā kartā nahīn kahā jā sakatā . ātmāko sansār-avasthāmen agnānase mātra yog-upayogakā kartā kahā jā sakatā hai .
tātparya yah hai ki — dravyadr̥uṣhṭise koī dravya kisī anya dravyakā kartā nahīn hai; parantu paryāyadr̥uṣhṭise kisī dravyakī paryāy kisī samay kisī anya dravyakī paryāyako nimitta hotī hai, isaliye is apekṣhāse ek dravyakā pariṇām anya dravyake pariṇāmakā nimittakartā kahalātā hai . paramārthase dravya apane hī pariṇāmakā kartā hai; anyake pariṇāmakā anyadravya kartā nahīn hotā ..100..
gāthārtha : — [ye ] jo [gnānāvaraṇāni ] gnānāvaraṇādik [pudgaladravyāṇān ] pudgaladravyoṅke [pariṇāmāḥ ] pariṇām [bhavanti ] hain [tāni ] unhen [yaḥ ātmā ] jo ātmā [na karoti ] nahīn karatā, parantu [jānāti ] jānatā hai [saḥ ] vah [gnānī ] gnānī [bhavati ] hai .
Page 183 of 642
PDF/HTML Page 216 of 675
single page version
ye khalu pudgaladravyāṇān pariṇāmā gorasavyāptadadhidugdhamadhurāmlapariṇāmavatpudgaladravyavyāptatven bhavanto gnānāvaraṇāni bhavanti tāni taṭasthagorasādhyakṣha iv na nām karoti gnānī, kintu yathā sa gorasādhyakṣhastaddarshanamātmavyāptatven prabhavadvayāpya pashyatyev tathā pudgaladravyapariṇāmanimittan gnānamātmavyāpyatven prabhavadvayāpya jānātyev . evan gnānī gnānasyaiv kartā syāt .
evamev cha gnānāvaraṇapadaparivartanen karmasūtrasya vibhāgenopanyāsāddarshanāvaraṇavedanīy- mohanīyāyurnāmagotrāntarāyasūtraiḥ saptabhiḥ sah moharāgadveṣhakrodhamānamāyālobhanokarmamanovachanakāy- shrotrachakṣhurghrāṇarasanasparshanasūtrāṇi ṣhoḍash vyākhyeyāni . anayā dishānyānyapyūhyāni .
ṭīkā : — jaise dūdh-dahī jo ki gorasake dvārā vyāpta hokar utpanna honevāle gorasake mīṭhe-khaṭṭe pariṇām hain, unhen gorasakā taṭastha dr̥uṣhṭā puruṣh karatā nahīn hai, isīprakār gnānāvaraṇādik jo ki vāstavamen pudgaladravyake dvārā vyāpta hokar utpanna honevāle pudgaladravyake pariṇām hain, unhen gnānī karatā nahīn hain; kintu jaise vah gorasakā dr̥uṣhṭā, svataḥ (dekhanevālese) vyāpta hokar utpanna honevāle goras-pariṇāmake darshanamen vyāpta hokar, mātra dekhatā hī hai, isīprakār gnānī, svataḥ (gnānīse) vyāpta hokar utpanna honevāle, pudgaladravya-pariṇām jisakā nimitta hai aise gnānamen vyāpta hokar, mātra jānatā hī hai . isaprakār gnānī gnānakā hī kartā hai .
aur isīprakār ‘gnānāvaraṇ’ pad palaṭakar karma-sūtrakā (karmakī gāthākā)vibhāg karake kathan karanese darshanāvaraṇ, vedanīy, mohanīy, āyu, nām, gotra aur antarāyake sāt sūtra tathā unake sāth moh, rāg, dveṣh, krodh, mān, māyā, lobh, nokarma, man, vachan, kāy, shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan aur sparshanake solah sūtra vyākhyānarūp karanā; aur is upadeshase anya bhī vichār lenā ..101..
Page 184 of 642
PDF/HTML Page 217 of 675
single page version
ih khalvanāderagnānātparātmanorekatvādhyāsen pudgalakarmavipākadashābhyān mandatīvrasvādābhyām- chalitavignānaghanaikasvādasyāpyātmanaḥ svādan bhindānaḥ shubhamashubhan vā yo yan bhāvamagnānarūpamātmā karoti sa ātmā tadā tanmayatven tasya bhāvasya vyāpakatvādbhavati kartā, sa bhāvo‘pi cha tadā tanmayatven tasyātmano vyāpyatvādbhavati karma; sa ev chātmā tadā tanmayatven tasya bhāvasya bhāvakatvādbhavatyanubhavitā, sa bhāvo‘pi cha tadā tanmayatven tasyātmano bhāvyatvādbhavatyanubhāvyaḥ . evamagnānī chāpi parabhāvasya na kartā syāt .
gāthārtha : — [ātmā ] ātmā [yan ] jis [shubham ashubham ] shubh yā ashubh [bhāvan ] (apane) bhāvako [karoti ] karatā hai [tasya ] us bhāvakā [saḥ ] vah [khalu ] vāstavamen [kartā ] kartā hotā hai, [tat ] vah (bhāv) [tasya ] usakā [karma ] karma [bhavati ] hotā hai [saḥ ātmā tu ] aur vah ātmā [tasya ] usakā (us bhāvarūp karmakā) [vedakaḥ ] bhoktā hotā hai .
ṭīkā : — apanā achalit vignānaghanasvarūp ek svād hone par bhī is lokamen jo yah ātmā anādikālīn agnānake kāraṇ parake aur apane ekatvake adhyāsase manda aur tīvra svādayukta pudgalakarmake vipākakī do dashāoṅke dvārā apane (vignānaghanasvarūp) svādako bhedatā huā agnānarūp shubh yā ashubh bhāvako karatā hai, vah ātmā us samay tanmayatāse us bhāvakā vyāpak honese usakā kartā hotā hai aur vah bhāv bhī us samay tanmayatāse us ātmākā vyāpya honese usakā karma hotā hai; aur vahī ātmā us samay tanmayatāse us bhāvakā bhāvak honese usakā anubhav karanevālā (bhoktā) hotā hai aur vah bhāv bhī us samay tanmayatāse us ātmākā bhāvya honese usakā anubhāvya (bhogya) hotā hai . isaprakār agnānī bhī parabhāvakā kartā nahīn hai .
bhāvārtha : — pudgalakarmakā uday hone par, gnānī use jānatā hī hai arthāt vah gnānakā hī kartā hotā hai aur agnānī agnānake kāraṇ karmodayake nimittase honevāle apane agnānarūp shubhāshubh bhāvoṅkā kartā hotā hai . isaprakār gnānī apane gnānarūp bhāvakā aur agnānī apane agnānarūp bhāvakā kartā hai; parabhāvakā kartā to gnānī athavā agnānī koī bhī nahīn hai ..102..
Page 185 of 642
PDF/HTML Page 218 of 675
single page version
ih kil yo yāvān kashchidvastuvisheṣho yasmin yāvati kasminshchichchidātmanyachidātmani vā dravye guṇe cha svarasat evānādit ev vr̥uttaḥ, sa khalvachalitasya vastusthitisīmno bhettumashakyatvātta- sminnev vartet, na punaḥ dravyāntaran guṇāntaran vā saṅkrāmet . dravyāntaran guṇāntaran vā‘saṅkrāmanshcha kathan tvanyan vastuvisheṣhan pariṇāmayet ? ataḥ parabhāvaḥ kenāpi na kartun pāryet .
gāthārtha : — [yaḥ ] jo vastu (arthāt dravya) [yasmin dravye ] jis dravyamen aur [guṇe ] guṇamen vartatī hai [saḥ ] vah [anyasmin tu ] anya [dravye ] dravyamen tathā guṇamen [na saṅkrāmati ] saṅkramaṇako prāpta nahīn hotī (badalakar anyamen nahīn mil jātī); [anyat asaṅkrāntaḥ ] anyarūpase saṅkramaṇako prāpta na hotī huī [saḥ ] vah (vastu), [tat dravyam ] anya vastuko [kathan ] kaise [pariṇāmayati ] pariṇaman karā sakatī hai ?
ṭīkā : — jagatmen jo koī jitanī vastu jis kisī jitane chaitanyasvarūp yā achaitanyasvarūp dravyamen aur guṇamen nij rasase hī anādise hī vartatī hai vah, vāstavamen achalit vastusthitikī maryādāko toṛanā ashakya honese, usīmen (apane utane dravya-guṇamen hī) vartatī hai, parantu dravyāntar yā guṇāntararūp saṅkramaṇako prāpta nahīn hotī; aur dravyāntar yā guṇāntararūp saṅkramaṇako prāpta na hotī huī vah, anya vastuko kaise pariṇamit karā sakatī hai ? (kabhī nahīn karā sakatī .) isaliye parabhāv kisīke dvārā nahīn kiyā jā sakatā .
bhāvārtha : — jo dravyasvabhāv hai use koī bhī nahīn badal sakatā, yah vastukī maryādā hai ..103..
Page 186 of 642
PDF/HTML Page 219 of 675
single page version
yathā khalu mr̥uṇmaye kalashe karmaṇi mr̥uddravyamr̥udguṇayoḥ svarasat ev vartamāne dravyaguṇāntar- saṅkramasya vastusthityaiv niṣhiddhatvādātmānamātmaguṇan vā nādhatte sa kalashakāraḥ, dravyāntar- saṅkramamantareṇānyasya vastunaḥ pariṇamayitumashakyatvāt tadubhayan tu tasminnanādadhāno na tattvatastasya kartā pratibhāti, tathā pudgalamaye gnānāvaraṇādau karmaṇi pudgaladravyapudgalaguṇayoḥ svarasat ev vartamāne dravyaguṇāntarasaṅkramasya vidhātumashakyatvādātmadravyamātmaguṇan vātmā na khalvādhatte;
gāthārtha : — [ātmā ] ātmā [pudgalamaye karmaṇi ] pudgalamay karmame [dravyaguṇasya cha ] dravyako tathā guṇako [na karoti ] nahīn karatā; [tasmin ] usamen [tad ubhayam ] un donoṅko [akurvan ] na karatā huā [saḥ ] vah [tasya kartā ] usakā kartā [kathan ] kaise ho sakatā hai ?
ṭīkā : — jaise — miṭṭīmay ghaṭarūpī karma jo ki miṭṭīrūpī dravyamen aur miṭṭīke guṇamen nij rasase hī vartatā hai usamen kumhār apaneko yā apane guṇako ḍālatā yā milātā nahīn hai, kyoṅki (kisī vastukā) dravyāntar yā guṇāntararūpamen saṅkramaṇ honekā vastusthitise hī niṣhedh hai; dravyāntararūpamen (anyadravyarūpamen) saṅkramaṇ prāpta kiye binā anya vastuko pariṇamit karanā ashakya honese, apane dravya aur guṇ – donoṅko us ghaṭarūpī karmamen na ḍālatā huā vah kumhār paramārthase usakā kartā pratibhāsit nahīn hotā; isīprakār — pudgalamay gnānāvaraṇādi karma jo ki pudgaladravyamen aur pudgalake guṇamen nij rasase hī vartatā hai usamen ātmā apane dravyako yā apane guṇako vāstavamen ḍālatā yā milātā nahīn hai, kyoṅki (kisī vastukā) dravyāntar yā guṇāntararūpamen saṅkramaṇ honā ashakya hai; dravyāntararūpamen saṅkramaṇ prāpta kiye binā anya vastuko
Page 187 of 642
PDF/HTML Page 220 of 675
single page version
dravyāntarasaṅkramamantareṇānyasya vastunaḥ pariṇamayitumashakyatvāt tadubhayan tu tasminnanādadhānaḥ kathan nu tattvatastasya kartā pratibhāyāt ? tataḥ sthitaḥ khalvātmā pudgalakarmaṇāmakartā .
ih khalu paudgalikakarmaṇaḥ svabhāvādanimittabhūte‘pyātmanyanāderagnānāttannimittabhūtenā- gnānabhāven pariṇamanānnimittībhūte sati sampadyamānatvāt paudgalikan karmātmanā kr̥utamiti nirvikalpa- vignānaghanabhraṣhṭānān vikalpaparāyaṇānān pareṣhāmasti vikalpaḥ . sa tūpachār ev, na tu paramārthaḥ . pariṇamit karanā ashakya honese, apane dravya aur guṇ – donoṅko gnānāvaraṇādi karmamen na ḍālatā huā vah ātmā paramārthase usakā kartā kaise ho sakatā hai ? (kabhī nahīn ho sakatā .) isaliye vāstavamen ātmā pudgalakarmoṅkā akartā siddha huā ..104..
isaliye isake atirikta anya — arthāt ātmāko pudgalakarmoṅkā kartā kahanā so — upachār hai, ab yah kahate hain : —
gāthārtha : — [jīve ] jīv [hetubhūte ] nimittabhūt hone par [bandhasya tu ] karmabandhakā [pariṇāmam ] pariṇām hotā huā [dr̥uṣhṭavā ] dekhakar, ‘[jīven ] jīvane [karma kr̥utan ] karma kiyā’ isaprakār [upachāramātreṇ ] upachāramātrase [bhaṇyate ] kahā jātā hai .
ṭīkā : — is lokamen vāstavamen ātmā svabhāvase paudgalik karmako nimittabhūt na hone par bhī, anādi agnānake kāraṇ paudgalik karmako nimittarūp honevāle aise agnānabhāvarūp pariṇamatā honese nimittabhūt hone par, paudgalik karma utpanna hotā hai, isaliye ‘paudgalik karma ātmāne kiyā’ aisā nirvikalpa vignānaghanasvabhāvase bhraṣhṭa, vikalpaparāyaṇ agnāniyoṅkā vikalpa hai; vah vikalpa upachār hī hai, paramārtha nahīn .