Page 188 of 642
PDF/HTML Page 221 of 675
single page version
yathā yuddhapariṇāmen svayam pariṇamamānaiḥ yodhaiḥ kr̥ute yuddhe yuddhapariṇāmen svayamapariṇam- mānasya rāgno rāgnā kil kr̥utan yuddhamityupachāro, na paramārthaḥ, tathā gnānāvaraṇādikarmapariṇāmen svayam pariṇamamānen pudgaladravyeṇ kr̥ute gnānāvaraṇādikarmaṇi gnānāvaraṇādikarmapariṇāmen svayamapariṇamamānasyātmanaḥ kilātmanā kr̥utan gnānāvaraṇādikarmetyupachāro, na paramārthaḥ .
gāthārtha : — [yodhaiḥ ] yoddhāoṅke dvārā [yuddhe kr̥ute ] yuddha kiye jāne par, ‘[rāgnā kr̥utam ] rājāne yuddha kiyā’ [iti ] isaprakār [lokaḥ ] lok [jalpate ] (vyavahārase) kahate hain [tathā ] usīprakār ‘[gnānāvaraṇādi ] gnānāvaraṇādi karma [jīven kr̥utan ] jīvane kiyā’ [vyavahāreṇ ] aisā vyavahārase kahā jātā hai .
ṭīkā : — jaise yuddhapariṇāmarūp svayam pariṇamate hue yoddhāoṅke dvārā yuddha kiye jāne par, yuddhapariṇāmarūp svayam pariṇamit nahīn honevāle rājāmen ‘rājāne yuddha kiyā’ aisā upachār hai, paramārtha nahīn hain; isīprakār gnānāvaraṇādikarmapariṇāmarūp svayam pariṇamate hue pudgaladravyake dvārā gnānāvaraṇādi karma kiye jāne par, gnānāvaraṇādi karmapariṇāmarūp svayam pariṇamit nahīn honevāle aise ‘ātmāmen ‘ātmāne gnānāvaraṇādi karma kiyā’ aisā upachār hai, paramārtha nahīn hai .
bhāvārtha : — yoddhāoṅke dvārā yuddha kiye jāne par bhī upachārase yah kahā jātā hai ki ‘rājāne yuddha kiyā’, isīprakār gnānāvaraṇādi karma pudgaladravyake dvārā kiye jāne par bhī upachārase yah kahā jātā hai ki ‘jīvane karma kiyā’ ..106..
Page 189 of 642
PDF/HTML Page 222 of 675
single page version
ayan khalvātmā na gr̥uhṇāti, na pariṇamayati, notpādayati, na karoti, na badhnāti, vyāpya- vyāpakabhāvābhāvāt, prāpyan vikāryan nirvartyan cha pudgaladravyātmakan karma . yattu vyāpyavyāpak- bhāvābhāve‘pi prāpyan vikāryan nirvartyan cha pudgaladravyātmakan karma gr̥uhṇāti, pariṇamayati, utpādayati, karoti, badhnāti chātmeti vikalpaḥ sa kilopachāraḥ .
pudgaladaravako ātamā — vyavahāranayavaktavya hai ..107..
gāthārtha : : — [ātmā ] ātmā [pudgaladravyam ] pudgaladravyako [utpādayati ] utpanna karatā hai, [karoti cha ] karatā hai, [badhnāti ] bān̐dhatā hai, [pariṇāmayati ] pariṇamit karatā hai [cha ] aur [gr̥uhṇāti ] grahaṇ karatā hai — yah [vyavahāranayasya ] vyavahāranayakā [vaktavyam ] kathan hai .
ṭīkā : — yah ātmā vāstavamen vyāpyavyāpakabhāvake abhāvake kāraṇ, prāpya, vikārya aur nirvartya – aise pudgaladravyātmak ( – pudgaladravyasvarūp) karmako grahaṇ nahīn karatā, pariṇamit nahīn karatā, utpanna nahīn karatā aur na use karatā hai, na bān̐dhatā hai; tathā vyāpyavyāpakabhāvakā abhāv hone par bhī, ‘‘prāpya, vikārya aur nirvartya – aise pudgaladravyātmak karmako ātmā grahaṇ karatā hai, pariṇamit karatā hai, utpanna karatā hai, karatā hai aur bān̐dhatā hai’’ aisā jo vikalpa vah vāstavamen upachār hai .
dravyako grahaṇ karatā hai pariṇamit karatā hai, utpanna karatā hai, ityādi kahanā so upachār hai ..107..
ab yahān̐ prashna karatā hai ki yah upachār kaise hai ? usakā uttar dr̥uṣhṭāntapūrvak kahate hain : —
Page 190 of 642
PDF/HTML Page 223 of 675
single page version
yathā lokasya vyāpyavyāpakabhāven svabhāvat evotpadyamāneṣhu guṇadoṣheṣhu vyāpyavyāpak- bhāvābhāve‘pi tadutpādako rājetyupachāraḥ, tathā pudgaladravyasya vyāpyavyāpakabhāven svabhāvat evotpadyamāneṣhu guṇadoṣheṣhu vyāpyavyāpakabhāvābhāve‘pi tadutpādako jīv ityupachāraḥ .
gāthārtha : — [yathā ] jaise [rājā ] rājāko [doṣhaguṇotpādakaḥ iti ] prajāke doṣh aur guṇoṅko utpanna karanevālā [vyavahārāt ] vyavahārase [ālapitaḥ ] kahā hai, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīvako [dravyaguṇotpādak ] pudgaladravyake dravya-guṇako utpanna karanevālā [vyavahārāt ] vyavahārase [bhaṇitaḥ ] kahā gayā hai .
ṭīkā : — jaise prajāke guṇadoṣhommen aur prajāmen vyāpyavyāpakabhāv honese sva-bhāvase hī (prajāke apane bhāvase hī) un guṇ-doṣhoṅkī utpatti hone par bhī — yadyapi un guṇ-doṣhommen aur rājāmen vyāpyavyāpakabhāvakā abhāv hai tathāpi yah upachārase kahā jātā hai ki ‘unakā utpādak rājā hai’; isīprakār pudgaladravyake guṇadoṣhommen aur pudgaladravyamen vyāpyavyāpakabhāv honese sva-bhāvase hī (pudgaladravyake apane bhāvase hī) un guṇadoṣhoṅkī utpatti hone par bhī — yadyapi un guṇadoṣhommen aur jīvamen vyāpyavyāpakabhāvakā abhāv hai tathāpi — ‘unakā utpādak jīv hai’ aisā upachār kiyā jātā hai .
bhāvārtha : — jagatmen kahā jātā hai ki ‘yathā rājā tathā prajā’ . is kahāvatase prajāke guṇadoṣhoṅko utpanna karanevālā rājā kahā jātā hai . isīprakār pudgaladravyake guṇadoṣhoṅko utpanna karanevālā jīv kahā jātā hai . paramārthadr̥uṣhṭise dekhā jāy to yah yathārtha nahīn, kintu upachār hai ..108..
Page 191 of 642
PDF/HTML Page 224 of 675
single page version
kastarhi tatkurut ityabhishaṅk yaiv .
saṅkīrtyate shr̥uṇut pudgalakarmakartr̥u ..63..
shlokārtha : — ‘[yadi pudgalakarma jīvaḥ na ev karoti ] yadi pudgalakarmako jīv nahīn karatā [tarhi ] to phi ra [tat kaḥ kurute ] use kaun karatā hai ?’ [iti abhishaṅk yā ev ] aisī āshaṅkā karake, [etarhi ] ab [tīvra-ray-moh-nivarhaṇāy ] tīvra vegavāle mohakā (kartr̥ukarmatvake agnānakā) nāsh karaneke liye, yah kahate hain ki — [pudgalakarmakartr̥u saṅkīrtyate ] ‘pudgalakarmakā kartā kaun hai’; [shr̥uṇut ] isaliye (he gnānake ichchhuk puruṣhon !) ise suno .63.
Page 192 of 642
PDF/HTML Page 225 of 675
single page version
gāthārtha : — [chatvāraḥ ] chār [sāmānyapratyayāḥ ] sāmānya 1pratyay [khalu ] nishchayase [bandhakartāraḥ ] bandhake kartā [bhaṇyante ] kahe jāte hain, ve — [mithyātvam ] mithyātva, [aviramaṇan ] aviramaṇ [cha ] tathā [kaṣhāyayogau ] kaṣhāy aur yog [boddhavyāḥ ] jānanā . [punaḥ api cha ] aur phi ra [teṣhān ] unakā, [ayan ] yah [trayodashavikalpaḥ ] terah prakārakā [bhedaḥ tu ] bhed [bhaṇitaḥ ] kahā gayā hai — [mithyādr̥uṣhṭayādiḥ ] mithyādr̥uṣhṭi(guṇasthān)se lekar [sayoginaḥ charamāntaḥ yāvat ] sayogakevalī(guṇasthān)ke charam samay paryantakā, [ete ] yah (pratyay athavā guṇasthān) [khalu ] jo ki nishchayase [achetanāḥ ] achetan hain, [yasmāt ] kyoṅki [pudgalakarmodayasambhavāḥ ] pudgalakarmake udayase utpanna hote hain [te ] ve [yadi ] yadi [karma ] karma [kurvanti ] karate hain to bhale karen; [teṣhān ] unakā (karmoṅkā) [vedakaḥ api ] bhoktā bhī [ātmā na ] ātmā nahīn hai . [yasmāt ] kyoṅki [ete ] yah [guṇasañgnitāḥ tu ] ‘guṇ’ nāmak [pratyayāḥ ] pratyay [karma ] karma [kurvanti ] karate hain, [tasmāt ] isaliye [jīvaḥ ] jīv to [akartā ] karmoṅkā akartā hai [cha ] aur [guṇāḥ ] ‘guṇ’ hī [karmāṇi ] karmoṅko [kurvanti ] karate hain . 1. pratyay = karmabandhake kāraṇ arthāt āsrav .
Page 193 of 642
PDF/HTML Page 226 of 675
single page version
pudgalakarmaṇaḥ kil pudgaladravyamevaikan kartr̥u; tadvisheṣhāḥ mithyātvāviratikaṣhāyayogā bandhasya sāmānyahetutayā chatvāraḥ kartāraḥ . te ev vikalpyamānā mithyādr̥uṣhṭayādisayogakevalyantāstrayodash kartāraḥ . athaite pudgalakarmavipākavikalpatvādatyantamachetanāḥ santastrayodash kartāraḥ kevalā ev yadi vyāpyavyāpakabhāven kiñchanāpi pudgalakarma kuryustadā kuryurev; kin jīvasyātrāpatitam ? athāyan tarkaḥ — pudgalamayamithyātvādīn vedayamāno jīvaḥ svayamev mithyādr̥uṣhṭirbhūtvā pudgalakarma karoti . sa kilāvivekaḥ, yato na khalvātmā bhāvyabhāvakabhāvābhāvāt pudgaladravyamayamithyātvādi- vedako‘pi, kathan punaḥ pudgalakarmaṇaḥ kartā nām ? athaitadāyātam — yataḥ pudgaladravyamayānān chaturṇān sāmānyapratyayānān vikalpāstrayodash visheṣhapratyayā guṇashabdavāchyāḥ kevalā ev kurvanti karmāṇi, tataḥ pudgalakarmaṇāmakartā jīvo, guṇā ev tatkartāraḥ . te tu pudgaladravyamev . tataḥ sthitan pudgalakarmaṇaḥ pudgaladravyamevaikan kartr̥u .
ṭīkā : — vāstavamen pudgalakarmakā, pudgaladravya hī ek kartā hai; usake visheṣh — mithyātva, avirati, kaṣhāy aur yog bandhake sāmānya hetu honese chār kartā hain; ve hī bhedarūp kiye jāne par (arthāt unhīn ke bhed karane par), mithyādr̥uṣhṭise lekar sayogakevalī paryant terah kartā hai . ab, jo pudgalakarmake vipākake prakār honese atyanta achetan hain aise terah kartā hī keval vyāpyavyāpakabhāvase yadi kuchh bhī pudgalakarmako karen to bhale karen; isamen jīvakā kyā āyā ? (kuchh bhī nahīn .) yahān̐ yah tarka hai ki ‘‘pudgalamay mithyātvādiko bhogatā huā jīv svayam hī mithyādr̥uṣhṭi hokar pudgalakarmako karatā hai’’ . (isakā samādhān yah hai ki : — ) yah tarka vāstavamen avivek hai, kyoṅki bhāvyabhāvakabhāvakā abhāv honese ātmā nishchayase pudgaladravyamay mithyātvādikā bhoktā bhī nahīn hai, tab phi ra pudgalakarmakā kartā kaise ho sakatā hai ? isaliye yah siddha huā ki — jo pudgaladravyamay chār sāmānyapratyayoṅke bhedarūp terah visheṣhapratyay hain jo ki ‘guṇ’ shabdase (guṇasthān nāmase) kahe jāte hain ve hī mātra karmoṅko karate hain, isaliye jīv pudagalakarmoṅkā akartā hai, kintu ‘guṇ’ hī unake kartā hain; aur ve ‘guṇ’ to pudgaladravya hī hain; isase yah siddha huā ki pudgalakarmakā, pudgaladravya hī ek kartā hai .
bhāvārtha : — shāstrommen pratyayoṅko bandhakā kartā kahā gayā hai . guṇasthān bhī visheṣh pratyay hī hain, isaliye ye guṇasthān bandhake kartā hain arthāt pudgalakarmake kartā hain . aur mithyātvādi sāmānya pratyay yā guṇasthānarūp visheṣh pratyay achetan pudgaladravyamay hī hain; isase yah siddha huā ki pudgaladravya hī pudgalakarmakā kartā hai, jīv nahīn . jīvako pudgalakarmakā kartā mānanā agnān hai ..109 se 112..
Page 194 of 642
PDF/HTML Page 227 of 675
single page version
to doṣh āye jīv tyonhi ajīvake ekatvakā ..113..
jo krodh yon hai anya, jīv upayogaātmak anya hai, to krodhavat nokarma, pratyay, karma bhī sab anya hain ..115..
gāthārtha : — [yathā ] jaise [jīvasya ] jīvake [upayogaḥ ] upayog [ananyaḥ ] ananya arthāt ekarūp hai [tathā ] usīprakār [yadi ] yadi [krodhaḥ api ] krodh bhī [ananyaḥ ] ananya ho to [evam ] isaprakār [jīvasya ] jīvake [cha ] aur [ajīvasya ] ajīvake [ananyatvam ]
Page 195 of 642
PDF/HTML Page 228 of 675
single page version
yadi yathā jīvasya tanmayatvājjīvādananya upayogastathā jaḍaḥ krodho‘pyananya eveti pratipattistadā chidrūpajaḍayorananyatvājjīvasyopayogamayatvavajjaḍakrodhamayatvāpattiḥ . tathā sati tu ya ev jīvaḥ sa evājīv iti dravyāntaraluptiḥ . evan pratyayanokarmakarmaṇāmapi jīvādananyatvapratipattāvayamev doṣhaḥ . athaitaddoṣhabhayādanya evopayogātmā jīvo‘nya ev jaḍasvabhāvaḥ krodhaḥ ityabhyupagamaḥ, tarhi yathopayogātmano jīvādanyo jaḍasvabhāvaḥ krodhaḥ tathā pratyayanokarmakarmāṇyapyanyānyev, jaḍ- svabhāvatvāvisheṣhāt . nāsti jīvapratyayayorekatvam . ananyatva [āpannam ] ā gayā . [evam cha ] aur aisā hone par, [ih ] is jagatamen [yaḥ tu ] jo [jīvaḥ ] jīv hai [saḥ ev tu ] vahī [niyamataḥ ] niyamase [tathā ] usīprakār [ajīvaḥ ] ajīv siddha huā; (donoṅke ananyatva honemen yah doṣh āyā;) [pratyayanokarmakarmaṇām ] pratyay, nokarma aur karmake [ekatve ] ekatvamen arthāt ananyatvamen bhī [ayam doṣhaḥ ] yahī doṣh ātā hai . [ath ] ab yadi (is doṣhake bhayase) [te ] tere matamen [krodhaḥ ] krodh [anyaḥ ] anya hai aur [upayogātmakaḥ ] upayogasvarūp [chetayitā ] ātmā [anyaḥ ] anya [bhavati ] hai, to [yathā krodhaḥ ] jaise krodh hai [tathā ] vaise hī [pratyayāḥ ] pratyay, [karma ] karma aur [nokarma api ] nokarma bhī [anyat ] ātmāse anya hī hain .
ṭīkā : — jaise jīvake upayogamayatvake kāraṇ jīvase upayog ananya (abhinna) hai usīprakār jaṛ krodh bhī ananya hī hai yadi aisī 1pratipatti kī jāye, to 2chidrūp aur jaṛake ananyatvake kāraṇ jīvako upayogamayatākī bhān̐ti jaṛ krodhamayatā bhī ā jāyegī . aur aisā honese to jo jīv hai vahī ajīv siddha hogā, — isaprakār anya dravyakā lop ho jāyegā . isīprakār pratyay, nokarma aur karma bhī jīvase ananya hain aisī pratipattimen bhī yahī doṣh ātā hai . ab yadi is doṣhake bhayase yah svīkār kiyā jāye ki upayogātmak jīv anya hī hai aur jaṛasvabhāv krodh anya hī hai, to jaise upayogātmak jīvase jaṛasvabhāv krodh anya hai usīprakār pratyay, nokarma aur karma bhī anya hī hain, kyoṅki unake jaṛ svabhāvatvamen antar nahīn hai (arthāt jaise krodh jaṛ hai usīprakār pratyay, nokarma aur karma bhī jaṛ hain) . isaprakār jīv aur pratyayamen ekatva nahīn hai .
bhāvārtha : — mithyātvādi āsrav to jaṛasvabhāv hain aur jīv chetanasvabhāv hai . yadi jaṛ aur chetan ek ho jāyen to bhinna dravyoṅke lop honekā mahā doṣh ātā hai . isaliye nishchayanayakā yah siddhānta hai ki āsrav aur ātmāmen ekatva nahīn hai ..113 se 115.. 1 pratipatti = pratīti; pratipādan . 2 chidrūp = jīv .
Page 196 of 642
PDF/HTML Page 229 of 675
single page version
ab sāṅkhyamatānuyāyī shiṣhyake prati pudgaladravyakā pariṇāmasvabhāvatva siddha karate hain (arthāt sāṅkhyamatavāle prakr̥iti aur puruṣhako apariṇāmī mānate hain unhen samajhāte hain) : —
Page 197 of 642
PDF/HTML Page 230 of 675
single page version
gāthārtha : — [idam pudgaladravyam ] yah pudgaladravya [jīve ] jīvamen [svayam ] svayam [baddhan na ] nahīn ban̐dhā [karmabhāven ] aur karmabhāvase [svayam ] svayam [na pariṇamate ] nahīn pariṇamatā [yadi ] yadi aisā mānā jāye [tadā ] to vah [apariṇāmī ] apariṇāmī [bhavati ] siddha hotā hai; [cha ] aur [kārmaṇavargaṇāsu ] kārmaṇavargaṇāen̐ [karmabhāven ] ka rmabhāvase [apariṇamamānāsu ] nahīn pariṇamatī honese, [sansārasya ] sansārakā [abhāvaḥ ] abhāv [prasajati ] siddha hotā hai [vā ] athavā [sāṅkhyasamayaḥ ] sāṅkhyamatakā prasaṅg ātā hai
aur [jīvaḥ ] jīv [pudgaladravyāṇi ] pudgaladravyoṅko [karmabhāven ] ka rmabhāvase [pariṇāmayati ] pariṇamātā hai aisā mānā jāye to yah prashna hotā hai ki [svayam apariṇamamānāni ] svayam nahīn pariṇamatī huī [tāni ] un vargaṇāoṅko [chetayitā ] chetan ātmā [kathan nu ] kaise [pariṇāmayati ] pariṇaman karā sak tā hai ? [ath ] athavā yadi [pudgalam dravyam ] pudgaladravya [svayamev hi ] apane āp hī [karmabhāven ] ka rmabhāvase [pariṇamate ] pariṇaman karatā hai aisā mānā jāye, to [jīvaḥ ] jīv [karma ] ka rmako arthāt pudgaladravyako [karmatvam ] ka rmarūp [pariṇāmayati ] pariṇaman karātā hai [iti ] yah kathan [mithyā ] mithyā siddha hotā hai
[niyamāt ] isaliye jaise niyamase [karmapariṇatan ] ka rmarūp (kartāke kāryarūpase) pariṇamit [pudgalam dravyam ] pudgaladravya [karma chaiv ] ka rma hī [bhavati ] hai [tathā ] isīprakār [gnānāvaraṇādipariṇatan ] gnānāvaraṇādirūp pariṇamit [tat ] pudgaladravya [tat cha ev ] gnānāvaraṇādi hī hai [jānīt ] aisā jāno .
Page 198 of 642
PDF/HTML Page 231 of 675
single page version
yadi pudgaladravyan jīve svayamabaddhan satkarmabhāven svayamev na pariṇamet, tadā tadapariṇāmyev syāt . tathā sati sansārābhāvaḥ . ath jīvaḥ pudgaladravyan karmabhāven pariṇāmayati tato na sansārābhāvaḥ iti tarkaḥ . kin svayamapariṇamamānan pariṇamamānan vā jīvaḥ pudgaladravyan karmabhāven pariṇāmayet ? na tāvattatsvayamapariṇamamānan pareṇ pariṇamayitun pāryet; na hi svato‘satī shaktiḥ kartumanyen pāryate . svayam pariṇamamānan tu na paran pariṇamayitāramapekṣhet; na hi vastushaktayaḥ paramapekṣhante . tataḥ pudgaladravyan pariṇāmasvabhāvan svayamevāstu . tathā sati kalashapariṇatā mr̥uttikā svayam kalash iv jaḍasvabhāvagnānāvaraṇādikarmapariṇatan tadev svayam gnānāvaraṇādikarma syāt . iti siddhan pudgaladravyasya pariṇāmasvabhāvatvam .
svabhāvabhūtā pariṇāmashaktiḥ .
yamātmanastasya sa ev kartā ..64..
ṭīkā : — yadi pudgaladravya jīvamen svayam na bandhatā huā karmabhāvase svayamev nahīn pariṇamatā ho, to vah apariṇāmī hī siddha hogā . aisā hone par, sansārakā abhāv hogā . (kyoṅki yadi pudgaladravya karmarūp nahīn pariṇame to jīv karmarahit siddha hove; tab phi ra sansār kisakā ?) yadi yahān̐ yah tarka upasthit kiyā jāye ki ‘‘jīv pudgaladravyako karmabhāvase pariṇamātā hai, isaliye sansārakā abhāv nahīn hogā’’, to usakā nirākaraṇ do pakṣhoṅko lekar isaprakār kiyā jātā hai kiḥ – kyā jīv svayam apariṇamate hue pudgaladravyako karma bhāvarūp pariṇamātā hai yā svayam pariṇamate hueko ? pratham, svayam apariṇamate hueko dūsareke dvārā nahīn pariṇamāyā jā sakatā; kyoṅki (vastumen) jo shakti svataḥ na ho use anya koī nahīn kar sakatā . (isaliye pratham pakṣha asatya hai .) aur svayam pariṇamate hueko anya pariṇamānevālekī apekṣhā nahīn hotī; kyoṅki vastukī shaktiyān̐ parakī apekṣhā nahīn rakhatīn . (isaliye dūsarā pakṣha bhī asatya hai .) ataḥ pudgaladravya pariṇamanasvabhāvavālā svayamev ho . aisā honese, jaise ghaṭarūp pariṇamit miṭṭī hī svayam ghaṭ hai usī prakār, jaṛ svabhāvavāle gnānāvaraṇādikarmarūp pariṇamit pudgaladravya hī svayam gnānāvaraṇādikarma hai . isaprakār pudgaladravyakā pariṇāmasvabhāvatva siddha huā ..116 se 120..
Page 199 of 642
PDF/HTML Page 232 of 675
single page version
pariṇāmashaktiḥ ] svabhāvabhūt pariṇamanashakti [khalu avighnā sthitā ] nirvighna siddha huī . [tasyān sthitāyān ] usake siddha hone par, [saḥ ātmanaḥ yam bhāvan karoti ] pudgaladravya apane jis bhāvako ka ratā hai [tasya saḥ ev kartā ] usakā vah pudgaladravya hī ka rtā hai .
bhāvārtha : — sarva dravya pariṇamanasvabhāvavāle hain, isaliye ve apane apane bhāvake svayam hī kartā hain . pudgaladravya bhī apane jis bhāvako karatā hai usakā vah svayam hī kartā hai ..64..
Page 200 of 642
PDF/HTML Page 233 of 675
single page version
gāthārtha : — sāṅkhyamatānuyāyī shiṣhyake prati āchārya ka hate hain ki bhāī ! [eṣhaḥ ] yah [jīvaḥ ] jīv [karmaṇi ] ka rmamen [svayam ] svayam [baddhaḥ na ] nahīn ban̐dhā aur [krodhādibhiḥ ] krodhādibhāvase [svayam ] svayam [na pariṇamate ] nahīn pariṇamatā [yadi tav ] yadi terā yah mat hai [tadā ] to vah (jīv) [apariṇāmī ] apariṇāmī [bhavati ] siddha hotā hai; aur [jīve ] jīv [svayam ] svayam [krodhādibhiḥ bhāvaiḥ ] krodhādibhāvarūp [apariṇamamāne ] nahīn pariṇamatā honese, [sansārasya ] sansārakā [abhāvaḥ ] abhāv [prasajati ] siddha hotā hai [vā ] athavā [sāṅkhyasamayaḥ ] sāṅkhyamatakā prasaṅg ātā hai
[pudgalakarma krodhaḥ ] aur pudgalak rma jo krodh hai vah [jīvan ] jīvako [krodhatvam ] krodharūp [pariṇāmayati ] pariṇaman karātā hai aisā tū māne to yah prashna hotā hai ki [svayam apariṇamamānan ] svayam nahīn pariṇamate hue [tan ] us jīvako [krodhaḥ ] krodh [kathan nu ] kaise [pariṇāmayati ] pariṇaman karā sakatā hai ? [ath ] athavā yadi [ātmā ] ātmā [svayam ]
Page 201 of 642
PDF/HTML Page 234 of 675
single page version
yadi karmaṇi svayamabaddhaḥ san jīvaḥ krodhādibhāven svayamev na pariṇamet tadā sa kilāpariṇāmyev syāt . tathā sati sansārābhāvaḥ . ath pudgalakarma krodhādi jīvan krodhādibhāven pariṇāmayati tato na sansārābhāv iti tarkaḥ . kin svayamapariṇamamānan pariṇamamānan vā pudgalakarma krodhādi jīvan krodhādibhāven pariṇāmayet ? na tāvatsvayamapariṇamamānaḥ pareṇ pariṇamayitun pāryet; na hi svato‘satī shaktiḥ kartumanyen pāryate . svayam pariṇamamānastu na paran pariṇamayitāramapekṣhet; na hi vastushaktayaḥ paramapekṣhante . tato jīvaḥ pariṇāmasvabhāvaḥ svayamevāstu . tathā sati garuḍ- dhyānapariṇataḥ sādhakaḥ svayam garuḍ ivāgnānasvabhāvakrodhādipariṇatopayogaḥ sa ev svayam krodhādiḥ syāt . iti siddhan jīvasya pariṇāmasvabhāvatvam . apane āp [krodhabhāven ] krodhabhāvase [pariṇamate ] pariṇamatā hai [eṣhā te buddhiḥ ] aisī terī buddhi ho, to [krodhaḥ ] krodh [jīvan ] jīvako [krodhatvam ] krodharūp [pariṇāmayati ] pariṇaman karātā hai [iti ] yah kathan [mithyā ] mithyā siddha hotā hai .
isaliye yah siddhānta hai ki [krodhopayuktaḥ ] krodhamen upayukta (arthāt jisakā upayog krodhākār pariṇamit huā hai aisā) [ātmā ] ātmā [krodhaḥ ] krodh hī hai, [mānopayuktaḥ ] mānamen upayukta ātmā [mānaḥ ev ] mān hī hai, [māyopayuktaḥ ] māyāmen upayukta ātmā [māyā ] māyā hai [cha ] aur [lobhopayuktaḥ ] lobhamen upayukta ātmā [lobhaḥ ] lobh [bhavati ] hai .
ṭīkā : — yadi jīv karmamen svayam na ban̐dhatā huā krodhādibhāvase svayamev nahīn pariṇamatā ho, to vah vāstavamen apariṇāmī hī siddha hogā . aisā honese sansārakā abhāv hogā . yadi yahān̐ yah tarka upasthit kiyā jāye ki ‘‘pudgalakarma jo krodhādik hai vah jīvako krodhādibhāvarūp pariṇamātā hai, isaliye sansārakā abhāv nahīn hotā’’, to usakā nirākaraṇ do pakṣha lekar isaprakār kiyā jātā hai ki — pudgalakarma krodhādik hai vah svayam apariṇamate hue jīvako krodhādibhāvarūp pariṇamātā hai, yā svayam pariṇate hueko ? pratham, svayam apariṇamate hueko parake dvārā nahīn pariṇamāyā jā sakatā; kyoṅki (vastumen) jo shakti svataḥ na ho use anya koī nahīn kar sakatā . aur svayam pariṇamate hueko to anya pariṇamānevālekī apekṣhā nahīn hotī; kyoṅki vastukī shaktiyān̐ parakī apekṣhā nahīn rakhatī . (isaprakār donon pakṣha asatya hain .) isaliye jīv pariṇamanasvabhāvavālā svayamev ho . aisā honese, jaise garuṛake dhyānarūp pariṇamit mantrasādhak svayam garuṛ hai usīprakār, agnānasvabhāvavāle krodhādirūp jisakā upayog pariṇamit huā hai aisā jīv hī svayam krodhādi hai . isaprakār jīvakā pariṇāmasvabhāvatva siddha huā .
bhāvārtha : — jīv pariṇāmasvabhāv hai . jab apanā upayog krodhādirūp pariṇamatā hai tab svayam krodhādirūp hī hotā hai aisā jānanā ..121 se 125..
Page 202 of 642
PDF/HTML Page 235 of 675
single page version
svabhāvabhūtā pariṇāmashaktiḥ .
yan svasya tasyaiv bhavetsa kartā ..65..
shlokārtha : — [iti ] isaprakār [jīvasya ] jīvakī [svabhāvabhūtā pariṇāmashaktiḥ ] svabhāvabhūt pariṇamanashakti [nirantarāyā sthitā ] nirvighna siddha huī . [tasyān sthitāyān ] yah siddha hone par, [saḥ svasya yan bhāvan karoti ] jīv apane jis bhāvako ka ratā hai [tasya ev saḥ kartā bhavet ] usakā vah ka rtā hotā hai .
bhāvārtha : — jīv bhī pariṇāmī hai; isaliye svayam jis bhāvarūp pariṇamatā hai usakā kartā hotā hai .65.
gāthārtha : — [ātmā ] ātmā [yan bhāvam ] jis bhāvako [karoti ] karatā hai [tasya karmaṇaḥ ] us bhāvarūp ka rmakā [saḥ ] vah [kartā ] ka rtā [bhavati ] hotā hai; [gnāninaḥ ] gnānīko to [saḥ ] vah bhāv [gnānamayaḥ ] gnānamay hai aur [agnāninaḥ ] agnānīko [agnānamayaḥ ] agnānamay hai .
Page 203 of 642
PDF/HTML Page 236 of 675
single page version
karmatāmāpadyamānasya kartr̥utvamāpadyet . sa tu gnāninaḥ samyaksvaparavivekenātyantoditaviviktātma- khyātitvāt gnānamay ev syāt . agnāninaḥ tu samyaksvaparavivekābhāvenātyantapratyastamit- viviktātmakhyātitvādagnānamay ev syāt .
agnānino hi samyaksvaparavivekābhāvenātyantapratyastamitaviviktātmakhyātitvādyasmādagnānamay bhāvako karatā hai us bhāvakā hī — karmatvako prāpta huekā hī — kartā vah hotā hai (arthāt vah bhāv ātmākā karma hai aur ātmā usakā kartā hai) . vah bhāv gnānīko gnānamay hī hai, kyoṅki use samyak prakārase sva-parake vivekase (sarva paradravyabhāvonse) bhinna ātmākī khyāti atyanta udayako prāpta huī hai . aur vah bhāv agnānīko to agnānamay hī hai, kyoṅki use samyak prakārase sva-parakā vivek na honese bhinna ātmākī khyāti atyanta asta ho gaī hai .
bhāvārtha : — gnānīko to sva-parakā bhedagnān huā hai, isaliye usake apane gnānamay bhāvakā hī kartr̥utva hai; aur agnānīko sva-parakā bhedagnān nahīn hai, isaliye usake agnānamay bhāvakā hī kartr̥utva hai ..126..
gāthārtha : — [agnāninaḥ ] agnānīke [agnānamayaḥ ] agnānamay [bhāvaḥ ] bhāv hai, [ten ] isaliye agnānī [karmāṇi ] ka rmoṅko [karoti ] ka ratā hai, [gnāninaḥ tu ] aur gnānīke to [gnānamayaḥ ] gnānamay (bhāv) hai, [tasmāt tu ] isaliye gnānī [karmāṇi ] ka rmoṅko [na karoti ] nahīn ka ratā .
Page 204 of 642
PDF/HTML Page 237 of 675
single page version
ev bhāvaḥ syāt, tasminstu sati svaparayorekatvādhyāsen gnānamātrātsvasmātprabhraṣhṭaḥ parābhyān rāgadveṣhābhyān samamekībhūy pravartitāhaṅkāraḥ svayam kilaiṣho‘han rajye ruṣhyāmīti rajyate ruṣhyati cha; tasmādagnānamayabhāvādagnānī parau rāgadveṣhāvātmānan kurvan karoti karmāṇi .
gnāninastu samyaksvaparavivekenātyantoditaviviktātmakhyātitvādyasmāt gnānamay ev bhāvaḥ syāt, tasminstu sati svaparayornānātvavignānen gnānamātre svasminsuniviṣhṭaḥ parābhyān rāgadveṣhābhyān pr̥uthagbhūtatayā svarasat ev nivr̥uttāhaṅkāraḥ svayam kil kevalan jānātyev, na rajyate, na cha ruṣhyati, tasmāt gnānamayabhāvāt gnānī parau rāgadveṣhāvātmānamakurvanna karoti karmāṇi . ātmākī khyāti atyanta asta ho gaī honese, agnānamay bhāv hī hotā hai, aur usake honese, sva-parake ekatvake adhyāsake kāraṇ gnānamātra aise nijamense (ātmasvarūpamense) bhraṣhṭa huā, par aise rāgadveṣhake sāth ek hokar jisake ahaṅkār pravarta rahā hai aisā svayam ‘yah main vāstavamen rāgī hūn̐, dveṣhī hūn̐ (arthāt yah main rāg karatā hūn̐, dveṣh karatā hūn̐ )’ isaprakār (mānatā huā) rāgī aur dveṣhī hotā hai; isaliye agnānamay bhāvake kāraṇ agnānī apaneko par aise rāgadveṣharūp karatā huā karmoṅko karatā hai
gnānīke to, samyak prakārase svaparavivekake dvārā bhinna ātmākī khyāti atyanta udayako prāpta huī honese, gnānamay bhāv hī hotā hai, aur usake honese, sva-parake bhinnatvake vignānake kāraṇ gnānamātra aise nijamen suniviṣhṭa (samyak prakārase sthit) huā, par aise rāgadveṣhase pr̥uthagbhūtatāke (bhinnatvake) kāraṇ nijarasase hī jisake ahaṅkār nivr̥utta huā hai aisā svayam vāstavamen mātra jānatā hī hai, rāgī aur dveṣhī nahīn hotā (arthāt rāgadveṣh nahīn karatā); isaliye gnānamay bhāvake kāraṇ gnānī apaneko par aise rāgadveṣharūp na karatā huā karmoṅko nahīn karatā
bhāvārtha : — is ātmāke krodhādik mohanīy karmakī prakr̥itikā (arthāt rāgadveṣhakā) uday āne par, apane upayogamen usakā rāgadveṣharūp malin svād ātā hai . agnānīke sva-parakā bhedagnān na honese vah yah mānatā hai ki ‘‘yah rāgadveṣharūp malin upayog hī merā svarūp hai — vahī main hūn̐’’ . isaprakār rāgadveṣhamen ahambuddhi karatā huā agnānī apaneko rāgīdveṣhī karatā hai; isaliye vah karmoṅko karatā hai . isaprakār agnānamay bhāvase karmabandha hotā hai .
gnānīke bhedagnān honese vah aisā jānatā hai ki ‘‘gnānamātra shuddha upayog hai vahī merā svarūp hai — vahī main hūn̐; rāgadveṣh karmoṅkā ras hai, vah merā svarūp nahīn hai’’ . isaprakār rāgadveṣhamen ahambuddhi na karatā huā gnānī apaneko rāgīdveṣhī nahīn karatā, keval gnātā hī rahatā hai; isaliye
Page 205 of 642
PDF/HTML Page 238 of 675
single page version
vah karmoṅko nahīn karatā . isaprakār gnānamay bhāvase karmabandha nahīn hotā ..127..
shlokārtha : — [gnāninaḥ kutaḥ gnānamayaḥ ev bhāvaḥ bhavet ] yahān̐ prashna yah hai ki gnānīko gnānamay bhāv hī kyon hotā hai [punaḥ ] aur [anyaḥ na ] anya (agnānamay bhāv) kyon nahīn hotā ? [agnāninaḥ kutaḥ sarvaḥ ayam agnānamayaḥ ] tathā agnānīke sabhī bhāv agnānamay hī kyon hote hain tathā [anyaḥ na ] anya (gnānamay bhāv) kyon nahīn hote ? .66.
gāthārtha : — [yasmāt ] kyoṅki [gnānamayāt bhāvāt cha ] gnānamay bhāvamense [gnānamayaḥ ev ] gnānamay hī [bhāvaḥ ] bhāv [jāyate ] utpanna hotā hai, [tasmāt ] isaliye [gnāninaḥ ] gnānīke [sarve bhāvāḥ ] samasta bhāv [khalu ] vāstavamen [gnānamayāḥ ] gnānamay hī hote hain . [cha ] aur, [yasmāt ] kyoṅki [agnānamayāt bhāvāt ] agnānamay bhāvamense [agnānaḥ ev ] agnānamay hī
Page 206 of 642
PDF/HTML Page 239 of 675
single page version
yato hyagnānamayādbhāvādyaḥ kashchanāpi bhāvo bhavati sa sarvo‘pyagnānamayatvamanati- vartamāno‘gnānamay ev syāt, tataḥ sarve evāgnānamayā agnānino bhāvāḥ . yatashcha gnānamayādbhāvādyaḥ kashchanāpi bhāvo bhavati sa sarvo‘pi gnānamayatvamanativartamāno gnānamay ev syāt, tataḥ sarve ev gnānamayā gnānino bhāvāḥ .
athaitadev dr̥uṣhṭānten samarthayate — [bhāvaḥ ] bhāv [jāyate ] utpanna hotā hai, [tasmāt ] isaliye [agnāninaḥ ] agnānīke [bhāvāḥ ] bhāv [agnānamayāḥ ] agnānamay hī hote hain .
ṭīkā : — vāstavamen agnānamay bhāvamense jo koī bhāv hotā hai vah sab hī agnānamayatākā ullaṅghan na karatā huā agnānamay hī hotā hai, isaliye agnānīke sabhī bhāv agnānamay hote hain . aur gnānamay bhāvamense jo koī bhī bhāv hotā hai vah sab hī gnānamayatākā ullaṅghan na karatā huā gnānamay hī hotā hai, isaliye gnānīke sabhī bhāv gnānamay hote hain .
bhāvārtha : — gnānīkā pariṇaman agnānīke pariṇamanase bhinna hī prakārakā hai . agnānīkā pariṇaman agnānamay aur gnānīkā gnānamay hai; isaliye agnānīke krodh, mān, vrat, tap ityādi samasta bhāv agnānajātikā ullaṅghan na karanese agnānamay hī hain aur gnānīke samasta bhāv gnānajātikā ullaṅghan na karanese gnānamay hī hain ..128-129..
shlokārtha : — [gnāninaḥ ] gnānīke [sarve bhāvāḥ ] samasta bhāv [gnānanirvr̥uttāḥ hi ] gnānase rachit [bhavanti ] hote hain [tu ] aur [agnāninaḥ ] agnānīke [sarve api te ] samasta bhāv [agnānanirvr̥uttāḥ ] agnānase rachit [bhavanti ] hote hain .67.
Page 207 of 642
PDF/HTML Page 240 of 675
single page version
yathā khalu pudgalasya svayam pariṇāmasvabhāvatve satyapi, kāraṇānuvidhāyitvāt kāryāṇān, jāmbūnadamayādbhāvājjāmbūnadajātimanativartamānā jāmbūnadakuṇḍalāday ev bhāvā
par lohamay ko bhāvase kaṭakādi bhāvon nīpaje; ..130..
par gnānike to sarva bhāvahi gnānamay nishchay bane ..131..
gāthārtha : — [yathā ] jaise [kanakamayāt bhāvāt ] svarṇamay bhāvamense [kuṇḍalādayaḥ bhāvāḥ ] svarṇamay kuṇḍal ityādie bhāv [jāyante ] hote hain [tu ] aur [ayomayakāt bhāvāt ] lohamay bhāvamense [kaṭakādayaḥ ] lohamay ka ṛā ityādie bhāv [jāyante ] hote hain, [tathā ] usīprakār [agnāninaḥ ] agnānīke (agnānamay bhāvamense) [bahuvidhāḥ api ] anek prakārake [agnānamayāḥ bhāvāḥ ] agnānamay bhāv [jāyante ] hote hain [tu ] aur [gnāninaḥ ] gnānīke (gnānamay bhāvamense) [sarve ] sabhī [gnānamayāḥ bhāvāḥ ] gnānamay bhāv [bhavanti ] hote hain
ṭīkā : — jaise pudgal svayam pariṇāmasvabhāvī hone par bhī, kāraṇ jaise kārya honese, suvarṇamay bhāvamense suvarṇajātikā ullaṅghan na karate hue suvarṇamay kuṇḍal ādi bhāv hī hote hain, kintu lauhamay kaṛā ityādi bhāv nahīn hote, aur lauhamay bhāvamense, lauhajātikā ullaṅghan na karate hue lauhamay kaṛā ityādi bhāv hī hote hain, kintu suvarṇamay kuṇḍal ādi bhāv nahīn hote; isīprakār jīv svayam pariṇāmasvabhāvī hone par bhī, kāraṇ jaise hī kārya honese, agnānīke — jo