Samaysar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 106-131 ; Kalash: 63-67.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 34

 

Page 188 of 642
PDF/HTML Page 221 of 675
single page version

kathamiti chet
jodhehin kade juddhe rāeṇ kadan ti jampade logo .
vavahāreṇ tah kadan ṇāṇāvaraṇādi jīveṇ ..106..
yodhaiḥ kr̥ute yuddhe rāgnā kr̥utamiti jalpate lokaḥ .
vyavahāreṇ tathā kr̥utan gnānāvaraṇādi jīven ..106..

yathā yuddhapariṇāmen svayam pariṇamamānaiḥ yodhaiḥ kr̥ute yuddhe yuddhapariṇāmen svayamapariṇam- mānasya rāgno rāgnā kil kr̥utan yuddhamityupachāro, na paramārthaḥ, tathā gnānāvaraṇādikarmapariṇāmen svayam pariṇamamānen pudgaladravyeṇ kr̥ute gnānāvaraṇādikarmaṇi gnānāvaraṇādikarmapariṇāmen svayamapariṇamamānasyātmanaḥ kilātmanā kr̥utan gnānāvaraṇādikarmetyupachāro, na paramārthaḥ .

bhāvārtha :kadāchit honevāle nimittanaimittikabhāvamen kartākarmabhāv kahanā so upachār hai .105.
ab, yah upachār kaise hai so dr̥uṣhṭānta dvārā kahate hain :
yoddhā karen jahan̐ yuddha, vahān̐ vah bhūpakr̥ut janagaṇ kahain .
tyon jīvane gnānāvaraṇ ādik kiye vyavahārase ..106..

gāthārtha :[yodhaiḥ ] yoddhāoṅke dvārā [yuddhe kr̥ute ] yuddha kiye jāne par, ‘[rāgnā kr̥utam ] rājāne yuddha kiyā’ [iti ] isaprakār [lokaḥ ] lok [jalpate ] (vyavahārase) kahate hain [tathā ] usīprakār ‘[gnānāvaraṇādi ] gnānāvaraṇādi karma [jīven kr̥utan ] jīvane kiyā’ [vyavahāreṇ ] aisā vyavahārase kahā jātā hai .

ṭīkā :jaise yuddhapariṇāmarūp svayam pariṇamate hue yoddhāoṅke dvārā yuddha kiye jāne par, yuddhapariṇāmarūp svayam pariṇamit nahīn honevāle rājāmen ‘rājāne yuddha kiyā’ aisā upachār hai, paramārtha nahīn hain; isīprakār gnānāvaraṇādikarmapariṇāmarūp svayam pariṇamate hue pudgaladravyake dvārā gnānāvaraṇādi karma kiye jāne par, gnānāvaraṇādi karmapariṇāmarūp svayam pariṇamit nahīn honevāle aise ‘ātmāmen ‘ātmāne gnānāvaraṇādi karma kiyā’ aisā upachār hai, paramārtha nahīn hai .

bhāvārtha :yoddhāoṅke dvārā yuddha kiye jāne par bhī upachārase yah kahā jātā hai ki ‘rājāne yuddha kiyā’, isīprakār gnānāvaraṇādi karma pudgaladravyake dvārā kiye jāne par bhī upachārase yah kahā jātā hai ki ‘jīvane karma kiyā’ ..106..


Page 189 of 642
PDF/HTML Page 222 of 675
single page version

at etatsthitam
uppādedi karedi ya bandhadi pariṇāmaedi giṇhadi ya .
ādā poggaladavvan vavahāraṇayassa vattavvan ..107..
utpādayati karoti cha badhnāti pariṇāmayati gr̥uhṇāti cha .
ātmā pudgaladravyan vyavahāranayasya vaktavyam ..107..

ayan khalvātmā na gr̥uhṇāti, na pariṇamayati, notpādayati, na karoti, na badhnāti, vyāpya- vyāpakabhāvābhāvāt, prāpyan vikāryan nirvartyan cha pudgaladravyātmakan karma . yattu vyāpyavyāpak- bhāvābhāve‘pi prāpyan vikāryan nirvartyan cha pudgaladravyātmakan karma gr̥uhṇāti, pariṇamayati, utpādayati, karoti, badhnāti chātmeti vikalpaḥ sa kilopachāraḥ .

kathamiti chet
ab ka hate hain ki uparokta hetuse yah siddha huā ki :
upajāvatā, praṇamāvatā, grahatā, avaru bāndhe, kare .
pudgaladaravako ātamā
vyavahāranayavaktavya hai ..107..

gāthārtha : :[ātmā ] ātmā [pudgaladravyam ] pudgaladravyako [utpādayati ] utpanna karatā hai, [karoti cha ] karatā hai, [badhnāti ] bān̐dhatā hai, [pariṇāmayati ] pariṇamit karatā hai [cha ] aur [gr̥uhṇāti ] grahaṇ karatā haiyah [vyavahāranayasya ] vyavahāranayakā [vaktavyam ] kathan hai .

ṭīkā :yah ātmā vāstavamen vyāpyavyāpakabhāvake abhāvake kāraṇ, prāpya, vikārya aur nirvartyaaise pudgaladravyātmak (pudgaladravyasvarūp) karmako grahaṇ nahīn karatā, pariṇamit nahīn karatā, utpanna nahīn karatā aur na use karatā hai, na bān̐dhatā hai; tathā vyāpyavyāpakabhāvakā abhāv hone par bhī, ‘‘prāpya, vikārya aur nirvartyaaise pudgaladravyātmak karmako ātmā grahaṇ karatā hai, pariṇamit karatā hai, utpanna karatā hai, karatā hai aur bān̐dhatā hai’’ aisā jo vikalpa vah vāstavamen upachār hai .

bhāvārtha :vyāpyavyāpakabhāvake binā kartr̥ukarmatva kahanā so upachār hai; isaliye ātmā pudgal-

dravyako grahaṇ karatā hai pariṇamit karatā hai, utpanna karatā hai, ityādi kahanā so upachār hai ..107..

ab yahān̐ prashna karatā hai ki yah upachār kaise hai ? usakā uttar dr̥uṣhṭāntapūrvak kahate hain :


Page 190 of 642
PDF/HTML Page 223 of 675
single page version

jah rāyā vavahārā dosaguṇuppādago tti ālavido .
tah jīvo vavahārā davvaguṇuppādago bhaṇido ..108..
yathā rājā vyavahārāt doṣhaguṇotpādak ityālapitaḥ .
tathā jīvo vyavahārāt dravyaguṇotpādako bhaṇitaḥ ..108..

yathā lokasya vyāpyavyāpakabhāven svabhāvat evotpadyamāneṣhu guṇadoṣheṣhu vyāpyavyāpak- bhāvābhāve‘pi tadutpādako rājetyupachāraḥ, tathā pudgaladravyasya vyāpyavyāpakabhāven svabhāvat evotpadyamāneṣhu guṇadoṣheṣhu vyāpyavyāpakabhāvābhāve‘pi tadutpādako jīv ityupachāraḥ .

guṇadoṣhautpādak kahā jyon bhūpako vyavahārase .
tyon dravyaguṇautpannakartā, jīv kahā vyavahārase ..108..

gāthārtha :[yathā ] jaise [rājā ] rājāko [doṣhaguṇotpādakaḥ iti ] prajāke doṣh aur guṇoṅko utpanna karanevālā [vyavahārāt ] vyavahārase [ālapitaḥ ] kahā hai, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīvako [dravyaguṇotpādak ] pudgaladravyake dravya-guṇako utpanna karanevālā [vyavahārāt ] vyavahārase [bhaṇitaḥ ] kahā gayā hai .

ṭīkā :jaise prajāke guṇadoṣhommen aur prajāmen vyāpyavyāpakabhāv honese sva-bhāvase hī (prajāke apane bhāvase hī) un guṇ-doṣhoṅkī utpatti hone par bhīyadyapi un guṇ-doṣhommen aur rājāmen vyāpyavyāpakabhāvakā abhāv hai tathāpi yah upachārase kahā jātā hai ki ‘unakā utpādak rājā hai’; isīprakār pudgaladravyake guṇadoṣhommen aur pudgaladravyamen vyāpyavyāpakabhāv honese sva-bhāvase hī (pudgaladravyake apane bhāvase hī) un guṇadoṣhoṅkī utpatti hone par bhī yadyapi un guṇadoṣhommen aur jīvamen vyāpyavyāpakabhāvakā abhāv hai tathāpi‘unakā utpādak jīv hai’ aisā upachār kiyā jātā hai .

bhāvārtha :jagatmen kahā jātā hai ki ‘yathā rājā tathā prajā’ . is kahāvatase prajāke guṇadoṣhoṅko utpanna karanevālā rājā kahā jātā hai . isīprakār pudgaladravyake guṇadoṣhoṅko utpanna karanevālā jīv kahā jātā hai . paramārthadr̥uṣhṭise dekhā jāy to yah yathārtha nahīn, kintu upachār hai ..108..

ab āgekī gāthākā sūchak kāvya kahate hain :

Page 191 of 642
PDF/HTML Page 224 of 675
single page version

(vasantatilakā)
jīvaḥ karoti yadi pudgalakarma naiv
kastarhi tatkurut ityabhishaṅk yaiv
.
etarhi tīvrarayamohanivarhaṇāy
saṅkīrtyate shr̥uṇut pudgalakarmakartr̥u
..63..
sāmaṇṇapachchayā khalu chauro bhaṇṇanti bandhakattāro .
michchhattan aviramaṇan kasāyajogā ya boddhavvā ..109..
tesin puṇo vi ya imo bhaṇido bhedo du terasaviyappo .
michchhādiṭṭhīādī jāv sajogissa charamantan ..110..
ede achedaṇā khalu poggalakammudayasambhavā jamhā .
te jadi karenti kamman ṇa vi tesin vedago ādā ..111..

shlokārtha :[yadi pudgalakarma jīvaḥ na ev karoti ] yadi pudgalakarmako jīv nahīn karatā [tarhi ] to phi ra [tat kaḥ kurute ] use kaun karatā hai ?’ [iti abhishaṅk yā ev ] aisī āshaṅkā karake, [etarhi ] ab [tīvra-ray-moh-nivarhaṇāy ] tīvra vegavāle mohakā (kartr̥ukarmatvake agnānakā) nāsh karaneke liye, yah kahate hain ki[pudgalakarmakartr̥u saṅkīrtyate ] ‘pudgalakarmakā kartā kaun hai’; [shr̥uṇut ] isaliye (he gnānake ichchhuk puruṣhon !) ise suno .63.

ab yah kahate hain ki pudgalakarmakā kartā kaun hai :
sāmānya pratyay chār, nishchay bandhake kartā kahe .
mithyātva aru aviramaṇ, yogakaṣhāy ye hī jānane ..109..
phi ra unahikā darshā diyā, yah bhed ter prakārakā .
mithyātva guṇasthānādi le, jo charamabhed sayogikā ..110..
pudgalakaramake udayase, utpanna isase ajīv ve .
ve jo karen karmon bhale, bhoktā bhi nahin jīvadravya hai ..111..

Page 192 of 642
PDF/HTML Page 225 of 675
single page version

guṇasaṇṇidā du ede kamman kuvvanti pachchayā jamhā .
tamhā jīvo‘kattā guṇā ya kuvvanti kammāṇi ..112..
sāmānyapratyayāḥ khalu chatvāro bhaṇyante bandhakartāraḥ .
mithyātvamaviramaṇan kaṣhāyayogau cha boddhavyāḥ ..109..
teṣhān punarapi chāyan bhaṇito bhedastu trayodashavikalpaḥ .
mithyādr̥uṣhṭayādiḥ yāvat sayoginashcharamāntaḥ ..110..
ete achetanāḥ khalu pudgalakarmodayasambhavā yasmāt .
te yadi kurvanti karma nāpi teṣhān vedak ātmā ..111..
guṇasañgnitāstu ete karma kurvanti pratyayā yasmāt .
tasmājjīvo‘kartā guṇāshcha kurvanti karmāṇi ..112..
paramārthase ‘guṇ’ nāmake, pratyay kare in karmako .
tisase akartā jīv hai, guṇasthān karate karmako ..112..

gāthārtha :[chatvāraḥ ] chār [sāmānyapratyayāḥ ] sāmānya 1pratyay [khalu ] nishchayase [bandhakartāraḥ ] bandhake kartā [bhaṇyante ] kahe jāte hain, ve[mithyātvam ] mithyātva, [aviramaṇan ] aviramaṇ [cha ] tathā [kaṣhāyayogau ] kaṣhāy aur yog [boddhavyāḥ ] jānanā . [punaḥ api cha ] aur phi ra [teṣhān ] unakā, [ayan ] yah [trayodashavikalpaḥ ] terah prakārakā [bhedaḥ tu ] bhed [bhaṇitaḥ ] kahā gayā hai[mithyādr̥uṣhṭayādiḥ ] mithyādr̥uṣhṭi(guṇasthān)se lekar [sayoginaḥ charamāntaḥ yāvat ] sayogakevalī(guṇasthān)ke charam samay paryantakā, [ete ] yah (pratyay athavā guṇasthān) [khalu ] jo ki nishchayase [achetanāḥ ] achetan hain, [yasmāt ] kyoṅki [pudgalakarmodayasambhavāḥ ] pudgalakarmake udayase utpanna hote hain [te ] ve [yadi ] yadi [karma ] karma [kurvanti ] karate hain to bhale karen; [teṣhān ] unakā (karmoṅkā) [vedakaḥ api ] bhoktā bhī [ātmā na ] ātmā nahīn hai . [yasmāt ] kyoṅki [ete ] yah [guṇasañgnitāḥ tu ] ‘guṇ’ nāmak [pratyayāḥ ] pratyay [karma ] karma [kurvanti ] karate hain, [tasmāt ] isaliye [jīvaḥ ] jīv to [akartā ] karmoṅkā akartā hai [cha ] aur [guṇāḥ ] ‘guṇ’ hī [karmāṇi ] karmoṅko [kurvanti ] karate hain . 1. pratyay = karmabandhake kāraṇ arthāt āsrav .


Page 193 of 642
PDF/HTML Page 226 of 675
single page version

pudgalakarmaṇaḥ kil pudgaladravyamevaikan kartr̥u; tadvisheṣhāḥ mithyātvāviratikaṣhāyayogā bandhasya sāmānyahetutayā chatvāraḥ kartāraḥ . te ev vikalpyamānā mithyādr̥uṣhṭayādisayogakevalyantāstrayodash kartāraḥ . athaite pudgalakarmavipākavikalpatvādatyantamachetanāḥ santastrayodash kartāraḥ kevalā ev yadi vyāpyavyāpakabhāven kiñchanāpi pudgalakarma kuryustadā kuryurev; kin jīvasyātrāpatitam ? athāyan tarkaḥpudgalamayamithyātvādīn vedayamāno jīvaḥ svayamev mithyādr̥uṣhṭirbhūtvā pudgalakarma karoti . sa kilāvivekaḥ, yato na khalvātmā bhāvyabhāvakabhāvābhāvāt pudgaladravyamayamithyātvādi- vedako‘pi, kathan punaḥ pudgalakarmaṇaḥ kartā nām ? athaitadāyātamyataḥ pudgaladravyamayānān chaturṇān sāmānyapratyayānān vikalpāstrayodash visheṣhapratyayā guṇashabdavāchyāḥ kevalā ev kurvanti karmāṇi, tataḥ pudgalakarmaṇāmakartā jīvo, guṇā ev tatkartāraḥ . te tu pudgaladravyamev . tataḥ sthitan pudgalakarmaṇaḥ pudgaladravyamevaikan kartr̥u .

ṭīkā :vāstavamen pudgalakarmakā, pudgaladravya hī ek kartā hai; usake visheṣh mithyātva, avirati, kaṣhāy aur yog bandhake sāmānya hetu honese chār kartā hain; ve hī bhedarūp kiye jāne par (arthāt unhīn ke bhed karane par), mithyādr̥uṣhṭise lekar sayogakevalī paryant terah kartā hai . ab, jo pudgalakarmake vipākake prakār honese atyanta achetan hain aise terah kartā hī keval vyāpyavyāpakabhāvase yadi kuchh bhī pudgalakarmako karen to bhale karen; isamen jīvakā kyā āyā ? (kuchh bhī nahīn .) yahān̐ yah tarka hai ki ‘‘pudgalamay mithyātvādiko bhogatā huā jīv svayam hī mithyādr̥uṣhṭi hokar pudgalakarmako karatā hai’’ . (isakā samādhān yah hai ki :) yah tarka vāstavamen avivek hai, kyoṅki bhāvyabhāvakabhāvakā abhāv honese ātmā nishchayase pudgaladravyamay mithyātvādikā bhoktā bhī nahīn hai, tab phi ra pudgalakarmakā kartā kaise ho sakatā hai ? isaliye yah siddha huā kijo pudgaladravyamay chār sāmānyapratyayoṅke bhedarūp terah visheṣhapratyay hain jo ki ‘guṇ’ shabdase (guṇasthān nāmase) kahe jāte hain ve hī mātra karmoṅko karate hain, isaliye jīv pudagalakarmoṅkā akartā hai, kintu ‘guṇ’ hī unake kartā hain; aur ve ‘guṇ’ to pudgaladravya hī hain; isase yah siddha huā ki pudgalakarmakā, pudgaladravya hī ek kartā hai .

bhāvārtha :shāstrommen pratyayoṅko bandhakā kartā kahā gayā hai . guṇasthān bhī visheṣh pratyay hī hain, isaliye ye guṇasthān bandhake kartā hain arthāt pudgalakarmake kartā hain . aur mithyātvādi sāmānya pratyay yā guṇasthānarūp visheṣh pratyay achetan pudgaladravyamay hī hain; isase yah siddha huā ki pudgaladravya hī pudgalakarmakā kartā hai, jīv nahīn . jīvako pudgalakarmakā kartā mānanā agnān hai ..109 se 112..

25

Page 194 of 642
PDF/HTML Page 227 of 675
single page version

na cha jīvapratyayayorekatvam
jah jīvassa aṇaṇṇuvaogo koho vi tah jadi aṇaṇṇo .
jīvassājīvassa ya evamaṇaṇṇattamāvaṇṇan ..113..
evamih jo du jīvo so chev du ṇiyamado tahā‘jīvo .
ayameyatte doso pachchayaṇokammakammāṇan ..114..
ah de aṇṇo koho aṇṇuvaogappago havadi chedā .
jah koho tah pachchay kamman ṇokammamavi aṇṇan ..115..
yathā jīvasyānanya upayogaḥ krodho‘pi tathā yadyananyaḥ .
jīvasyājīvasya chaivamananyatvamāpannam ..113..
evamih yastu jīvaḥ sa chaiv tu niyamatastathā‘jīvaḥ .
ayamekatve doṣhaḥ pratyayanokarmakarmaṇām ..114..
ath te anyaḥ krodho‘nyaḥ upayogātmako bhavati chetayitā .
yathā krodhastathā pratyayāḥ karma nokarmāpyanyat ..115..
ab yah kahate hain kijīv aur un pratyayommen ekatva nahīn hai :
upayog jyonhi ananya jīvakā, krodh tyonhī jīvakā,
to doṣh āye jīv tyonhi ajīvake ekatvakā
..113..
yon jagatamen jo jīv ve hi ajīv bhī nishchay hue .
nokarma, pratyay, karmake ekatvamen bhī doṣh ye ..114..

jo krodh yon hai anya, jīv upayogaātmak anya hai, to krodhavat nokarma, pratyay, karma bhī sab anya hain ..115..

gāthārtha :[yathā ] jaise [jīvasya ] jīvake [upayogaḥ ] upayog [ananyaḥ ] ananya arthāt ekarūp hai [tathā ] usīprakār [yadi ] yadi [krodhaḥ api ] krodh bhī [ananyaḥ ] ananya ho to [evam ] isaprakār [jīvasya ] jīvake [cha ] aur [ajīvasya ] ajīvake [ananyatvam ]


Page 195 of 642
PDF/HTML Page 228 of 675
single page version

yadi yathā jīvasya tanmayatvājjīvādananya upayogastathā jaḍaḥ krodho‘pyananya eveti pratipattistadā chidrūpajaḍayorananyatvājjīvasyopayogamayatvavajjaḍakrodhamayatvāpattiḥ . tathā sati tu ya ev jīvaḥ sa evājīv iti dravyāntaraluptiḥ . evan pratyayanokarmakarmaṇāmapi jīvādananyatvapratipattāvayamev doṣhaḥ . athaitaddoṣhabhayādanya evopayogātmā jīvo‘nya ev jaḍasvabhāvaḥ krodhaḥ ityabhyupagamaḥ, tarhi yathopayogātmano jīvādanyo jaḍasvabhāvaḥ krodhaḥ tathā pratyayanokarmakarmāṇyapyanyānyev, jaḍ- svabhāvatvāvisheṣhāt . nāsti jīvapratyayayorekatvam . ananyatva [āpannam ] ā gayā . [evam cha ] aur aisā hone par, [ih ] is jagatamen [yaḥ tu ] jo [jīvaḥ ] jīv hai [saḥ ev tu ] vahī [niyamataḥ ] niyamase [tathā ] usīprakār [ajīvaḥ ] ajīv siddha huā; (donoṅke ananyatva honemen yah doṣh āyā;) [pratyayanokarmakarmaṇām ] pratyay, nokarma aur karmake [ekatve ] ekatvamen arthāt ananyatvamen bhī [ayam doṣhaḥ ] yahī doṣh ātā hai . [ath ] ab yadi (is doṣhake bhayase) [te ] tere matamen [krodhaḥ ] krodh [anyaḥ ] anya hai aur [upayogātmakaḥ ] upayogasvarūp [chetayitā ] ātmā [anyaḥ ] anya [bhavati ] hai, to [yathā krodhaḥ ] jaise krodh hai [tathā ] vaise hī [pratyayāḥ ] pratyay, [karma ] karma aur [nokarma api ] nokarma bhī [anyat ] ātmāse anya hī hain .

ṭīkā :jaise jīvake upayogamayatvake kāraṇ jīvase upayog ananya (abhinna) hai usīprakār jaṛ krodh bhī ananya hī hai yadi aisī 1pratipatti kī jāye, to 2chidrūp aur jaṛake ananyatvake kāraṇ jīvako upayogamayatākī bhān̐ti jaṛ krodhamayatā bhī ā jāyegī . aur aisā honese to jo jīv hai vahī ajīv siddha hogā,isaprakār anya dravyakā lop ho jāyegā . isīprakār pratyay, nokarma aur karma bhī jīvase ananya hain aisī pratipattimen bhī yahī doṣh ātā hai . ab yadi is doṣhake bhayase yah svīkār kiyā jāye ki upayogātmak jīv anya hī hai aur jaṛasvabhāv krodh anya hī hai, to jaise upayogātmak jīvase jaṛasvabhāv krodh anya hai usīprakār pratyay, nokarma aur karma bhī anya hī hain, kyoṅki unake jaṛ svabhāvatvamen antar nahīn hai (arthāt jaise krodh jaṛ hai usīprakār pratyay, nokarma aur karma bhī jaṛ hain) . isaprakār jīv aur pratyayamen ekatva nahīn hai .

bhāvārtha :mithyātvādi āsrav to jaṛasvabhāv hain aur jīv chetanasvabhāv hai . yadi jaṛ aur chetan ek ho jāyen to bhinna dravyoṅke lop honekā mahā doṣh ātā hai . isaliye nishchayanayakā yah siddhānta hai ki āsrav aur ātmāmen ekatva nahīn hai ..113 se 115.. 1 pratipatti = pratīti; pratipādan . 2 chidrūp = jīv .


Page 196 of 642
PDF/HTML Page 229 of 675
single page version

ath pudgaladravyasya pariṇāmasvabhāvatvan sādhayati sāṅkhyamatānuyāyishiṣhyan prati
jīve ṇa sayan baddhan ṇa sayan pariṇamadi kammabhāveṇ .
jadi poggaladavvamiṇan appariṇāmī tadā hodi ..116..
kammaiyavaggaṇāsu ya apariṇamantīsu kammabhāveṇ .
sansārassa abhāvo pasajjade saṅkhasamao vā ..117..
jīvo pariṇāmayade poggaladavvāṇi kammabhāveṇ .
te sayamapariṇamante kahan ṇu pariṇāmayadi chedā ..118..
ah sayamev hi pariṇamadi kammabhāveṇ poggalan davvan .
jīvo pariṇāmayade kamman kammattamidi michchhā ..119..
ṇiyamā kammapariṇadan kamman chiy hodi poggalan davvan .
tah tan ṇāṇāvaraṇāipariṇadan muṇasu tachchev ..120..

ab sāṅkhyamatānuyāyī shiṣhyake prati pudgaladravyakā pariṇāmasvabhāvatva siddha karate hain (arthāt sāṅkhyamatavāle prakr̥iti aur puruṣhako apariṇāmī mānate hain unhen samajhāte hain) :

jīvamen svayam nahin baddha, aru nahin karmabhāvon pariṇame .
to vo hi pudgaladravya bhī, pariṇamanahīn bane are ! 116..
jo vargaṇā kārmāṇakī, nahin karmabhāvon pariṇame .
sansārakā hi abhāv athavā sāṅkhyamat nishchit huve ! 117..
jo karmabhāvon pariṇamāye jīv pudgaladravyako .
kyon jīv usako pariṇamāye, svayam nahin pariṇamat jo ? 118..
svayamev pudgaladravya aru, jo karmabhāvon pariṇame .
jīv pariṇamāye karmako, karmatvamenmithyā bane ..119..
pudgaladarav jo karmapariṇat, niyamase karma hi bane .
gnānāvaraṇaityādipariṇat, vo hi tum jāno use ..120..

Page 197 of 642
PDF/HTML Page 230 of 675
single page version

jīve na svayam baddhan na svayam pariṇamate karmabhāven .
yadi pudgaladravyamidamapariṇāmi tadā bhavati ..116..
kārmaṇavargaṇāsu chāpariṇamamānāsu karmabhāven .
sansārasyābhāvaḥ prasajati sāṅkhyasamayo vā ..117..
jīvaḥ pariṇāmayati pudgaladravyāṇi karmabhāven .
tāni svayamapariṇamamānāni kathan nu pariṇāmayati chetayitā ..118..
ath svayamev hi pariṇamate karmabhāven pudgalan dravyam .
jīvaḥ pariṇāmayati karma karmatvamiti mithyā ..119..
niyamātkarmapariṇatan karma chaiv bhavati pudgalan dravyam .
tathā tadgnānāvaraṇādipariṇatan jānīt tachchaiv ..120..

gāthārtha :[idam pudgaladravyam ] yah pudgaladravya [jīve ] jīvamen [svayam ] svayam [baddhan na ] nahīn ban̐dhā [karmabhāven ] aur karmabhāvase [svayam ] svayam [na pariṇamate ] nahīn pariṇamatā [yadi ] yadi aisā mānā jāye [tadā ] to vah [apariṇāmī ] apariṇāmī [bhavati ] siddha hotā hai; [cha ] aur [kārmaṇavargaṇāsu ] kārmaṇavargaṇāen̐ [karmabhāven ] ka rmabhāvase [apariṇamamānāsu ] nahīn pariṇamatī honese, [sansārasya ] sansārakā [abhāvaḥ ] abhāv [prasajati ] siddha hotā hai [vā ] athavā [sāṅkhyasamayaḥ ] sāṅkhyamatakā prasaṅg ātā hai

.

aur [jīvaḥ ] jīv [pudgaladravyāṇi ] pudgaladravyoṅko [karmabhāven ] ka rmabhāvase [pariṇāmayati ] pariṇamātā hai aisā mānā jāye to yah prashna hotā hai ki [svayam apariṇamamānāni ] svayam nahīn pariṇamatī huī [tāni ] un vargaṇāoṅko [chetayitā ] chetan ātmā [kathan nu ] kaise [pariṇāmayati ] pariṇaman karā sak tā hai ? [ath ] athavā yadi [pudgalam dravyam ] pudgaladravya [svayamev hi ] apane āp hī [karmabhāven ] ka rmabhāvase [pariṇamate ] pariṇaman karatā hai aisā mānā jāye, to [jīvaḥ ] jīv [karma ] ka rmako arthāt pudgaladravyako [karmatvam ] ka rmarūp [pariṇāmayati ] pariṇaman karātā hai [iti ] yah kathan [mithyā ] mithyā siddha hotā hai

.

[niyamāt ] isaliye jaise niyamase [karmapariṇatan ] ka rmarūp (kartāke kāryarūpase) pariṇamit [pudgalam dravyam ] pudgaladravya [karma chaiv ] ka rma hī [bhavati ] hai [tathā ] isīprakār [gnānāvaraṇādipariṇatan ] gnānāvaraṇādirūp pariṇamit [tat ] pudgaladravya [tat cha ev ] gnānāvaraṇādi hī hai [jānīt ] aisā jāno .


Page 198 of 642
PDF/HTML Page 231 of 675
single page version

yadi pudgaladravyan jīve svayamabaddhan satkarmabhāven svayamev na pariṇamet, tadā tadapariṇāmyev syāt . tathā sati sansārābhāvaḥ . ath jīvaḥ pudgaladravyan karmabhāven pariṇāmayati tato na sansārābhāvaḥ iti tarkaḥ . kin svayamapariṇamamānan pariṇamamānan vā jīvaḥ pudgaladravyan karmabhāven pariṇāmayet ? na tāvattatsvayamapariṇamamānan pareṇ pariṇamayitun pāryet; na hi svato‘satī shaktiḥ kartumanyen pāryate . svayam pariṇamamānan tu na paran pariṇamayitāramapekṣhet; na hi vastushaktayaḥ paramapekṣhante . tataḥ pudgaladravyan pariṇāmasvabhāvan svayamevāstu . tathā sati kalashapariṇatā mr̥uttikā svayam kalash iv jaḍasvabhāvagnānāvaraṇādikarmapariṇatan tadev svayam gnānāvaraṇādikarma syāt . iti siddhan pudgaladravyasya pariṇāmasvabhāvatvam .

(upajāti)
sthitetyavighnā khalu pudgalasya
svabhāvabhūtā pariṇāmashaktiḥ
.
tasyān sthitāyān sa karoti bhāvan
yamātmanastasya sa ev kartā
..64..

ṭīkā :yadi pudgaladravya jīvamen svayam na bandhatā huā karmabhāvase svayamev nahīn pariṇamatā ho, to vah apariṇāmī hī siddha hogā . aisā hone par, sansārakā abhāv hogā . (kyoṅki yadi pudgaladravya karmarūp nahīn pariṇame to jīv karmarahit siddha hove; tab phi ra sansār kisakā ?) yadi yahān̐ yah tarka upasthit kiyā jāye ki ‘‘jīv pudgaladravyako karmabhāvase pariṇamātā hai, isaliye sansārakā abhāv nahīn hogā’’, to usakā nirākaraṇ do pakṣhoṅko lekar isaprakār kiyā jātā hai kiḥkyā jīv svayam apariṇamate hue pudgaladravyako karma bhāvarūp pariṇamātā hai yā svayam pariṇamate hueko ? pratham, svayam apariṇamate hueko dūsareke dvārā nahīn pariṇamāyā jā sakatā; kyoṅki (vastumen) jo shakti svataḥ na ho use anya koī nahīn kar sakatā . (isaliye pratham pakṣha asatya hai .) aur svayam pariṇamate hueko anya pariṇamānevālekī apekṣhā nahīn hotī; kyoṅki vastukī shaktiyān̐ parakī apekṣhā nahīn rakhatīn . (isaliye dūsarā pakṣha bhī asatya hai .) ataḥ pudgaladravya pariṇamanasvabhāvavālā svayamev ho . aisā honese, jaise ghaṭarūp pariṇamit miṭṭī hī svayam ghaṭ hai usī prakār, jaṛ svabhāvavāle gnānāvaraṇādikarmarūp pariṇamit pudgaladravya hī svayam gnānāvaraṇādikarma hai . isaprakār pudgaladravyakā pariṇāmasvabhāvatva siddha huā ..116 se 120..

ab isī arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[iti ] isaprakār [pudgalasya ] pudgaladravyakī [svabhāvabhūtā

Page 199 of 642
PDF/HTML Page 232 of 675
single page version

jīvasya pariṇāmitvan sādhayati
ṇa sayan baddho kamme ṇa sayan pariṇamadi kohamādīhin .
jadi es tujjha jīvo appariṇāmī tadā hodi ..121..
apariṇamantamhi sayan jīve kohādiehin bhāvehin .
sansārassa abhāvo pasajjade saṅkhasamao vā ..122..
poggalakamman koho jīvan pariṇāmaedi kohattan .
tan sayamapariṇamantan kahan ṇu pariṇāmayadi koho ..123..
ah sayamappā pariṇamadi kohabhāveṇ es de buddhī .
koho pariṇāmayade jīvan kohattamidi michchhā ..124..

pariṇāmashaktiḥ ] svabhāvabhūt pariṇamanashakti [khalu avighnā sthitā ] nirvighna siddha huī . [tasyān sthitāyān ] usake siddha hone par, [saḥ ātmanaḥ yam bhāvan karoti ] pudgaladravya apane jis bhāvako ka ratā hai [tasya saḥ ev kartā ] usakā vah pudgaladravya hī ka rtā hai .

bhāvārtha :sarva dravya pariṇamanasvabhāvavāle hain, isaliye ve apane apane bhāvake svayam hī kartā hain . pudgaladravya bhī apane jis bhāvako karatā hai usakā vah svayam hī kartā hai ..64..

ab jīvakā pariṇāmitva siddha karate hain :
nahin baddhakarma, svayam nahīn jo krodhabhāvon pariṇame .
to jīv yah tujh mataviṣhain pariṇamanahīn bane are ! 121..
krodhādibhāvon jo svayam nahin jīv āp hi pariṇame .
sansārakā hi abhāv athavā sāṅkhyamat nishchit huve ! 122..
jo krodhpudgalakarmajīvako, pariṇamāye krodhamen .
kyon krodh usako pariṇamāye jo svayam nahin pariṇame ? 123..
athavā svayam jīv krodhabhāvon pariṇametujh buddhi hai .
to krodh jīvako pariṇamāye krodhamenmithyā bane ..124..

Page 200 of 642
PDF/HTML Page 233 of 675
single page version

kohuvajutto koho māṇuvajutto ya māṇamevādā .
māuvajutto māyā lohuvajutto havadi loho ..125..
na svayam baddhaḥ karmaṇi na svayam pariṇamate krodhādibhiḥ .
yadyeṣhaḥ tav jīvo‘pariṇāmī tadā bhavati ..121..
apariṇamamāne svayam jīve krodhādibhiḥ bhāvaiḥ .
sansārasyābhāvaḥ prasajati sāṅkhyasamayo vā ..122..
pudgalakarma krodho jīvan pariṇāmayati krodhatvam .
tan svayamapariṇamamānan kathan nu pariṇāmayati krodhaḥ ..123..
ath svayamātmā pariṇamate krodhabhāven eṣhā te buddhiḥ .
krodhaḥ pariṇāmayati jīvan krodhatvamiti mithyā ..124..
krodhopayuktaḥ krodho mānopayuktashcha mān evātmā .
māyopayukto māyā lobhopayukto bhavati lobhaḥ ..125..
krodhopayogī krodh, jīv mānopayogī mān hai .
māyopayukta māyā aru lobhopayut lobh hi bane ..125..

gāthārtha :sāṅkhyamatānuyāyī shiṣhyake prati āchārya ka hate hain ki bhāī ! [eṣhaḥ ] yah [jīvaḥ ] jīv [karmaṇi ] ka rmamen [svayam ] svayam [baddhaḥ na ] nahīn ban̐dhā aur [krodhādibhiḥ ] krodhādibhāvase [svayam ] svayam [na pariṇamate ] nahīn pariṇamatā [yadi tav ] yadi terā yah mat hai [tadā ] to vah (jīv) [apariṇāmī ] apariṇāmī [bhavati ] siddha hotā hai; aur [jīve ] jīv [svayam ] svayam [krodhādibhiḥ bhāvaiḥ ] krodhādibhāvarūp [apariṇamamāne ] nahīn pariṇamatā honese, [sansārasya ] sansārakā [abhāvaḥ ] abhāv [prasajati ] siddha hotā hai [vā ] athavā [sāṅkhyasamayaḥ ] sāṅkhyamatakā prasaṅg ātā hai

.

[pudgalakarma krodhaḥ ] aur pudgalak rma jo krodh hai vah [jīvan ] jīvako [krodhatvam ] krodharūp [pariṇāmayati ] pariṇaman karātā hai aisā tū māne to yah prashna hotā hai ki [svayam apariṇamamānan ] svayam nahīn pariṇamate hue [tan ] us jīvako [krodhaḥ ] krodh [kathan nu ] kaise [pariṇāmayati ] pariṇaman karā sakatā hai ? [ath ] athavā yadi [ātmā ] ātmā [svayam ]


Page 201 of 642
PDF/HTML Page 234 of 675
single page version

yadi karmaṇi svayamabaddhaḥ san jīvaḥ krodhādibhāven svayamev na pariṇamet tadā sa kilāpariṇāmyev syāt . tathā sati sansārābhāvaḥ . ath pudgalakarma krodhādi jīvan krodhādibhāven pariṇāmayati tato na sansārābhāv iti tarkaḥ . kin svayamapariṇamamānan pariṇamamānan vā pudgalakarma krodhādi jīvan krodhādibhāven pariṇāmayet ? na tāvatsvayamapariṇamamānaḥ pareṇ pariṇamayitun pāryet; na hi svato‘satī shaktiḥ kartumanyen pāryate . svayam pariṇamamānastu na paran pariṇamayitāramapekṣhet; na hi vastushaktayaḥ paramapekṣhante . tato jīvaḥ pariṇāmasvabhāvaḥ svayamevāstu . tathā sati garuḍ- dhyānapariṇataḥ sādhakaḥ svayam garuḍ ivāgnānasvabhāvakrodhādipariṇatopayogaḥ sa ev svayam krodhādiḥ syāt . iti siddhan jīvasya pariṇāmasvabhāvatvam . apane āp [krodhabhāven ] krodhabhāvase [pariṇamate ] pariṇamatā hai [eṣhā te buddhiḥ ] aisī terī buddhi ho, to [krodhaḥ ] krodh [jīvan ] jīvako [krodhatvam ] krodharūp [pariṇāmayati ] pariṇaman karātā hai [iti ] yah kathan [mithyā ] mithyā siddha hotā hai .

isaliye yah siddhānta hai ki [krodhopayuktaḥ ] krodhamen upayukta (arthāt jisakā upayog krodhākār pariṇamit huā hai aisā) [ātmā ] ātmā [krodhaḥ ] krodh hī hai, [mānopayuktaḥ ] mānamen upayukta ātmā [mānaḥ ev ] mān hī hai, [māyopayuktaḥ ] māyāmen upayukta ātmā [māyā ] māyā hai [cha ] aur [lobhopayuktaḥ ] lobhamen upayukta ātmā [lobhaḥ ] lobh [bhavati ] hai .

ṭīkā :yadi jīv karmamen svayam na ban̐dhatā huā krodhādibhāvase svayamev nahīn pariṇamatā ho, to vah vāstavamen apariṇāmī hī siddha hogā . aisā honese sansārakā abhāv hogā . yadi yahān̐ yah tarka upasthit kiyā jāye ki ‘‘pudgalakarma jo krodhādik hai vah jīvako krodhādibhāvarūp pariṇamātā hai, isaliye sansārakā abhāv nahīn hotā’’, to usakā nirākaraṇ do pakṣha lekar isaprakār kiyā jātā hai kipudgalakarma krodhādik hai vah svayam apariṇamate hue jīvako krodhādibhāvarūp pariṇamātā hai, yā svayam pariṇate hueko ? pratham, svayam apariṇamate hueko parake dvārā nahīn pariṇamāyā jā sakatā; kyoṅki (vastumen) jo shakti svataḥ na ho use anya koī nahīn kar sakatā . aur svayam pariṇamate hueko to anya pariṇamānevālekī apekṣhā nahīn hotī; kyoṅki vastukī shaktiyān̐ parakī apekṣhā nahīn rakhatī . (isaprakār donon pakṣha asatya hain .) isaliye jīv pariṇamanasvabhāvavālā svayamev ho . aisā honese, jaise garuṛake dhyānarūp pariṇamit mantrasādhak svayam garuṛ hai usīprakār, agnānasvabhāvavāle krodhādirūp jisakā upayog pariṇamit huā hai aisā jīv hī svayam krodhādi hai . isaprakār jīvakā pariṇāmasvabhāvatva siddha huā .

bhāvārtha :jīv pariṇāmasvabhāv hai . jab apanā upayog krodhādirūp pariṇamatā hai tab svayam krodhādirūp hī hotā hai aisā jānanā ..121 se 125..

26

Page 202 of 642
PDF/HTML Page 235 of 675
single page version

(upajāti)
sthiteti jīvasya nirantarāyā
svabhāvabhūtā pariṇāmashaktiḥ
.
tasyān sthitāyān sa karoti bhāvan
yan svasya tasyaiv bhavetsa kartā
..65..
tathā hi
jan kuṇadi bhāvamādā kattā so hodi tassa kammassa .
ṇāṇissa sa ṇāṇamao aṇṇāṇamao aṇāṇissa ..126..
yan karoti bhāvamātmā kartā sa bhavati tasya karmaṇaḥ .
gnāninaḥ sa gnānamayo‘gnānamayo‘gnāninaḥ ..126..
evamayamātmā svayamev pariṇāmasvabhāvo‘pi yamev bhāvamātmanaḥ karoti tasyaiv
ab isī arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

shlokārtha :[iti ] isaprakār [jīvasya ] jīvakī [svabhāvabhūtā pariṇāmashaktiḥ ] svabhāvabhūt pariṇamanashakti [nirantarāyā sthitā ] nirvighna siddha huī . [tasyān sthitāyān ] yah siddha hone par, [saḥ svasya yan bhāvan karoti ] jīv apane jis bhāvako ka ratā hai [tasya ev saḥ kartā bhavet ] usakā vah ka rtā hotā hai .

bhāvārtha :jīv bhī pariṇāmī hai; isaliye svayam jis bhāvarūp pariṇamatā hai usakā kartā hotā hai .65.

ab yah kahate hain ki gnānī gnānamay bhāvakā aur agnānī agnānamay bhāvakā kartā hai :
jis bhāvako ātmā kare, kartā bane us karmakā .
vah gnānamay hai gnānikā, agnānamay agnānikā ..126..

gāthārtha :[ātmā ] ātmā [yan bhāvam ] jis bhāvako [karoti ] karatā hai [tasya karmaṇaḥ ] us bhāvarūp ka rmakā [saḥ ] vah [kartā ] ka rtā [bhavati ] hotā hai; [gnāninaḥ ] gnānīko to [saḥ ] vah bhāv [gnānamayaḥ ] gnānamay hai aur [agnāninaḥ ] agnānīko [agnānamayaḥ ] agnānamay hai .

ṭīkā :isaprakār yah ātmā svayamev pariṇāmasvabhāvavālā hai tathāpi apane jis

Page 203 of 642
PDF/HTML Page 236 of 675
single page version

karmatāmāpadyamānasya kartr̥utvamāpadyet . sa tu gnāninaḥ samyaksvaparavivekenātyantoditaviviktātma- khyātitvāt gnānamay ev syāt . agnāninaḥ tu samyaksvaparavivekābhāvenātyantapratyastamit- viviktātmakhyātitvādagnānamay ev syāt .

kin gnānamayabhāvātkimagnānamayādbhavatītyāh
aṇṇāṇamao bhāvo aṇāṇiṇo kuṇadi teṇ kammāṇi .
ṇāṇamao ṇāṇissa du ṇa kuṇadi tamhā du kammāṇi ..127..
agnānamayo bhāvo‘gnāninaḥ karoti ten karmāṇi .
gnānamayo gnāninastu na karoti tasmāttu karmāṇi ..127..

agnānino hi samyaksvaparavivekābhāvenātyantapratyastamitaviviktātmakhyātitvādyasmādagnānamay bhāvako karatā hai us bhāvakā hīkarmatvako prāpta huekā hīkartā vah hotā hai (arthāt vah bhāv ātmākā karma hai aur ātmā usakā kartā hai) . vah bhāv gnānīko gnānamay hī hai, kyoṅki use samyak prakārase sva-parake vivekase (sarva paradravyabhāvonse) bhinna ātmākī khyāti atyanta udayako prāpta huī hai . aur vah bhāv agnānīko to agnānamay hī hai, kyoṅki use samyak prakārase sva-parakā vivek na honese bhinna ātmākī khyāti atyanta asta ho gaī hai .

bhāvārtha :gnānīko to sva-parakā bhedagnān huā hai, isaliye usake apane gnānamay bhāvakā hī kartr̥utva hai; aur agnānīko sva-parakā bhedagnān nahīn hai, isaliye usake agnānamay bhāvakā hī kartr̥utva hai ..126..

ab yah kahate hain ki gnānamay bhāvase kyā hotā hai aur agnānamay bhāvase kyā hotā hai :
agnānamay agnānikā, jisase kare vah karmako .
par gnānamay hai gnānikā, jisase kare nahin karmako ..127..

gāthārtha :[agnāninaḥ ] agnānīke [agnānamayaḥ ] agnānamay [bhāvaḥ ] bhāv hai, [ten ] isaliye agnānī [karmāṇi ] ka rmoṅko [karoti ] ka ratā hai, [gnāninaḥ tu ] aur gnānīke to [gnānamayaḥ ] gnānamay (bhāv) hai, [tasmāt tu ] isaliye gnānī [karmāṇi ] ka rmoṅko [na karoti ] nahīn ka ratā .

ṭīkā :agnānīke, samyak prakārase sva-parakā vivek na honeke kāraṇ bhinna

Page 204 of 642
PDF/HTML Page 237 of 675
single page version

ev bhāvaḥ syāt, tasminstu sati svaparayorekatvādhyāsen gnānamātrātsvasmātprabhraṣhṭaḥ parābhyān rāgadveṣhābhyān samamekībhūy pravartitāhaṅkāraḥ svayam kilaiṣho‘han rajye ruṣhyāmīti rajyate ruṣhyati cha; tasmādagnānamayabhāvādagnānī parau rāgadveṣhāvātmānan kurvan karoti karmāṇi .

gnāninastu samyaksvaparavivekenātyantoditaviviktātmakhyātitvādyasmāt gnānamay ev bhāvaḥ syāt, tasminstu sati svaparayornānātvavignānen gnānamātre svasminsuniviṣhṭaḥ parābhyān rāgadveṣhābhyān pr̥uthagbhūtatayā svarasat ev nivr̥uttāhaṅkāraḥ svayam kil kevalan jānātyev, na rajyate, na cha ruṣhyati, tasmāt gnānamayabhāvāt gnānī parau rāgadveṣhāvātmānamakurvanna karoti karmāṇi . ātmākī khyāti atyanta asta ho gaī honese, agnānamay bhāv hī hotā hai, aur usake honese, sva-parake ekatvake adhyāsake kāraṇ gnānamātra aise nijamense (ātmasvarūpamense) bhraṣhṭa huā, par aise rāgadveṣhake sāth ek hokar jisake ahaṅkār pravarta rahā hai aisā svayam ‘yah main vāstavamen rāgī hūn̐, dveṣhī hūn̐ (arthāt yah main rāg karatā hūn̐, dveṣh karatā hūn̐ )’ isaprakār (mānatā huā) rāgī aur dveṣhī hotā hai; isaliye agnānamay bhāvake kāraṇ agnānī apaneko par aise rāgadveṣharūp karatā huā karmoṅko karatā hai

.

gnānīke to, samyak prakārase svaparavivekake dvārā bhinna ātmākī khyāti atyanta udayako prāpta huī honese, gnānamay bhāv hī hotā hai, aur usake honese, sva-parake bhinnatvake vignānake kāraṇ gnānamātra aise nijamen suniviṣhṭa (samyak prakārase sthit) huā, par aise rāgadveṣhase pr̥uthagbhūtatāke (bhinnatvake) kāraṇ nijarasase hī jisake ahaṅkār nivr̥utta huā hai aisā svayam vāstavamen mātra jānatā hī hai, rāgī aur dveṣhī nahīn hotā (arthāt rāgadveṣh nahīn karatā); isaliye gnānamay bhāvake kāraṇ gnānī apaneko par aise rāgadveṣharūp na karatā huā karmoṅko nahīn karatā

.

bhāvārtha :is ātmāke krodhādik mohanīy karmakī prakr̥itikā (arthāt rāgadveṣhakā) uday āne par, apane upayogamen usakā rāgadveṣharūp malin svād ātā hai . agnānīke sva-parakā bhedagnān na honese vah yah mānatā hai ki ‘‘yah rāgadveṣharūp malin upayog hī merā svarūp hai vahī main hūn̐’’ . isaprakār rāgadveṣhamen ahambuddhi karatā huā agnānī apaneko rāgīdveṣhī karatā hai; isaliye vah karmoṅko karatā hai . isaprakār agnānamay bhāvase karmabandha hotā hai .

gnānīke bhedagnān honese vah aisā jānatā hai ki ‘‘gnānamātra shuddha upayog hai vahī merā svarūp haivahī main hūn̐; rāgadveṣh karmoṅkā ras hai, vah merā svarūp nahīn hai’’ . isaprakār rāgadveṣhamen ahambuddhi na karatā huā gnānī apaneko rāgīdveṣhī nahīn karatā, keval gnātā hī rahatā hai; isaliye


Page 205 of 642
PDF/HTML Page 238 of 675
single page version

(āryā)
gnānamay ev bhāvaḥ kuto bhavet gnānino na punaranyaḥ .
agnānamayaḥ sarvaḥ kuto‘yamagnānino nānyaḥ ..66..
ṇāṇamayā bhāvāo ṇāṇamao chev jāyade bhāvo .
jamhā tamhā ṇāṇissa savve bhāvā hu ṇāṇamayā ..128..
aṇṇāṇamayā bhāvā aṇṇāṇo chev jāyade bhāvo .
jamhā tamhā bhāvā aṇṇāṇamayā aṇāṇissa ..129..
gnānamayādbhāvāt gnānamayashchaiv jāyate bhāvaḥ .
yasmāttasmājgnāninaḥ sarve bhāvāḥ khalu gnānamayāḥ ..128..

vah karmoṅko nahīn karatā . isaprakār gnānamay bhāvase karmabandha nahīn hotā ..127..

ab āgekī gāthāke arthakā sūchak kāvya kahate hain :

shlokārtha :[gnāninaḥ kutaḥ gnānamayaḥ ev bhāvaḥ bhavet ] yahān̐ prashna yah hai ki gnānīko gnānamay bhāv hī kyon hotā hai [punaḥ ] aur [anyaḥ na ] anya (agnānamay bhāv) kyon nahīn hotā ? [agnāninaḥ kutaḥ sarvaḥ ayam agnānamayaḥ ] tathā agnānīke sabhī bhāv agnānamay hī kyon hote hain tathā [anyaḥ na ] anya (gnānamay bhāv) kyon nahīn hote ? .66.

isī prashnake uttararūp gāthā kahate hain :
jyon gnānamay ko bhāvamense gnānabhāv hi upajate .
yon niyat gnānījīvake sab bhāv gnānamayī bane ..128..
agnānamay ko bhāvase agnānabhāv hi ūpaje .
is hetuse agnānike agnānamay bhāv hi bane ..129..

gāthārtha :[yasmāt ] kyoṅki [gnānamayāt bhāvāt cha ] gnānamay bhāvamense [gnānamayaḥ ev ] gnānamay hī [bhāvaḥ ] bhāv [jāyate ] utpanna hotā hai, [tasmāt ] isaliye [gnāninaḥ ] gnānīke [sarve bhāvāḥ ] samasta bhāv [khalu ] vāstavamen [gnānamayāḥ ] gnānamay hī hote hain . [cha ] aur, [yasmāt ] kyoṅki [agnānamayāt bhāvāt ] agnānamay bhāvamense [agnānaḥ ev ] agnānamay hī


Page 206 of 642
PDF/HTML Page 239 of 675
single page version

agnānamayādbhāvādagnānashchaiv jāyate bhāvaḥ .
yasmāttasmādbhāvā agnānamayā agnāninaḥ ..129..

yato hyagnānamayādbhāvādyaḥ kashchanāpi bhāvo bhavati sa sarvo‘pyagnānamayatvamanati- vartamāno‘gnānamay ev syāt, tataḥ sarve evāgnānamayā agnānino bhāvāḥ . yatashcha gnānamayādbhāvādyaḥ kashchanāpi bhāvo bhavati sa sarvo‘pi gnānamayatvamanativartamāno gnānamay ev syāt, tataḥ sarve ev gnānamayā gnānino bhāvāḥ .

(anuṣhṭubh)
gnānino gnānanirvr̥uttāḥ sarve bhāvā bhavanti hi .
sarve‘pyagnānanirvr̥uttā bhavantyagnāninastu te ..67..

athaitadev dr̥uṣhṭānten samarthayate [bhāvaḥ ] bhāv [jāyate ] utpanna hotā hai, [tasmāt ] isaliye [agnāninaḥ ] agnānīke [bhāvāḥ ] bhāv [agnānamayāḥ ] agnānamay hī hote hain .

ṭīkā :vāstavamen agnānamay bhāvamense jo koī bhāv hotā hai vah sab hī agnānamayatākā ullaṅghan na karatā huā agnānamay hī hotā hai, isaliye agnānīke sabhī bhāv agnānamay hote hain . aur gnānamay bhāvamense jo koī bhī bhāv hotā hai vah sab hī gnānamayatākā ullaṅghan na karatā huā gnānamay hī hotā hai, isaliye gnānīke sabhī bhāv gnānamay hote hain .

bhāvārtha :gnānīkā pariṇaman agnānīke pariṇamanase bhinna hī prakārakā hai . agnānīkā pariṇaman agnānamay aur gnānīkā gnānamay hai; isaliye agnānīke krodh, mān, vrat, tap ityādi samasta bhāv agnānajātikā ullaṅghan na karanese agnānamay hī hain aur gnānīke samasta bhāv gnānajātikā ullaṅghan na karanese gnānamay hī hain ..128-129..

ab isī arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

shlokārtha :[gnāninaḥ ] gnānīke [sarve bhāvāḥ ] samasta bhāv [gnānanirvr̥uttāḥ hi ] gnānase rachit [bhavanti ] hote hain [tu ] aur [agnāninaḥ ] agnānīke [sarve api te ] samasta bhāv [agnānanirvr̥uttāḥ ] agnānase rachit [bhavanti ] hote hain .67.

ab isī arthako dr̥uṣhṭāntase dr̥urḥ karate hain :

Page 207 of 642
PDF/HTML Page 240 of 675
single page version

kaṇayamayā bhāvādo jāyante kuṇḍalādao bhāvā .
ayamayayā bhāvādo jah jāyante du kaḍayādī ..130..
aṇṇāṇamayā bhāvā aṇāṇiṇo bahuvihā vi jāyante .
ṇāṇissa du ṇāṇamayā savve bhāvā tahā honti ..131..
kanakamayādbhāvājjāyante kuṇḍalādayo bhāvāḥ .
ayomayakādbhāvādyathā jāyante tu kaṭakādayaḥ ..130..
agnānamayā bhāvā agnānino bahuvidhā api jāyante .
gnāninastu gnānamayāḥ sarve bhāvāstathā bhavanti ..131..

yathā khalu pudgalasya svayam pariṇāmasvabhāvatve satyapi, kāraṇānuvidhāyitvāt kāryāṇān, jāmbūnadamayādbhāvājjāmbūnadajātimanativartamānā jāmbūnadakuṇḍalāday ev bhāvā

jyon kanakamay ko bhāvamense kuṇḍalādik ūpaje,
par lohamay ko bhāvase kaṭakādi bhāvon nīpaje;
..130..
tyon bhāv bahuvidh ūpaje agnānamay agnānike,
par gnānike to sarva bhāvahi gnānamay nishchay bane
..131..

gāthārtha :[yathā ] jaise [kanakamayāt bhāvāt ] svarṇamay bhāvamense [kuṇḍalādayaḥ bhāvāḥ ] svarṇamay kuṇḍal ityādie bhāv [jāyante ] hote hain [tu ] aur [ayomayakāt bhāvāt ] lohamay bhāvamense [kaṭakādayaḥ ] lohamay ka ṛā ityādie bhāv [jāyante ] hote hain, [tathā ] usīprakār [agnāninaḥ ] agnānīke (agnānamay bhāvamense) [bahuvidhāḥ api ] anek prakārake [agnānamayāḥ bhāvāḥ ] agnānamay bhāv [jāyante ] hote hain [tu ] aur [gnāninaḥ ] gnānīke (gnānamay bhāvamense) [sarve ] sabhī [gnānamayāḥ bhāvāḥ ] gnānamay bhāv [bhavanti ] hote hain

.

ṭīkā :jaise pudgal svayam pariṇāmasvabhāvī hone par bhī, kāraṇ jaise kārya honese, suvarṇamay bhāvamense suvarṇajātikā ullaṅghan na karate hue suvarṇamay kuṇḍal ādi bhāv hī hote hain, kintu lauhamay kaṛā ityādi bhāv nahīn hote, aur lauhamay bhāvamense, lauhajātikā ullaṅghan na karate hue lauhamay kaṛā ityādi bhāv hī hote hain, kintu suvarṇamay kuṇḍal ādi bhāv nahīn hote; isīprakār jīv svayam pariṇāmasvabhāvī hone par bhī, kāraṇ jaise hī kārya honese, agnānīkejo