Page 208 of 642
PDF/HTML Page 241 of 675
single page version
bhaveyuḥ, na punaḥ kālāyasavalayādayaḥ, kālāyasamayādbhāvāchcha kālāyasajātimanativartamānāḥ kālāyasavalayāday ev bhaveyuḥ, na punarjāmbūnadakuṇḍalādayaḥ; tathā jīvasya svayam pariṇām- svabhāvatve satyapi, kāraṇānuvidhāyitvādev kāryāṇān, agnāninaḥ svayamagnānamayādbhāvādagnān- jātimanativartamānā vividhā apyagnānamayā ev bhāvā bhaveyuḥ, na punargnānamayāḥ, gnāninashcha svayam gnānamayādbhāvājgnānajātimanativartamānāḥ sarve gnānamayā ev bhāvā bhaveyuḥ, na punaragnānamayāḥ . ki svayam agnānamay bhāv hai usake — agnānamay bhāvamense, agnānajātikā ullaṅghan na karate hue anek prakārake agnānamay bhāv hī hote hain; kintu gnānamay bhāv nahīn hote, tathā gnānīke — jo ki svayam gnānamay bhāv hain usake — gnānamay bhāvamense, gnānakī jātikā ullaṅghan na karate hue samasta gnānamay bhāv hī hote hain; kintu agnānamay bhāv nahīn hote .
bhāvārtha : — ‘jaisā kāraṇ hotā hai vaisā hī kārya hotā hai’ is nyāyase jaise lohemense lauhamay kaṛā ityādi vastuen̐ hotī hain aur suvarṇamense suvarṇamay ābhūṣhaṇ hote hain, isī prakār agnānī svayam agnānamay bhāv honese usake (agnānamay bhāvamense) agnānamay bhāv hī hote hain aur gnānī svayam gnānamay bhāv honese usake (gnānamay bhāvamense) gnānamay bhāv hī hote hain .
hain tathāpi usake un bhāvommen ātmabuddhi nahīn hain, vah unhen parake nimittase utpanna upādhi mānatā hai . usake krodhādik karma udayamen ākar khir jāte hain — vah bhaviṣhyakā aisā bandha nahīn karatā ki jisase sansāraparibhramaṇ barḥe; kyoṅki (gnānī) svayam udyamī hokar krodhādibhāvarūp pariṇamatā nahīn hai, aur yadyapi udayakī 1balavattāse pariṇamatā hai tathāpi gnātr̥utvakā ullaṅghan karake pariṇamatā nahīn hai; gnānīkā svāmitva nirantar gnānamen hī vartatā hai, isaliye vah krodhādibhāvoṅkā anya gneyoṅkī bhān̐ti gnātā hī hai, kartā nahīn . isaprakār gnānīke samasta bhāv gnānamay hī hain ..130-131.. 1 samyagdr̥uṣhṭikī ruchi sarvadā shuddhātmadravyake prati hī hotī hai; unakī kabhī rāgadveṣhādi bhāvoṅkī ruchi nahīn hotī .
hī hote hain, phi ra bhī ve ruchipūrvak nahīn hote is kāraṇ un bhāvoṅko ‘karmakī balavattāse honevāle bhāv’
kahanemen āte hain . isase aisā nahīn samajhanā ki ‘jaṛ dravyakarma ātmāke ū par leshamātra bhī jor kar sakatā
bhī kamī nahīn hai, mātra chāritrādi sambandhī nirbalatā hai — aisā āshay batalāneke liye aisā kahā hai .’ jahān̐
Page 209 of 642
PDF/HTML Page 242 of 675
single page version
shlokārtha : — [agnānī ] agnānī [agnānamayabhāvānām bhūmikām ] (apane) agnānamay bhāvoṅkī bhūmikāmen [vyāpya ] vyāpta hokar [dravyakarmanimittānān bhāvānām ] (āgāmī) dravyak rmake nimitta jo (agnānādi) bhāv unake [hetutām eti ] hetutvako prāpta hotā hai (arthāt dravyak rmake nimittarūp bhāvoṅkā hetu banatā hai) .68.
Page 210 of 642
PDF/HTML Page 243 of 675
single page version
gāthārtha : — [jīvānām ] jīvoṅke [yā ] jo [atattvopalabdhiḥ ] tattvakā agnān (-vastusvarūpakā ayathārtha – viparīt gnān) hai [saḥ ] vah [agnānasya ] agnānakā [udayaḥ ] uday hai [tu ] aur [jīvasya ] jīvake [ashraddadhānatvam ] jo (tattvakā) ashraddhān hai vah [mithyātvasya ] mithyātvakā [udayaḥ ] uday hai; [tu ] aur [jīvānān ] jīvoṅke [yad ] jo [aviramaṇam ] aviramaṇ arthāt atyāgabhāv hai vah [asanyamasya ] asanyamakā [udayaḥ ] uday [bhavet ] hai [tu ] aur [jīvānān ] jīvoṅke [yaḥ ] jo [kaluṣhopayogaḥ ] malin (gnātr̥utvakī svachchhatāse rahit) upayog hai [saḥ ] vah [kaṣhāyodayaḥ ] ka ṣhāyakā uday hai; [tu ] tathā [jīvānān ] jīvoṅke [yaḥ ] jo [shobhanaḥ ashobhanaḥ vā ] shubh yā ashubh [kartavyaḥ viratibhāvaḥ vā ] pravr̥utti yā nivr̥uttirūp [cheṣhṭotsāhaḥ ] (manavachanakāyā-āshrit) cheṣhṭākā utsāh hai [tan ] use [yogodayan ] yogakā uday [jānīhi ] jāno
.
[eteṣhu ] ye (uday) [hetubhūteṣhu ] hetubhūt hone par [yat tu ] jo [kārmaṇavargaṇāgatan ] kārmaṇavargaṇāgat (kārmaṇavargaṇārūp) pudgaladravya [gnānāvaraṇādibhāvaiḥ aṣhṭavidhan ] gnānāvaraṇādi- bhāvarūpase āṭh prakār [pariṇamate ] pariṇamatā hai, [tat kārmaṇavargaṇāgatan ] vah kārmaṇavargaṇāgat pudgaladravya [yadā ] jab [khalu ] vāstavamen [jīvanibaddhan ] jīvamen ban̐dhatā hai [tadā tu ] tab [jīvaḥ ]
Page 211 of 642
PDF/HTML Page 244 of 675
single page version
atattvopalabdhirūpeṇ gnāne svadamāno‘gnānodayaḥ . mithyātvāsanyamakaṣhāyayogodayāḥ karmahetavastanmayāshchatvāro bhāvāḥ . tattvāshraddhānarūpeṇ gnāne svadamāno mithyātvodayaḥ, aviramaṇarūpeṇ gnāne svadamāno‘sanyamodayaḥ, kaluṣhopayogarūpeṇ gnāne svadamānaḥ kaṣhāyodayaḥ, shubhāshubhapravr̥utti- nivr̥uttivyāpārarūpeṇ gnāne svadamāno yogodayaḥ . athaiteṣhu paudgalikeṣhu mithyātvādyudayeṣhu hetubhūteṣhu yatpudgaladravyan karmavargaṇāgatan gnānāvaraṇādibhāvairaṣhṭadhā svayamev pariṇamate tatkhalu karmavargaṇāgatan jīvanibaddhan yadā syāttadā jīvaḥ svayamevāgnānātparātmanorekatvādhyāsenāgnānamayānān tattvāshraddhānādīnān svasya pariṇāmabhāvānān heturbhavati . jīv [pariṇāmabhāvānām ] (apane agnānamay) pariṇāmabhāvoṅkā [hetuḥ ] hetu [bhavati ] hotā hai .
ṭīkā : — tattvake agnānarūpase (vastusvarūpakī anyathā upalabdhirūpase) gnānamen svādarūp hotā huā agnānakā uday hai . mithyātva, asanyam, kaṣhāy aur yogake uday — jo ki (navīn) karmoṅke hetu hain — ve agnānamay chār bhāv hain . tattvake ashraddhānarūpase gnānamen svādarūp hotā huā mithyātvakā uday hai; aviramaṇarūpase (atyāgabhāvarūpase) gnānamen svādarūp hotā huā asanyamakā uday hai; kaluṣh (malin) upayogarūp gnānamen svādarūp hotā huā kaṣhāyakā uday hai; shubhāshubh pravr̥utti yā nivr̥uttike vyāpārarūpase gnānamen svādarūp hotā huā yogakā uday hai . ye paudgalik mithyātvādike uday hetubhūt hone par jo kārmaṇavargaṇāgat pudgaladravya gnānāvaraṇādibhāvase āṭh prakār svayamev pariṇamatā hai, vah kārmaṇavargaṇāgat pudgaladravya jab jīvamen nibaddha hove tab jīv svayamev agnānase sva-parake ekatvake adhyāsake kāraṇ tattva-ashraddhān ādi apane agnānamay pariṇāmabhāvoṅkā hetu hotā hai .
bhāvārtha : — agnānabhāvake bhedarūp mithyātva, avirati, kaṣhāy aur yogake uday pudgalake pariṇām hain aur unakā svād atattvashraddhānādirūpase gnānamen ātā hai . ve uday nimittabhūt hone par, kārmaṇavargaṇārūp navīn pudgal svayamev gnānāvaraṇādi karmarūp pariṇamate hain aur jīvake sāth ban̐dhate hain; aur us samay jīv bhī svayamev apane agnānabhāvase atattvashraddhānādi bhāvarūp pariṇamatā hai aur isaprakār apane agnānamay bhāvoṅkā kāraṇ svayam hī hotā hai .
mithyātvādikā uday honā, navīn pudgaloṅkā karmarūp pariṇamanā tathā ban̐dhanā, aur jīvakā apane atattvashraddhānādi bhāvarūp pariṇamanā — yah tīnon hī ek samayamen hote hain; sab svatantratayā apane āp hī pariṇamate hain, koī kisīkā pariṇaman nahīn karātā ..132 se 136..
Page 212 of 642
PDF/HTML Page 245 of 675
single page version
gāthārtha : — [yadi ] yadi [pudgaladravyasya ] pudgaladravyakā [jīven sah chaiv ] jīvake sāth hī [karmapariṇāmaḥ ] ka rmarūp pariṇām hotā hai (arthāt donon milakar hī ka rmarūp pariṇamit hote hain ) — aisā mānā jāye to [evan ] isaprakār [pudgalajīvau dvau api ] pudgal aur jīv donon [khalu ] vāstavamen [karmatvam āpannau ] ka rmatvako prāpta ho jāyen . [tu ] parantu [karmabhāven ] ka rmabhāvase [pariṇāmaḥ ] pariṇām to [pudgaladravyasya ekasya ] pudgaladravyake ek ke hī hotā hai, [tat ] isaliye [jīvabhāvahetubhiḥ vinā ] jīvabhāvarūp nimittase rahit hī arthāt bhinna hī [karmaṇaḥ ] ka rmakā [pariṇāmaḥ ] pariṇām hai .
ṭīkā : — yadi pudgaladravyake, karmapariṇāmake nimittabhūt aise rāgādi-agnān-pariṇāmase pariṇat jīvake sāth hī (arthāt donon milakar hī), karmarūp pariṇām hotā hai — aisā vitarka upasthit kiyā jāye to, jaise milī huī haldī aur phi ṭakarīkā – donoṅkā lāl raṅgarūp pariṇām
Page 213 of 642
PDF/HTML Page 246 of 675
single page version
bhavatīti vitarkaḥ, tadā pudgaladravyajīvayoḥ sahabhūtaharidrāsudhayoriv dvayorapi karmapariṇāmāpattiḥ . ath chaikasyaiv pudgaladravyasya bhavati karmatvapariṇāmaḥ, tato rāgādijīvāgnānapariṇāmāddhetoḥ pr̥uthagbhūt ev pudgalakarmaṇaḥ pariṇāmaḥ .
jo ki karmakā nimitta hai usase bhinna hī pudgalakarmakā pariṇām hai .
bhāvārtha : — yadi yah mānā jāye ki pudgaladravya aur jīvadravya donon milakar karmarūp pariṇamate hain to donoṅke karmarūp pariṇām siddha ho . parantu jīv to kabhī bhī jaṛ karmarūp nahīn pariṇam sakatā; isaliye jīvakā agnānapariṇām jo ki karmakā nimitta hai usase alag hī pudgaladravyakā karmapariṇām hai ..137-138..
gāthārtha : — [jīvasya tu ] yadi jīvake [karmaṇā cha sah ] ka rmake sāth hī [rāgādayaḥ pariṇāmāḥ ] rāgādi pariṇām [khalu bhavanti ] hote hain (arthāt donon milakar rāgādirūp pariṇamate hain) aisā mānā jāye [evan ] to isaprakār [jīvaḥ karma cha ] jīv aur ka rma [dve api ] donon
Page 214 of 642
PDF/HTML Page 247 of 675
single page version
yadi jīvasya tannimittabhūtavipachyamānapudgalakarmaṇā sahaiv rāgādyagnānapariṇāmo bhavatīti vitarkaḥ, tadā jīvapudgalakarmaṇoḥ sahabhūtasudhāharidrayoriv dvayorapi rāgādyagnānapariṇāmāpattiḥ . ath chaikasyaiv jīvasya bhavati rāgādyagnānapariṇāmaḥ, tataḥ pudgalakarmavipākāddhetoḥ pr̥uthagbhūt ev jīvasya pariṇāmaḥ .
[karmodayahetubhiḥ vinā ] ka rmodayarūp nimittase rahit hī arthāt bhinna hī [jīvasya ] jīvakā
[pariṇāmaḥ ] pariṇām hai .
ṭīkā : — yadi jīvake, rāgādi-agnānapariṇāmake nimittabhūt udayāgat pudgalakarmake sāth hī (donon ekatrit hokar hī), rāgādi-agnānapariṇām hotā hai — aisā vitarka upasthit kiyā jāye to, jaise milī huī phi ṭakarī aur haldī – donoṅkā lāl raṅgarūp pariṇām hotā hai usīprakār, jīv aur pudgalakarma donoṅke rāgādi-agnānapariṇāmakī āpatti ā jāve . parantu ek jīvake hī rāgādi-agnānapariṇām to hotā hai; isaliye pudgalakarmakā uday jo ki jīvake rāgādi- agnānapariṇāmakā nimitta hai usase bhinna hī jīvakā pariṇām hai .
bhāvārtha : — yadi yah mānā jāye ki jīv aur pudgalakarma milakar rāgādirūp pariṇamate hain to donoṅke rāgādirūp pariṇām siddha hon . kintu pudgalakarma to rāgādirūp (jīvarāgādirūp) kabhī nahīn pariṇam sakatā; isaliye pudgalakarmakā uday jo ki rāgādipariṇāmakā nimitta hai usase bhinna hī jīvakā pariṇām hai ..139-140..
Page 215 of 642
PDF/HTML Page 248 of 675
single page version
jīvapudgalakarmaṇorekabandhaparyāyatven tadātve vyatirekābhāvājjīve baddhaspr̥uṣhṭan karmeti vyavahār- nayapakṣhaḥ . jīvapudgalakarmaṇoranekadravyatvenātyantavyatirekājjīve‘baddhaspr̥uṣhṭan karmeti nishchayanayapakṣhaḥ .
gāthārtha : — [jīve ] jīvamen [karma ] karma [baddhan ] (usake pradeshoṅke sāth) ban̐dhā huā hai [cha ] tathā [spr̥uṣhṭan ] sparshit hai [iti ] aisā [vyavahāranayabhaṇitam ] vyavahāranayakā kathan hai [tu ] aur [jīve ] jīvamen [karma ] karma [abaddhaspr̥uṣhṭan ] abaddha aur asparshit [bhavati ] hai aisā [shuddhanayasya ] shuddhanayakā kathan hai .
ṭīkā : — jīvako aur pudgalakarmako ekabandhaparyāyapanese dekhane par unamen us kālamen bhinnatākā abhāv hai, isaliye jīvamen karma baddhaspr̥uṣhṭa hai aisā vyavahāranayakā pakṣha hai . jīvako tathā pudgalakarmako anekadravyapanese dekhane par unamen atyanta bhinnatā hai, isaliye jīvamen karma abaddhaspr̥uṣhṭa hai aisā nishchayanayakā pakṣha hai ..141..
kintu isase kyā ? jo ātmā un donon nayapakṣhoṅko pār kar chukā hai vahī samayasār hai, — yah ab gāthā dvārā kahate hain : —
gāthārtha : — [jīve ] jīvamen [karma ] karma [baddham ] baddha hai athavā [abaddhan ] abaddha hai — [evan tu ] isaprakār to [nayapakṣham ] nayapakṣha [jānīhi ] jāno; [punaḥ ] kintu [yaḥ ] jo [pakṣhātikrāntaḥ ] pakṣhātikrānta (pakṣhako ullaṅghan karanevālā) [bhaṇyate ] kahalātā hai [saḥ ] vah [samayasāraḥ ] samayasār (arthāt nirvik lpa shuddha ātmatattva) hai .
Page 216 of 642
PDF/HTML Page 249 of 675
single page version
yaḥ kil jīve baddhan karmeti yashcha jīve‘baddhan karmeti vikalpaḥ sa dvitayo‘pi hi nayapakṣhaḥ . ya evainamatikrāmati sa ev sakalavikalpātikrāntaḥ svayam nirvikalpaikavignānaghanasvabhāvo bhūtvā sākṣhātsamayasāraḥ sambhavati . tatra yastāvajjīve baddhan karmeti vikalpayati sa jīve‘baddhan karmeti ekan pakṣhamatikrāmannapi na vikalpamatikrāmati; yastu jīve‘baddhan karmeti vikalpayati so‘pi jīve baddhan karmetyekan pakṣhamatikrāmannapi na vikalpamatikrāmati; yaḥ punarjīve baddhamabaddhan cha karmeti vikalpayati sa tu tan dvitayamapi pakṣhamanatikrāman na vikalpamatikrāmati . tato ya ev samastanayapakṣhamatikrāmati sa ev samastan vikalpamatikrāmati . ya ev samastan vikalpamatikrāmati sa ev samayasāran vindati .
ṭīkā : — ‘jīvamen karma baddha hai’ aisā jo vikalpa tathā ‘jīvamen karma abaddha hai’ aisā jo vikalpa ve donon nayapakṣha hain . jo us nayapakṣhakā atikram karatā hai ( – use ullaṅghan kar detā hai, chhoṛ detā hai), vahī samasta vikalpoṅkā atikram karake svayam nirvikalpa, ek vignānaghanasvabhāvarūp hokar sākṣhāt samayasār hotā hai . yahān̐ (visheṣh samajhāyā jātā hai ki) — jo ‘jīvamen karma baddha hai’ aisā vikalpa karatā hai vah ‘jīvamen karma abaddha hai’ aise ek pakṣhakā atikram karatā huā bhī vikalpakā atikram nahīn karatā, aur jo ‘jīvamen karma abaddha hai aisā vikalpa karatā hai vah bhī ‘jīvamen karma baddha hai’ aise ek pakṣhakā atikram karatā huā bhī vikalpakā atikram nahīn karatā; aur jo yah vikalpa karatā hai ki ‘jīvamen karma baddha hai aur abaddha bhī hai’ vah un donon pakṣhakā atikram na karatā huā, vikalpakā atikram nahīn karatā . isaliye jo samasta nay pakṣhakā atikram karatā hai vahī samasta vikalpakā atikram karatā hai; jo samasta vikalpakā atikram karatā hai vahī samayasārako prāpta karatā hai — usakā anubhav karatā hai .
bhāvārtha : — jīv karmase ‘ban̐dhā huā hai’ tathā ‘nahīn ban̐dhā huā hai’ — yah donon nayapakṣha hain . unamense kisīne bandhapakṣha grahaṇ kiyā, usane vikalpa hī grahaṇ kiyā; kisīne abandhapakṣha liyā, to usane vikalpa hī grahaṇ kiyā; aur kisīne donon pakṣha liye, to usane bhī pakṣharūp vikalpakā hī grahaṇ kiyā . parantu aise vikalpoṅko chhoṛakar jo kisī bhī pakṣhako grahaṇ nahīn karatā vahīn shuddha padārthakā svarūp jānakar us-rūp samayasārako — shuddhātmāko — prāpta karatā hai . nayapakṣhako grahaṇ karanā rāg hai, isaliye samasta nayapakṣhako chhoṛanese vītarāg samayasār huā jātā hai ..142..
Page 217 of 642
PDF/HTML Page 250 of 675
single page version
(upendravajrā) ya ev muktvā nayapakṣhapātan svarūpaguptā nivasanti nityam . vikalpajālachyutashāntachittā- sta ev sākṣhādamr̥utan pibanti ..69..
(upajāti) ekasya baddho na tathā parasya chiti dvayordvāviti pakṣhapātau . yastattvavedī chyutapakṣhapāt- stasyāsti nityan khalu chichchidev ..70..
kahate hain : —
shlokārtha : — [ye ev ] jo [nayapakṣhapātan muktvā ] nayapakṣhapātako chhoṛakar [svarūpaguptāḥ ] (apane) svarūpamen gupta hokar [nityam ] sadā [nivasanti ] nivās karate hain [te ev ] ve hī, [vikalpajālachyutashāntachittāḥ ] jinakā chitta vikalpajālase rahit shānta ho gayā hai aise hote hue, [sākṣhāt amr̥utan pibanti ] sākṣhāt amr̥utako pīte hain .
bhāvārtha : — jab tak kuchh bhī pakṣhapāt rahatā hai tab tak chittakā kṣhobh nahīn miṭatā . jab nayoṅkā sab pakṣhapāt dūr ho jātā hai tab vītarāg dashā hokar svarūpakī shraddhā nirvikalpa hotī hai, svarūpamen pravr̥utti hotī hai aur atīndriy sukhakā anubhav hotā hai ..69..
ab 20 kalashon dvārā nayapakṣhakā visheṣh varṇan karate hue kahate hain ki jo aise samasta nayapakṣhoṅko chhoṛ detā hai vah tattvavettā (tattvagnānī) svarūpako prāpta karatā hai : —
shlokārtha : — [baddhaḥ ] jīv karmonse ban̐dhā huā hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv karmonse nahīn ban̐dhā huā hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha hai; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā (vastusvarūpakā gnātā) pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai (arthāt use chitsvarūp jīv jaisā hai vaisā nirantar anubhavamen ātā hai) .
Page 218 of 642
PDF/HTML Page 251 of 675
single page version
(upajāti) ekasya mūḍho na tathā parasya chiti dvayordvāviti pakṣhapātau . yastattvavedī chyutapakṣhapāt- stasyāsti nityan khalu chichchidev ..71..
(upajāti) ekasya rakto na tathā parasya chiti dvayordvāviti pakṣhapātau . yastattvavedī chyutapakṣhapāt- stasyāsti nityan khalu chichchidev ..72..
bhāvārtha : — is granthamen pahalese hī vyavahāranayako gauṇ karake aur shuddhanayako mukhya karake kathan kiyā gayā hai . chaitanyake pariṇām paranimittase anek hote hain un sabako āchāryadev pahalese hī gauṇ kahate āye hain aur unhonne jīvako mukhya shuddha chaitanyamātra kahā hai . isaprakār jīv-padārthako shuddha, nitya, abhed chaitanyamātra sthāpit karake ab kahate hain ki — jo is shuddhanayakā bhī pakṣhapāt (vikalpa) karegā vah bhī us shuddha svarūpake svādako prāpta nahīn karegā . ashuddhanayakī to bāt hī kyā hai ? kintu yadi koī shuddhanayakā bhī pakṣhapāt karegā to pakṣhakā rāg nahīn miṭegā, isaliye vītarāgatā pragaṭ nahīn hogī . pakṣhapātako chhoṛakar chinmātra svarūpamen līn hone par hī samayasārako prāpta kiyā jātā hai . isaliye shuddhanayako jānakar, usakā bhī pakṣhapāt chhoṛakar shuddha svarūpakā anubhav karake, svarūpamen pravr̥uttirūp chāritra prāpta karake, vītarāg dashā prāpta karanī chāhiye .70.
shlokārtha : — [mūḍhaḥ ] jīv mūrḥ (mohī) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv mūrḥ (mohī) nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai (arthāt use chitsvarūp jīv jaisā hai vaisā nirantar anubhavamen ātā hai) .71.
Page 219 of 642
PDF/HTML Page 252 of 675
single page version
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..73..
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..74..
chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ
chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .72.
shlokārtha : — [duṣhṭaḥ ] jīv dveṣhī hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv dveṣhī nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .73.
shlokārtha : — [kartā ] jīv kartā hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv kartā nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .74.
Page 220 of 642
PDF/HTML Page 253 of 675
single page version
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..75..
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..76..
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..77..
shlokārtha : — [bhoktā ] jīv bhoktā hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv bhoktā nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .75.
shlokārtha : — [jīvaḥ ] jīv jīv hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv jīv nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .76.
shlokārtha : — [sūkṣhmaḥ ] jīv sūkṣhma hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv sūkṣhma nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp
Page 221 of 642
PDF/HTML Page 254 of 675
single page version
(upajāti) ekasya heturna tathā parasya chiti dvayordvāviti pakṣhapātau . yastattvavedī chyutapakṣhapāt- stasyāsti nityan khalu chichchidev ..78..
(upajāti) ekasya kāryan na tathā parasya chiti dvayordvāviti pakṣhapātau . yastattvavedī chyutapakṣhapāt- stasyāsti nityan khalu chichchidev ..79..
(upajāti) ekasya bhāvo na tathā parasya chiti dvayordvāviti pakṣhapātau . yastattvavedī chyutapakṣhapāt- stasyāsti nityan khalu chichchidev ..80..
shlokārtha : — [hetuḥ ] jīv hetu (kāraṇ) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv hetu (kāraṇ) nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .78.
shlokārtha : — [kāryan ] jīv kārya hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv kārya nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .79.
Page 222 of 642
PDF/HTML Page 255 of 675
single page version
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..81..
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..82..
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
[chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ
chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .80.
shlokārtha : — [ekaḥ ] jīvaek hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv ek nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .81.
shlokārtha : — [sāntaḥ ] jīv sānta (-anta sahit) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv sānta nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .82.
Page 223 of 642
PDF/HTML Page 256 of 675
single page version
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..83..
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..84..
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..85..
chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī
jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .83.
shlokārtha : — [vāchyaḥ ] jīv vāchya (arthāt vachanase kahā jā sake aisā) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv vāchya (-vachanagochar) nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .84.
shlokārtha : — [nānā ] jīv nānārūp hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv nānārūp nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .85.
Page 224 of 642
PDF/HTML Page 257 of 675
single page version
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..86..
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..87..
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..88..
shlokārtha : — [chetyaḥ ] jīv chetya (-chetājāneyogya) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv chetya nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .86.
shlokārtha : — [dr̥ushyaḥ ] jīv dr̥ushya ( – dekhe jāne yogya) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv dr̥ushya nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai .87.
shlokārtha : — [vedyaḥ ] jīv vedya ( – vedanamen āne yogya, gnāt hone yogya) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv vedya nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ]
Page 225 of 642
PDF/HTML Page 258 of 675
single page version
chiti dvayordvāviti pakṣhapātau .
stasyāsti nityan khalu chichchidev ..89..
mevan vyatītya mahatīn nayapakṣhakakṣhām .
svan bhāvamekamupayātyanubhūtimātram ..90..
shlokārtha : — [bhātaḥ ] jīv ‘bhāt’ (prakāshamān arthāt vartamān pratyakṣha) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣha hai aur [na tathā ] jīv ‘bhāt’ nahīn hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣha haie; [iti ] isaprakār [chiti ] chitsvarūp jīvake sambandhamen [dvayoḥ ] do nayoṅke [dvau pakṣhapātau ] do pakṣhapāt hain . [yaḥ tattvavedī chyutapakṣhapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣhapātarahit hai [tasya ] use [nityan ] nirantar [chit ] chitsvarūp jīv [khalu chit ev asti ] chitsvarūp hī hai (arthāt use chitsvarūp jīv jaisā hai vaisā nirantar anubhūt hotā hai) .
bhāvārtha : — baddha abaddha, mūrḥ amūrḥ, rāgī arāgī, dveṣhī adveṣhī, kartā akartā, bhoktā abhoktā, jīv ajīv, sūkṣhma sthūl, kāraṇ akāraṇ, kārya akārya, bhāv abhāv, ek anek, sānta ananta, nitya anitya, vāchya avāchya, nānā anānā, chetya achetya, dr̥ushya adr̥ushya, vedya avedya, bhāt abhāt ityādi nayoṅke pakṣhapāt hain . jo puruṣh nayoṅke kathanānusār yathāyogya vivakṣhāpūrvak tattvakā — vastusvarūpakā nirṇay karake nayoṅke pakṣhapātako chhoṛatā hai use chitsvarūp jīvakā chitsvarūparūp anubhav hotā hai .
jīvamen anek sādhāraṇ dharma hain, parantu chitsvabhāv usakā pragaṭ anubhavagochar asādhāraṇ dharma hai, isaliye use mukhya karake yahān̐ jīvako chitsvarūp kahā hai .89.
shlokārtha : — [evan ] isaprakār [svechchhā-samuchchhalad-analpa-vikalpa-jālām ] jisamen bahutase vikalpoṅkā jāl apane āp uṭhatā hai aisī [mahatīn ] baṛī [nayapakṣhakakṣhām ]
Page 226 of 642
PDF/HTML Page 259 of 675
single page version
(rathoddhatā) indrajālamidamevamuchchhalat puṣhkalochchalavikalpavīchibhiḥ . yasya visphu raṇamev tatkṣhaṇan kr̥utsnamasyati tadasmi chinmahaḥ ..91..
bhītar aur bāhar [samarasaikarasasvabhāvan ] samatā-rasarūpī ek ras hī jisakā svabhāv hai aise
[anubhūtimātram ekam svan bhāvam ] anubhūtimātra ek apane bhāvako ( — svarūpako) [upayāti ]
shlokārtha : — [puṣhkal-ut-chal-vikalpa-vīchibhiḥ uchchhalat ] vipul, mahān, chañchal vikalparūpī taraṅgoṅke dvārā uṭhate hue [idm evam kr̥utsnam indrajālam ] is samasta indrajālako [yasya visphu raṇam ev ] jisakā sphu raṇ mātra hī [tatkṣhaṇan ] tatkṣhaṇ [asyati ] uṛā detā hai [tat chinmahaḥ asmi ] vah chinmātra tejaḥpuñja main hūn̐ .
bhāvārtha : — chaitanyakā anubhav hone par samasta nayoṅke vikalparūpī indrajāl usī kṣhaṇ vilayako prāpta hotā hai; aisā chitprakāsh main hūn̐ .91.
Page 227 of 642
PDF/HTML Page 260 of 675
single page version
yathā khalu bhagavānkevalī shrutagnānāvayavabhūtayorvyavahāranishchayanayapakṣhayoḥ vishvasākṣhitayā kevalan svarūpamev jānāti, na tu satatamullasitasahajavimalasakalakevalagnānatayā nityan svayamev vignānaghanabhūtatvāt shrutagnānabhūmikātikrāntatayā samastanayapakṣhaparigrahadūrībhūtatvāt kañchanāpi nayapakṣhan parigr̥uhṇāti, tathā kil yaḥ shrutagnānāvayavabhūtayorvyavahāranishchayanayapakṣhayoḥ kṣhayopasham- vijr̥umbhitashrutagnānātmakavikalpapratyudgamane‘pi paraparigrahapratinivr̥uttautsukyatayā svarūpamev kevalan jānāti, na tu kharataradr̥uṣhṭigr̥uhītasunistuṣhanityoditachinmayasamayapratibaddhatayā tadātve svayamev vignānaghanabhūtatvāt shrutagnānātmakasamastāntarbahirjalparūpavikalpabhūmikātikrāntatayā samastanay- pakṣhaparigrahadūrībhūtatvātkañchanāpi nayapakṣhan parigr̥uhṇāti, sa khalu nikhilavikalpebhyaḥ parataraḥ paramātmā gnānātmā pratyagjyotirātmakhyātirūpo‘nubhūtimātraḥ samayasāraḥ
hotā huā (arthāt chitsvarūp ātmākā anubhav karatā huā), [dvayoḥ api ] donon hī [nayayoḥ ] nayoṅke [bhaṇitan ] kathanako [kevalan tu ] mātra [jānāti ] jānatā hī hai, [tu ] parantu [nayapakṣhan ] nayapakṣhako [kiñchit api ] kiñchitmātra bhī [na gr̥uhṇāti ] grahaṇ nahīn karatā .
ṭīkā : — jaise kevalī bhagavān, vishvake sākṣhīpanake kāraṇ, shrutagnānake avayavabhūt vyavahāranishchayanayapakṣhoṅke svarūpako hī keval jānate hain parantu, nirantar prakāshamān, sahaj, vimal, sakal kevalagnānake dvārā sadā svayam hī vignānaghan hue honese, shrutagnānakī bhūmikākī atikrāntatāke dvārā (arthāt shrutagnānakī bhūmikāko pār kar chukaneke kāraṇ) samasta nayapakṣhake grahaṇase dūr hue honese, kisī bhī nayapakṣhako grahaṇ nahīn karate, isīprakār jo (shrutagnānī ātmā), kṣhayopashamase jo utpanna hote hain aise shrutagnānātmak vikalpa utpanna hone par bhī parakā grahaṇ karaneke prati utsāh nivr̥utta huā honese, shrutagnānake avayavabhūt vyavahāranishchayanayapakṣhoṅke svarūpako hī keval jānatā hai parantu, ati tīkṣhṇa gnānadr̥uṣhṭise grahaṇ kiye gaye, nirmal nitya-udit, chinmay samayase pratibaddhatāke dvārā (arthāt chaitanyamay ātmāke anubhavan dvārā) anubhavake samay svayam hī vignānaghan huā honese, shrutagnānātmak samasta antarjalparūp tathā bahirjalparūp vikalpoṅkī bhūmikākī atikrāntatāke dvārā samasta nayapakṣhake grahaṇase dūr hotā huā honese, kisī bhī nayapakṣhako grahaṇ nahīn karatā, vah (ātmā) vāstavamen samasta vikalponse ati par, paramātmā, gnānātmā, pratyagjyoti, ātmakhyātirūp, anubhūtimātra samayasār hai
bhāvārtha : — jaise kevalī bhagavān sadā nayapakṣhake svarūpake sākṣhī (gnātādraṣhṭā) hain usīprakār shrutagnānī bhī jab samasta nayapakṣhonse rahit hokar shuddha chaitanyamātra bhāvakā anubhavan karatā hai tab vah nayapakṣhake svarūpakā gnātā hī hai . yadi ek nayakā sarvathā pakṣha grahaṇ kiyā jāye to mithyātvake sāth milā huā rāg hotā hai; prayojanavash ek nayako pradhān karake usakā grahaṇ