Page 288 of 642
PDF/HTML Page 321 of 675
single page version
parasparamatyantan svarūpavaiparītyen paramārthādhārādheyasambandhashūnyatvāt . na cha yathā gnānasya jānattā svarūpan tathā krudhyattādirapi, krodhādīnān cha yathā krudhyattādi svarūpan tathā jānattāpi ka thañchanāpi vyavasthāpayitun shakyet, jānattāyāḥ krudhyattādeshcha svabhāvabhedenodbhāsamānatvāt svabhāvabhedāchcha vastubhed ev iti nāsti gnānāgnānayorādhārādheyatvam . kiñch yadā kilaikamevākāshan svabuddhimadhiropyādhārādheyabhāvo vibhāvyate tadā sheṣhadravyāntarādhiropanirodhādev buddherna bhinnādhikaraṇāpekṣhā prabhavati . tadaprabhave chaikamākāshamevaikasminnākāsh ev pratiṣhṭhitan vibhāvayato na parādhārādheyatvan pratibhāti . evan yadaikamev gnānan svabuddhimadhiropyādhārādheyabhāvo vibhāvyate tadā sheṣhadravyāntarādhiropanirodhādev buddherna bhinnādhikaraṇāpekṣhā prabhavati . tadaprabhave chaikan gnānamevaikasmin gnān ev pratiṣhṭhitan vibhāvayato na parādhārādheyatvan pratibhāti . tato gnānamev gnāne ev, krodhāday ev krodhādiṣhveveti sādhu siddhan bhedavignānam . viruddha honese) unake paramārthabhūt ādhāraādheyasambandha nahīn hai . aur jaise gnānakā svarūp jānanakriyā hai usīprakār (gnānakā svarūp) krodhādikriyā bhī ho, athavā jaise krodhādikā svarūp krodhādikriyā hai usīprakār (krodhādikā svarūp) jānanakriyā bhī ho aisā kisī bhī prakārase sthāpit nahīn kiyā jā sakatā; kyoṅki jānanakriyā aur krodhādikriyā bhinna-bhinna svabhāvase prakāshit hotī hain aur is bhān̐ti svabhāvoṅke bhinna honese vastuen̐ bhinna hī hain . isaprakār gnān tathā agnānamen (krodhādikamen) ādhārādheyatva nahīn hai .
isīko visheṣh samajhāte hain : — jab ek hī ākāshako apanī buddhimen sthāpit karake (ākāshake) ādhāraādheyabhāvakā vichār kiyā jātā hai tab ākāshako sheṣh anya dravyommen āropit karanekā nirodh honese (arthāt anya dravyommen sthāpit karanā ashakya honese) buddhimen bhinna ādhārakī apekṣhā ❃
ākāshamen hī pratiṣhṭhit hai’ yah bhalībhān̐ti samajh liyā jātā hai aur isaliye aisā samajh lenevāleko par-ādhārādheyatva bhāsit nahīn hotā . isaprakār jab ek hī gnānako apanī buddhimen sthāpit karake (gnānake) ādhāraādheyabhāvakā vichār kiyā jāye tab gnānako sheṣh anya dravyommen āropit karanekā nirodh hī honese buddhimen bhinna ādhārakī apekṣhā prabhavit nahīn hotī; aur usake prabhavit nahīn honese, ‘ek gnān hī ek gnānamen hī pratiṣhṭhit hai’ yah bhalībhān̐ti samajh liyā jātā hai aur isaliye aisā samajh lenevāleko par-ādhārādheyatva bhāsit nahīn hotā . isaliye gnān hī gnānamen hī hai, aur krodhādik hī krodhādimen hī hai . ❃prabhavit nahīn hotī = lāgū nahīn hotī; lag sakatī nahīn; shaman ho jātī hai; udbhūt nahīn hotī .
Page 289 of 642
PDF/HTML Page 322 of 675
single page version
rantardāruṇadāraṇen parito gnānasya rāgasya cha .
shuddhagnānaghanaughamekamadhunā santo dvitīyachyutāḥ ..126..
isaprakār (gnānakā aur krodhādik tathā karma-nokarmakā) bhedavignān bhalībhān̐ti siddha huā .
bhāvārtha : — upayog to chaitanyakā pariṇaman honese gnānasvarūp hai aur krodhādi bhāvakarma, gnānāvaraṇādi dravyakarma tathā sharīrādi nokarma — sabhī pudgaladravyake pariṇām honese jaṛ hai; unamen aur gnānamen pradeshabhed honese atyanta bhed hai . isaliye upayogamen krodhādik, karma tathā nokarma nahīn hai aur krodhādimen, karmamen tathā nokarmamen upayog nahīn hain . isaprakār unamen pāramārthik ādhārādheyasambandha nahīn hai; pratyek vastukā apanā apanā ādhārādheyatva apane-apanemen hī hai . isaliye upayog upayogamen hī hai aur krodh, krodhamen hī hai . isaprakār bhedavignān bhalībhān̐ti siddha ho gayā . (bhāvakarma ityādikā aur upayogakā bhed jānanā so bhedavignān hai .).181-183.
shlokārtha : — [chaidrūpyan jaḍarūpatān cha dadhatoḥ gnānasya rāgasya cha ] chidrūpatāko dhāraṇ karanevālā gnān aur jaṛarūpatāko dhāraṇ karanevālā rāg — [dvayoḥ ] donoṅkā, [antaḥ ] antaraṅgamen [dāruṇadāraṇen ] dāruṇ vidāraṇake dvārā (bhed karanevālā ugra abhyāsake dvārā), [paritaḥ vibhāgan kr̥utvā ] sabhī orase vibhāg ka rake ( — sampūrṇatayā donoṅko alag karake — ), [idan nirmalam bhedagnānam udeti ] yah nirmal bhedagnān udayako prāpta huā hai; [adhunā ] isaliye ab [ek m shuddha-gnānaghan-ogham adhyāsitāḥ ] ek shuddhavignānaghanake puñjamen sthit aur [dvitīy-chyutāḥ ] anyase arthāt rāgase rahit [santaḥ ] he satpuruṣhon ! [modadhvam ] mudit hoo .
bhāvārtha : — gnān to chetanāsvarūp hai aur rāgādik pudgalavikār honese jaṛ hain; kintu agnānase aisā bhāsit hotā hai ki mānon gnān bhī rāgādirūp ho gayā ho, arthāt gnān aur rāgādik donon ekarūp – jaṛarūp – bhāsit hote hain . jab antaraṅgamen gnān aur rāgādikā bhed karanekā tīvra abhyās karanese bhedagnān pragaṭ hotā hai tab yah gnāt hotā hai ki gnānakā svabhāv to mātra jānanekā hī hai, gnānamen jo rāgādikī kaluṣhatā – ākulatārūp saṅkalpa-vikalpa bhāsit hote hain ve sab pudgalavikār hain, jaṛ hain . isaprakār gnān aur rāgādike bhedakā svād ātā hai arthāt anubhav hotā hai . jab aisā bhedagnān hotā hai tab ātmā ānandit hotā hai, kyoṅki use gnāt hai ki ‘‘svayam
Page 290 of 642
PDF/HTML Page 323 of 675
single page version
evamidan bhedavignānan yadā gnānasya vaiparītyakaṇikāmapyanāsādayadavichalitamavatiṣhṭhate, tadā shuddhopayogamayātmatven gnānan gnānamev kevalan sanna kiñchanāpi rāgadveṣhamoharūpan bhāvamārachayati . tato bhedavignānāchchhuddhātmopalambhaḥ prabhavati . shuddhātmopalambhāt rāgadveṣhamohābhāvalakṣhaṇaḥ samvaraḥ prabhavati .
ṭīkā : — isaprakār jab yah bhedavignān gnānako aṇumātra bhī (rāgādivikārarūp) viparītatāko na prāpta karātā huā avichalarūpase rahatā hai, tab shuddha-upayogamayātmakatāke dvārā gnān keval gnānarūp hī rahatā huā kiñchitmātra bhī rāgadveṣhamoharūp bhāvako nahīn karatā; isaliye (yah siddha huā ki) bhedavignānase shuddha ātmākī upalabdhi (anubhav) hotī hai aur shuddha ātmākī upalabdhise rāgadveṣhamohakā (āsravabhāvakā) abhāv jisakā lakṣhaṇ hai aisā samvar hotā hai .
ab yah prashna hotā hai ki bhedavignānase hī shuddha ātmākī upalabdhi (anubhav) kaise hotī hai ? usake uttaramen gāthā kahate hain : —
Page 291 of 642
PDF/HTML Page 324 of 675
single page version
yato yasyaiv yathoditan bhedavignānamasti sa ev tatsadbhāvāt gnānī sannevan jānāti — yathā prachaṇḍapāvakaprataptamapi suvarṇan na suvarṇatvamapohati tathā prachaṇḍakarmavipākopaṣhṭabdhamapi gnānan na gnānatvamapohati, kāraṇasahasreṇāpi svabhāvasyāpoḍhumashakyatvāt; tadapohe tanmātrasya vastun evochchhedāt; na chāsti vastūchchhedaḥ, sato nāshāsambhavāt . evan jānanshcha karmākrānto‘pi na rajyate, na dveṣhṭi, na muhyati, kintu shuddhamātmānamevopalabhate . yasya tu yathoditan bhedavignānan nāsti sa tadabhāvādagnānī sannagnānatamasāchchhannatayā chaitanyachamatkāramātramātmasvabhāvamajānan rāgamevātmānan manyamāno rajyate dveṣhṭi muhyati cha, na jātu shuddhamātmānamupalabhate . tato bhedavignānādev shuddhātmopalambhaḥ . huā bhī [tan ] apane [ka nak bhāvan ] suvarṇatvako [na parityajati ] nahīn chhoṛatā [tathā ] isīprakār [gnānī ] gnānī [ka rmodayataptaḥ tu ] ka rmake udayase tapta hotā huā bhī [gnānitvam ] gnānitvako [na jahāti ] nahīn chhoṛatā — [evan ] aisā [gnānī ] gnānī [jānāti ] jānatā hai, aur [agnānī ] agnānī [agnānatamo‘vachchhannaḥ ] agnānāndhakārase āchchhādit honese [ātmasvabhāvam ] ātmāke svabhāvako [ajānan ] na jānatā huā [rāgam ev ] rāgako hī [ātmānam ] ātmā [manute ] mānatā hai .
ṭīkā : — jise ū par kahā gayā aisā bhedavignān hai vahī usake (bhedavignānake) sadbhāvase gnānī hotā huā isaprakār jānatā hai : — jaise prachaṇḍa agnike dvārā tapta hotā huā suvarṇa bhī suvarṇatvako nahīn chhoṛatā usīprakār prachaṇḍa karmodayake dvārā ghirā huā hone par bhī (vighna kiyā jāy to bhī) gnān gnānatvako nahīn chhoṛatā, kyoṅki hajār kāraṇoṅke ekatrit hone par bhī svabhāvako chhoṛanā ashakya hai; use chhoṛ dene par svabhāvamātra vastukā hī uchchhed ho jāyegā, aur vastukā uchchhed to hotā nahīn hai, kyoṅki satkā nāsh honā asambhav hai . aisā jānatā huā gnānī karmase ākrānta ( – ghirā huā) hotā huā bhī rāgī nahīn hotā, dveṣhī nahīn hotā, mohī nahīn hotā, kintu vah shuddha ātmākā hī anubhav karatā hai . aur jise uparokta bhedavignān nahīn hai vah usake abhāvase agnānī hotā huā, agnānāndhakār dvārā āchchhādit honese chaitanyachamatkāramātra ātmasvabhāvako na jānatā huā, rāgako hī ātmā mānatā huā, rāgī hotā hai, dveṣhī hotā hai, mohī hotā hai, kintu shuddha ātmākā kiñchitmātra bhī anubhav nahīn karatā . ataḥ siddha huā ki bhedavignānase hī shuddha ātmākī upalabdhi (-anubhav) hotī hai .
Page 292 of 642
PDF/HTML Page 325 of 675
single page version
yo hi nityamevāchchhinnadhārāvāhinā gnānen shuddhamātmānamupalabhamāno‘vatiṣhṭhate sa gnānamayāt bhāvāt gnānamay ev bhāvo bhavatīti kr̥utvā pratyagrakarmāsravaṇanimittasya rāgadveṣhamohasantānasya nirodhāchchhuddhamevātmānan prāpnoti; yastu nityamevāgnānenāshuddhamātmānamupalabhamāno‘vatiṣhṭhate
bhāvārtha : — jise bhedavignān huā hai vah ātmā jānatā hai ki ‘ātmā ka bhī gnānasvabhāvase chhūṭatā nahīn hai’ . aisā jānatā honese vah, karmodayake dvārā tapta hotā huā bhī, rāgī, dveṣhī, mohī nahīn hotā, parantu nirantar shuddha ātmākā anubhav karatā hai . jise bhedavignān nahīn hai vah ātmā, ātmāke gnānasvabhāvako na jānatā huā, rāgako hī ātmā mānatā hai, isaliye vah rāgī, dveṣhī, mohī hotā hai, kintu kabhī bhī shuddha ātmākā anubhav nahīn karatā . isaliye yah siddha huā ki bhedavignānase hī shuddha ātmākī upalabdhi hotī hai ..184-185..
ab yah prashna hotā hai ki shuddha ātmākī upalabdhise hī samvar kaise hotā hai ? isakā uttar kahate hain : —
gāthārtha : — [shuddhan tu ] shuddha ātmāko [vijānan ] jānatā huā – anubhav karatā huā [jīvaḥ ] jīv [shuddhan cha ev ātmānan ] shuddha ātmāko hī [labhate ] prāpta karatā hai [tu ] aur [ashuddham ] ashuddha [ātmānan ] ātmāko [jānan ] jānatā huā – anubhav karatā huā jīv [ashuddham ev ] ashuddha ātmāko hī [labhate ] prāpta karatā hai .
ṭīkā : — jo sadā hī achchhinnadhārāvāhī gnānase shuddha ātmākā anubhav kiyā karatā hai vah, ‘gnānamay bhāvamense gnānamay bhāv hī hotā hai’ is nyāyake anusār naye karmoṅke āsravaṇakā nimitta jo rāgadveṣhamohakī santati (paramparā) usakā nirodh honese, shuddha ātmāko hī prāpta karatā hai; aur jo sadā hī agnānase ashuddha ātmākā anubhav kiyā karatā hai vah, ‘agnānamay bhāvamense
Page 293 of 642
PDF/HTML Page 326 of 675
single page version
so‘gnānamayādbhāvādagnānamay ev bhāvo bhavatīti kr̥utvā pratyagrakarmāsravaṇanimittasya rāgadveṣh- mohasantānasyānirodhādashuddhamevātmānan prāpnoti . ataḥ shuddhātmopalambhādev samvaraḥ .
dhruvamupalabhamānaḥ shuddhamātmānamāste .
parapariṇatirodhāchchhuddhamevābhyupaiti ..127..
santati usakā nirodh na honese, ashuddha ātmāko hī prāpta karatā hai . ataḥ shuddha ātmākī
bhāvārtha : — jo jīv akhaṇḍadhārāvāhī gnānase ātmāko nirantar shuddha anubhav kiyā karatā hai usake rāgadveṣhamoharūp bhāvāsrav rukate hain, isaliye vah shuddha ātmāko prāpta karatā hai; aur jo jīv agnānase ātmākā ashuddha anubhav karatā hai usake rāgadveṣhamoharūp bhāvāsrav nahīn rukate, isaliye vah ashuddha ātmāko hī prāpta karatā hai . isaprakār siddha huā ki shuddha ātmākī upalabdhise (anubhavase) hī samvar hotā hai ..186..
shlokārtha : — [yadi ] yadie [ka tham api ] kisī bhī prakārase (tīvra puruṣhārtha karake) [dhārāvāhinā bodhanen ] dhārāvāhī gnānase [shuddham ātmānam ] shuddha ātmāko [dhruvam upalabhamānaḥ āste ] nishchalatayā anubhav kiyā ka re [tat ] to [ayam ātmā ] yah ātmā, [udayat-ātma- ārāmam ātmānam ] jisakā ātmānand pragaṭ hotā jātā hai (arthāt jisakī ātmasthiratā barḥatī jātī hai) aise ātmāko [par-pariṇati-rodhāt ] parapariṇatike nirodhase [shuddham ev abhyupaiti ] shuddha hī prāpta ka ratā hai
bhāvārtha : — dhārāvāhī gnānake dvārā shuddha ātmākā anubhav karanese rāgadveṣhamoharūp parapariṇatikā (bhāvāsravoṅkā) nirodh hotā hai aur usase shuddha ātmākī prāpti hotī hai .
dhārāvāhī gnānakā artha hai pravāharūpagnān – akhaṇḍa rahanevālā gnān . vah do prakārase kahā jātā hai : — ek to, jisamen bīchamen mithyāgnān na āye aisā samyaggnān dhārāvāhī gnān hai . dūsarā, ek hī gneyamen upayogake upayukta rahanekī apekṣhāse gnānakī dhārāvāhikatā kahī jātī hai, arthāt jahān̐ tak upayog ek gneyamen upayukta rahatā hai vahān̐ tak dhārāvāhī gnān kahalātā hai; isakī sthiti
Page 294 of 642
PDF/HTML Page 327 of 675
single page version
hogī, kyoṅki usakā upayog shuddha ātmāmen hī upayukta hai .127.
gāthārtha : — [ātmānam ] ātmāko [ātmanā ] ātmāke dvārā [dvipuṇyapāpayogayoḥ ] do puṇya-pāparūp shubhāshubhayogonse [rundhvā ] rok kar [darshanagnāne ] darshanagnānamen [sthitaḥ ] sthit hotā huā [cha ] aur [anyasmin ] anya (vastu)kī [ichchhāvirataḥ ] ichchhāse virat hotā huā, [yaḥ
Page 295 of 642
PDF/HTML Page 328 of 675
single page version
yo hi nām rāgadveṣhamohamūle shubhāshubhayoge pravartamānan dr̥uḍhatarabhedavignānāvaṣhṭambhen ātmānan ātmanaivātyantan rundhvā shuddhadarshanagnānātmanyātmadravye suṣhṭhu pratiṣhṭhitan kr̥utvā samastaparadravyechchhāparihāreṇ samastasaṅgavimukto bhūtvā nityamevātiniṣhprakampaḥ san manāgapi karmanokarmaṇorasansparshen ātmīyamātmānamevātmanā dhyāyan svayam sahajachetayitr̥utvādekatvamev chetayate, sa khalvekatva- chetanenātyantaviviktan chaitanyachamatkāramātramātmānan dhyāyan shuddhadarshanagnānamayamātmadravyamavāptaḥ, shuddhātmopalambhe sati samastaparadravyamayatvamatikrāntaḥ san achireṇaiv sakalakarma- ātmā ] jo ātmā, [sarvasaṅgamuktaḥ ] (ichchhārahit honese) sarva saṅgase rahit hotā huā, [ātmānam ] (apane) ātmāko [ātmanā ] ātmāke dvārā [dhyāyati ] dhyātā hai, [ka rma nok rma ] ka rma tathā nok rmako [na api ] nahīn dhyātā, evan [chetayitā ] (svayam) 1chetayitā (honese) [ek tvam ] ekatvako hī [chintayati ] chintavan karatā hai — chetatā hai — anubhav karatā hai, [saḥ ] vah (ātmā), [ātmānan dhyāyan ] ātmāko dhyātā huā, [darshanagnānamayaḥ ] darshanagnānamay aur [ananyamayaḥ ] ananyamay hotā huā [achireṇ ev ] alpa kālamen hī [ka rmapravimuktam ] ka rmonse rahit [ātmānam ] ātmāko [labhate ] prāpta karatā hai .
ṭīkā : — jo jīv rāgadveṣhamoh jisakā mūl hai aise shubhāshubh yogamen pravartamān ātmāko dr̥urḥatar bhedavignānake ālambanase ātmāke dvārā hī atyanta rokakar, shuddhadarshanagnānarūp ātmadravyamen bhalī bhān̐ti pratiṣhṭhit (sthir) karake, samasta paradravyoṅkī ichchhāke tyāgase sarva saṅgase rahit hokar, nirantar ati niṣhkampa vartatā huā, karma-nokarmakā kiñchitmātra bhī sparsha kiye binā apane ātmāko hī ātmāke dvārā dhyātā huā, svayaṅko sahaj chetayitāpan honese ekatvako hī chetatā hai (gnānachetanārūp rahatā hai), vah jīv vāstavamen, ekatva-chetan dvārā arthāt ekatvake anubhavan dvārā (paradravyase) atyanta bhinna chaitanyachamatkāramātra ātmāko dhyātā huā, shuddhadarshanagnānamay ātmadravyako prāpta hotā huā, shuddha ātmākī upalabdhi (prāpti) hone par samasta paradravyamayatāse atikrānta hotā huā, alpa 1chetayitā = gnātā-draṣhṭā
Page 296 of 642
PDF/HTML Page 329 of 675
single page version
vimuktamātmānamavāpnoti . eṣh samvaraprakāraḥ .
bhavati niyatameṣhān shuddhatattvopalambhaḥ .
bhavati sati cha tasminnakṣhayaḥ karmamokṣhaḥ ..128..
kālamen hī sarva karmonse rahit ātmāko prāpta karatā hai . yah samvarakā prakār (vidhi) hai .
bhāvārtha : — jo jīv pahale to rāgadveṣhamohake sāth mile hue manavachanakāyake shubhāshubh yogonse apane ātmāko bhedagnānake balase chalāyamān nahīn hone de, aur phi ra usako shuddhadarshanagnānamay ātmasvarūpamen nishchal kare tathā samasta bāhyābhyantar parigrahase rahit hokar karma- nokarmase bhinna apane svarūpamen ekāgra hokar usīkā hī anubhav kiyā kare arthāt usīke dhyānamen rahe, vah jīv ātmākā dhyān karanese darshanagnānamay hotā huā aur paradravyamayatākā ullaṅghan karatā huā alpa kālamen samasta karmonse mukta ho jātā hai . yah samvar honekī rīti hai ..187 se 189..
shlokārtha : — [bhedavignānashaktyā nijamahimaratānān eṣhān ] jo bhedavignānakī shaktike dvārā nij (svarūpakī) mahimāmen līn rahate hain unheen [niyatam ] niyamase [shuddhatattvopalambhaḥ ] shuddha tattvakī upalabdhi [bhavati ] hotī hai; [tasmin sati cha ] shuddha tattvakī upalabdhi hone par, [achalitam akhil-anyadravya-dūre-sthitānān ] achalitarūpase samasta anyadravyonse dūr vartate hue aise unake, [akṣhayaḥ ka rmamokṣhaḥ bhavati ] akṣhay ka rmamokṣha hotā hai (arthāt unakā karmonse chhuṭakārā ho jātā hai ki punaḥ kabhī karmabandha nahīn hotā) .128.
Page 297 of 642
PDF/HTML Page 330 of 675
single page version
gāthārtha : — [teṣhān ] unake (pūrva ka thit rāgadveṣhamoharūp āsravoṅke) [hetavaḥ ] hetu [sarvadarshibhiḥ ] sarvadarshiyonne [mithyātvam ] mithyātva, [agnānam ] agnān, [aviratabhāvaḥ cha ] aur aviratabhāv [yogaḥ cha ] tathā yog — [adhyavasānāni ] yah (chār) adhyavasān [bhaṇitāḥ ] ka he hain . [gnāninaḥ ] gnānīke [hetvabhāve ] hetuoṅke abhāvamen [niyamāt ] niyamase [āsravanirodhaḥ ] āsravakā nirodh [jāyate ] hotā hai, [āsravabhāven vinā ] āsravabhāvake binā [ka rmaṇaḥ api ] ka rmakā bhī [nirodhaḥ ] nirodh [jāyate ] hotā hai, [cha ] aur [ka rmaṇaḥ abhāven ] ka rmake abhāvase [nok rmaṇām api ] nok rmoṅkā bhī [nirodhaḥ ] nirodh [jāyate ] hotā hai, [cha ] aur [nok rmanirodhen ] nok rmake nirodhase [sansāranirodhanan ] sansārakā nirodh [bhavati ] hotā hai
Page 298 of 642
PDF/HTML Page 331 of 675
single page version
santi tāvajjīvasya ātmakarmaikatvādhyāsamūlāni mithyātvāgnānāviratiyogalakṣhaṇāni adhyavasānāni . tāni rāgadveṣhamohalakṣhaṇasyāsravabhāvasya hetavaḥ . āsravabhāvaḥ karmahetuḥ . karma nokarmahetuḥ . nokarma sansārahetuḥ iti . tato nityamevāyamātmā ātmakarmaṇorekatvādhyāsen mithyātvāgnānāviratiyogamayamātmānamadhyavasyati . tato rāgadveṣhamoharūpamāsravabhāvan bhāvayati . tataḥ karma āsravati . tato nokarma bhavati . tataḥ sansāraḥ prabhavati . yadā tu ātmakarmaṇorbhedavignānen shuddhachaitanyachamatkāramātramātmānan upalabhate tadā mithyātvāgnānāviratiyogalakṣhaṇānān adhyavasānānān āsravabhāvahetūnān bhavatyabhāvaḥ . tadabhāve rāgadveṣhamoharūpāsravabhāvasya bhavatyabhāvaḥ . tadabhāve bhavati karmābhāvaḥ . tadabhāve‘pi bhavati nokarmābhāvaḥ . tadabhāve‘pi bhavati sansārābhāvaḥ . ityeṣh samvarakramaḥ .
ṭīkā : — pahale to jīvake, ātmā aur karmake ekatvakā adhyās (abhiprāy) jinakā mūl hai aise mithyātva-agnān-avirati-yogasvarūp adhyavasān vidyamān hain, ve rāgadveṣhamohasvarūp āsravabhāvake kāraṇ hain; āsravabhāv karmakā kāraṇ hai; karma-nokarmakā kāraṇ hai; aur nokarma sansārakā kāraṇ hai . isaliye — sadā hī yah ātmā, ātmā aur karmake ekatvake adhyāsase mithyātva-agnān-avirati-yogamay ātmāko mānatā hai (arthāt mithyātvādi adhyavasān karatā hai); tataḥ rāgadveṣhamoharūp āsravabhāvako bhātā hai, usase karmāsrav hotā hai; usase nokarma hotā hai; aur usase sansār utpanna hotā hai . kintu jab (vah ātmā), ātmā aur karmake bhedavignānake dvārā shuddha chaitanyachamatkāramātra ātmāko upalabdha karatā hai — anubhav karatā hai tab mithyātva, agnān, avirati aur yogasvarūp adhyavasān, jo ki āsravabhāvake kāraṇ hain unakā abhāv hotā hai; adhyavasānoṅkā abhāv hone par rāgadveṣhamoharūp āsravabhāvakā abhāv hotā hai; āsravabhāvakā abhāv hone par karmakā abhāv hotā hai; karmakā abhāv hone par nokarmakā abhāv hotā hai; aur nokarmakā abhāv hone par samvarakā abhāv hotā hai . isaprakār yah samvarakā kram hai .
bhāvārtha : — jīvake jab tak ātmā aur karmake ekatvakā āshay hai — bhedavignān nahīn hai tab tak mithyātva, agnān, avirati aur yogasvarūp adhyavasān vartate hain, adhyavasānase rāgadveṣhamoharūp āsravabhāv hotā hai, āsravabhāvase karma ban̐dhatā hai, karmase sharīrādi nokarma utpanna hotā hai aur nokarmase sansār hai . parantu jab use ātmā aur karmakā bhedavignān hotā hai tab shuddha ātmākī upalabdhi honese mithyātvādi adhyavasānoṅkā abhāv hotā hai, aur adhyavasānake abhāvase rāgadveṣhamoharūp āsravakā abhāv hotā hai, āsravake abhāvase karma nahīn ban̐dhatā, karmake abhāvase sharīrādi nokarma utpanna nahīn hote aur nokarmake abhāvase sansārakā abhāv hotā hai . — isaprakār samvarakā anukram jānanā chāhiye ..190 se 192..
Page 299 of 642
PDF/HTML Page 332 of 675
single page version
chchhuddhātmatattvasya kilopalambhāt .
tadbhedavignānamatīv bhāvyam ..129..
samvar honeke kramamen samvarakā pahalā hī kāraṇ bhedavignān kahā hai usakī bhāvanāke upadeshakā kāvya kahate hain : —
shlokārtha : — [eṣhaḥ sākṣhāt samvaraḥ ] yah sākṣhāt (sarva prakārase) samvar [ki la ] vāstavamen [shuddha-ātma-tattvasya upalambhāt ] shuddha ātmatattvakī upalabdhise [sampadyate ] hotā hai; aur [saḥ ] vah shuddha ātmatattvakī upalabdhi [bhedavignānataḥ ev ] bhedavignānase hī hotī hai . [tasmāt ] isaliye [tat bhedavignānam ] vah bhedavignān [atīv ] atyant [bhāvyam ] bhāne yogya hai .
bhāvārtha : — jab jīvako bhedavignān hotā hai arthāt jab jīv ātmā aur karmako yathārthatayā bhinna jānatā hai tab vah shuddha ātmākā anubhav karatā hai, shuddha ātmāke anubhavase āsravabhāv rukatā hai aur anukramase sarva prakārase samvar hotā hai . isaliye bhedavignānako atyanta bhānekā upadesh kiyā hai .129.
shlokārtha : — [idam bhedavignānam ] yah bhedavignān [achchhinna-dhārayā ] achchhinna-dhārāse (jisamen vichchhed na paḍẹ aise akhaṇḍa pravāharūpase) [tāvat ] tab tak [bhāvayet ] bhānā chāhiye [yāvat ] jab tak [parāt chyutvā ] parabhāvonse chhūṭakar [gnānan ] gnān [gnāne ] gnānamen hī (apane svarūpamen hī) [pratiṣhṭhate ] sthir ho jāye .
bhāvārtha : — yahān̐ gnānakā gnānamen sthir honā do prakārase jānanā chāhiye . ek to, mithyātvakā abhāv hokar samyaggnān ho aur phi ra mithyātva na āye tab gnān gnānamen sthir huā kahalātā hai; dūsare, jab gnān shuddhopayogarūpase sthir ho jāye aur phi ra anyavikārarūp pariṇamit na ho tab vah gnānamen sthir huā kahalātā hai . jab tak gnān donon prakārase gnānamen sthir na ho jāye tab tak bhedavignānako bhāte rahanā chāhiye .130.
Page 300 of 642
PDF/HTML Page 333 of 675
single page version
gnānan gnāne niyatamuditan shāshvatodyotametat ..132..
shlokārtha : — [ye kechan kil siddhāḥ ] jo koī siddha hue hain [bhedavignānataḥ siddhāḥ ] ve bhedavignānase siddha hue hain; aur [ye kechan kil baddhāḥ ] jo koī ban̐dhe hain [asya ev abhāvataḥ baddhāḥ ] ve usīke ( – bhedavignānake hī) abhāvase ban̐dhe hain .
bhāvārtha : — anādikālase lekar jab tak jīvako bhedavignān nahīn ho tab tak vah karmase ban̐dhatā hī rahatā hai — sansāramen paribhramaṇ hī karatā rahatā hai; jis jīvako bhedavignān hotā hai vah karmonse chhūṭ jātā hai — mokṣhako prāpta kar hī letā hai . isaliye karmabandhakā – sansārakā – mūl bhedavignānakā abhāv hī hai aur mokṣhakā pratham kāraṇ bhedavignān hī hai . bhedavignānake binā koī siddhiko prāpta nahīn kar sakatā .
yahān̐ aisā bhī samajhanā chāhiye ki — vignānādvaitavādī bauddha aur vedāntī jo ki vastuko advait kahate hain aur advaitake anubhavase hī siddhi kahate hain unakā, bhedavignānase hī siddhi kahanese, niṣhedh ho gayā; kyoṅki vastukā svarūp sarvathā advait na hone par bhī jo sarvathā advait mānate hain unake kisī bhī prakārase bhedavignān kahā hī nahīn jā sakatā; jahān̐ dvait (do vastuen̐) hī nahīn mānate vahān̐ bhedavignān kaisā ? yadi jīv aur ajīv — do vastuen̐ mānī jāye aur unakā sanyog mānā jāye tabhī bhedavignān ho sakatā hai, aur siddhi ho sakatī hai . isaliye syādvādiyoṅko hī sab ku chha nirbādhatayā siddha hotā hai .131.
ab, samvar adhikār pūrṇa karate hue, samvar honese jo gnān huā us gnānakī mahimākā kāvya kahate hain : —
Page 301 of 642
PDF/HTML Page 334 of 675
single page version
[shuddhatattvaupalambhāt ] shuddha tattvakī upalabdhi huī, shuddha tattvakī upalabdhise [rāgagrāmapralayakaraṇāt ] rāg-samūhakā vilay huā, rāg-samūhake vilay ka ranese [karmaṇān samvareṇ ] ka rmoṅkā samvar huā aur ka rmoṅkā samvar honese, [gnāne niyatam etat gnānan uditan ] gnānamen hī nishchal huā aisā yah gnān udayako prāpta huā — [bibhrat paramam toṣhan ] ki jo gnān param santoṣhako (param atīndriy ānandako) dhāraṇ ka ratā hai, [amal-ālokam ] jisakā prakāsh nirmal hai (arthāt rāgādik ke kāraṇ malinatā thī vah ab nahīn hai), [amlānam ] jo amlān hai (arthāt kṣhāyopashamik gnānakī bhān̐ti kumhalāyā huā – nirbal nahīn hai, sarva lokālok ke jānanevālā hai), [ekan ] jo ek hai (arthāt kṣhayopashamase jo bhed the vah ab nahīn hai) aur [shāshvat-udyotam ] jisakā udyoet shāshvat hai (arthāt jisakā prakāsh avinashvar hai).132.
karake bāhar nikal gayā .
rāg-dveṣh-vimoh sabahi gali jāy, imai duṭh karma rukāhī;
ujjval gnān prakāsh karai bahu toṣh dharai paramātamamāhīn,
yon munirāj bhalī vidhi dhārat, keval pāy sukhī shiv jāhīn ..
isaprakār shrī samayasārakī (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī samayasār paramāgamakī) shrīmad amr̥utachandrāchārchadevavirachit ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen samvarkā prarūpak pān̐chavān̐ aṅk samāpta huā .
Page 302 of 642
PDF/HTML Page 335 of 675
single page version
karmāgāmi samastamev bharato dūrānnirundhan sthitaḥ .
gnānajyotirapāvr̥utan na hi yato rāgādibhirmūrchhati ..133..
pratham ṭīkākār āchāryadev kahate hain ki ‘‘ab nirjarā pravesh karatī hai’’ . yahān̐ tattvoṅkā nr̥itya hai; ataḥ jaise nr̥ityamañch par nr̥itya karanevālā svān̐g dhāraṇ kar pravesh karatā hai usīprakār yahān̐ raṅgabhūmimen nirjarākā svān̐g pravesh karatā hai .
ab, sarva svān̐gako yathārtha jānanevāle samyaggnānako maṅgalarūp jānakar āchāryadev maṅgalake liye pratham usīko — nirmal gnānajyotiko hī — pragaṭ karate hain : —
shlokārtha : — [paraḥ samvaraḥ ] param samvar, [rāgādi-āsrav-rodhataḥ ] rāgādi āsravoṅko rokanese [nij-dhurān dhr̥utvā ] apanī kārya-dhurāko dhāraṇ karake ( – apane kāryako yathārthatayā sam̐bhālakar), [samastam āgāmi karma ] samasta āgāmī ka rmako [bharataḥ dūrāt ev ] atyantatayā dūrase hī [nirundhan sthitaḥ ] rok tā huā khaṛā hai; [tu ] aur [prāgbaddhan ] pūrvabaddha (samvar honeke pahele ban̐dhe hue) [tat ev dagdhum ] karmako jalāneke liye [adhunā ] ab [nirjarā vyājr̥umbhate ] nirjarā ( – nirjarārūp agni – ) phai la rahī hai [yataḥ ] jisase [gnānajyotiḥ ] gnānajyoti [apāvr̥utan ] nirāvaraṇ hotī huī (punaḥ) [rāgādibhiḥ na hi mūrchhati ] rāgādibhāvoṅke dvārā mūrchhit nahīn hotī — sadā amūrchhit rahatī hai .
Page 303 of 642
PDF/HTML Page 336 of 675
single page version
virāgasyopabhogo nirjarāyai ev . rāgādibhāvānān sadbhāven mithyādr̥uṣhṭerachetanānyadravyopabhogo bandhanimittamev syāt . sa ev rāgādibhāvānāmabhāven samyagdr̥uṣhṭernirjarānimittamev syāt . eten dravyanirjarāsvarūpamāveditam .
bhāvārtha : — samvar honeke bād navīn karma to nahīn bandhate . aur jo karma pahale ban̐dhe huye the unakī jab nirjarā hotī hai tab gnānakā āvaraṇ dūr honese vah (gnān) aisā ho jātā hai ki punaḥ rāgādirūp pariṇamit nahīn hotā — sadā prakāsharūp hī rahatā hai .133.
gāthārtha : — [samyagdr̥uṣhṭiḥ ] samyagdr̥uṣhṭi jīv [yat ] jo [indriyaiḥ ] indriyoṅke dvārā [achetanānām ] achetan tathā [itareṣhām ] chetan [dravyāṇām ] dravyoṅkā [upabhogam ] upabhog [karoti ] karatā hai [tat sarvan ] vah sarva [nirjarānimittam ] nirjarākā nimitta hai .
ṭīkā : — virāgīkā upabhog nirjarāke liye hai (arthāt nirjarākā kāraṇ hotā hai) . rāgādibhāvoṅke sadbhāvase mithyādr̥uṣhṭike achetan tathā chetan dravyoṅkā upabhog bandhakā nimitta hī hotā hai; vahī (upabhog), rāgādibhāvoṅke abhāvase samyagdr̥uṣhṭike lie nirjarākā nimitta hī hotā hai . isaprakār dravyanirjarākā svarūp kahā .
bhāvārtha : — samyagdr̥uṣhṭiko gnānī kahā hai aur gnānīke rāgadveṣhamohakā abhāv kahā hai; isaliye samyagdr̥uṣhṭi virāgī hai . yadyapi usake indriyoṅke dvārā bhog dikhāī detā ho tathāpi use bhogakī sāmagrīke prati rāg nahīn hai . vah jānatā hai ki ‘‘vah (bhogakī sāmagrī) paradravya hai, merā aur isakā koī sambandha nahīn hai; karmodayake nimittase isakā aur merā sanyog-viyog hai’’ . jab tak use chāritramohakā uday ākar pīṛā karatā hai aur svayam balahīn honese pīṛāko sahan nahīn
Page 304 of 642
PDF/HTML Page 337 of 675
single page version
upabhujyamāne sati hi paradravye, tannimittaḥ sātāsātavikalpānatikramaṇen kar sakatā tab tak — jaise rogī rogakī pīṛāko sahan nahīn kar sakatā tab usakā auṣhadhi ityādike dvārā upachār karatā hai isīprakār — bhogopabhogasāmagrīke dvārā viṣhayarūp upachār karatā huā dikhāī detā hai; kintu jaise rogī rogako yā auṣhadhiko achchhā nahīn mānatā usīprakār samyagdr̥uṣhṭi chāritramohake udayako yā bhogopabhogasāmagrīko achchhā nahīn mānatā . aur nishchayase to, gnātr̥utvake kāraṇ samyagdr̥uṣhṭi virāgī udayāgat karmoṅko mātra jān hī letā hai, unake prati use rāgadveṣhamoh nahīn hai . isaprakār rāgadveṣhamohake binā hī unake phalako bhogatā huā dikhāī detā hai, to bhī usake karmakā āsrav nahīn hotā, karmāsravake binā āgāmī bandha nahīn hotā aur udayāgatakarma to apanā ras dekar khir jāte hain, kyoṅki udayamen āneke bād karmakī sattā rah hī nahīn sakatī . isaprakār usake navīn bandha nahīn hotā aur udayāgat karmakī nirjarā ho jānese usake keval nirjarā hī huī . isalie samyagdr̥uṣhṭi virāgīke bhogopabhogako nirjarākā hī nimitta kahā gayā hai . pūrva karma udayamen ākar usakā dravya khir gayā so vah dravyanirjarā hai ..193..
gāthārtha : — [dravye upabhujyamāne ] vastu bhoganemen āne par, [sukhan vā duḥkhan vā ] sukh athavā duḥkh [niyamāt ] niyamase [jāyate ] utpanna hotā hai; [udīrṇan ] udayako prāpta (utpanna hue) [tat sukhaduḥkham ] us sukh-duḥkhakā [vedayate ] vedan karatā hai — anubhav karatā hai, [ath ] pashchāt [nirjarān yāti ] vah (sukh-duḥkharūp bhāv) nirjarāko prāpta hotā hai .
ṭīkā : — paradravya bhoganemen āne par, usake nimittase jīvakā sukharūp athavā duḥkharūp bhāv niyamase hī uday hotā hai arthāt utpanna hotā hai, kyoṅki vedan sātā aur asātā — in do
Page 305 of 642
PDF/HTML Page 338 of 675
single page version
vedanāyāḥ sukharūpo vā duḥkharūpo vā niyamādev jīvasya bhāv udeti . sa tu yadā vedyate tadā mithyādr̥uṣhṭeḥ rāgādibhāvānān sadbhāven bandhanimittan bhūtvā nirjīryamāṇo‘pyanirjīrṇaḥ san bandha ev syāt; samyagdr̥uṣhṭestu rāgādibhāvānāmabhāven bandhanimittamabhūtvā kevalamev nirjīryamāṇo nirjīrṇaḥ sannirjarraiv syāt .
ath gnānasāmarthyan darshayati — prakāroṅkā atikram nahīn karatā (arthāt vedan do prakārakā hī hai — sātārūp aur asātārūp) . jab us (sukharūp athavā duḥkharūp) bhāvakā vedan hotā hai tab mithyādr̥uṣhṭiko, rāgādibhāvoṅke sadbhāvase bandhakā nimitta hokar (vah bhāv) nirjarāko prāpta hotā huā bhī (vāstavamen) nirjarit na hotā huā, bandha hī hotā hai; kintu samyagdr̥uṣhṭike, rāgādibhāvoṅke abhāvase bandhakā nimitta hue binā kevalamātra nirjarit honese (vāstavamen) nirjarit hotā huā, nirjarā hī hotī hai .
bhāvārtha : — paradravya bhoganemen āne par, karmodayake nimittase jīvake sukharūp athavā duḥkharūp bhāv niyamase utpanna hotā hai . mithyādr̥uṣhṭike rāgādike kāraṇ vah bhāv āgāmī bandha karake nirjarit hotā hai, isaliye use nirjarit nahīn kahā jā sakatā; ataḥ mithyādr̥uṣhṭiko paradravyake bhogate hue bandha hī hotā hai . samyagdr̥uṣhṭike rāgādik na honese āgāmī bandha kiye binā hī vah bhāv nirjarit ho jātā hai, isaliye use nirjarit kahā jā sakatā hai; ataḥ samyagdr̥uṣhṭike paradravya bhoganemen āne par nirjarā hī hotī hai . isaprakār samyagdr̥uṣhṭike bhāvanirjarā hotī hai ..194..
shlokārtha : — [kil ] vāstavamen [tat sāmarthyan ] vah (āshcharyakārak ) sāmarthya [gnānasya ev ] gnānakā hī hai [vā ] athavā [virāgasya ev ] virāgakā hī hai [yat ] ki [kaḥ api ] koī (samyagdr̥uṣhṭi jīv) [karma bhuñjānaḥ api ] ka rmako bhogatā huā bhī [karmabhiḥ na badhyate ] ka rmonse nahīn bandhatā ! (vah agnānīko āshcharya utpanna karatā hai aur gnānī use yathārtha jānatā hai .) .134.
Page 306 of 642
PDF/HTML Page 339 of 675
single page version
yathā kashchidviṣhavaidyaḥ pareṣhān maraṇakāraṇan viṣhamupabhuñjāno‘pi amoghavidyāsāmarthyen niruddhatachchhakti tvānna mriyate, tathā agnāninān rāgādibhāvasadbhāven bandhakāraṇan pudgalakarmodayamup- bhuñjāno‘pi amoghagnānasāmarthyāt rāgādibhāvānāmabhāve sati niruddhatachchhakti tvānna badhyate gnānī .
gāthārtha : — [yathā ] jisaprakār [vaidyaḥ puruṣhaḥ ] vaidya puruṣh [viṣham upabhuñjānaḥ ] viṣhako bhogatā arthāt khātā huā bhī [maraṇam na upayāti ] maraṇako prāpta nahīn hotā, [tathā ] usaprakār [gnānī ] gnānī puruṣh [pudgalakarmaṇaḥ ] pudgalakarmake [udayan ] udayako [bhuṅkte ] bhogatā hai tathāpi [na ev badhyate ] bandhatā nahīn hai .
ṭīkā : — jisaprakār koī viṣhavaidya, dūsaroṅke maraṇake kāraṇabhūt viṣhako bhogatā huā bhī, amogh (rāmabāṇ) vidyāke sāmarthyase viṣhakī — shakti ruk gaī honese, nahīn maratā, usīprakār agnāniyoṅko, rāgādibhāvoṅkā sadbhāv honese bandhakā kāraṇ jo pudgalakarmakā uday usako gnānī bhogatā huā bhī, amogh gnānake sāmarthyake dvārā rāgādibhāvoṅkā abhāv honese — karmodayakī shakti ruk gaī honese, bandhako prāpta nahīn hotā .
bhāvārtha : — jaise vaidya mantra, tantra, auṣhadhi ityādi apanī vidyāke sāmarthyase viṣhakī ghātakashaktikā abhāv kar detā hai jisase viṣhake khā lene par bhī usakā maraṇ nahīn hotā, usīprakār gnānīke gnānakā aisā sāmarthya hai ki vah karmodayakī bandha karanekī shaktikā abhāv karatā hai aur aisā honese karmodayako bhogate hue bhī gnānīke āgāmī karmabandha nahīn hotā . isaprakār samyaggnānakā sāmarthya kahā gayā hai ..195..
Page 307 of 642
PDF/HTML Page 340 of 675
single page version
yathā kashchitpuruṣho maireyan prati pravr̥uttatīvrāratibhāvaḥ san maireyan pibannapi tīvrārati- bhāvasāmarthyānna mādyati, tathā rāgādibhāvānāmabhāven sarvadravyopabhogan prati pravr̥uttatīvravirāgabhāvaḥ san viṣhayānupabhuñjāno‘pi tīvravirāgabhāvasāmarthyānna badhyate gnānī .
svan phalan viṣhayasevanasya nā .
sevako‘pi tadasāvasevakaḥ ..135..
gāthārtha : — [yathā ] jaise [puruṣhaḥ ] koī puruṣh [madyan ] madirāko [aratibhāven ] aratibhāvase (aprītise) [piban ] pītā huā [na mādyati ] matavālā nahīn hotā, [tathā ev ] isīprakār [gnānī api ] gnānī bhī [dravyopabhoge ] dravyake upabhogake prati [arataḥ ] arat (vairāgyabhāvase) vartatā huā [na badhyate ] (karmonse) bandhako prāpta nahīn hotā .
ṭīkā : — jaise koī puruṣh madirāke prati jisako tīvra aratibhāv pravartā hai aisā vartatā huā, madirāko pīne par bhī, tīvra aratibhāvake sāmarthyake kāraṇ matavālā nahīn hotā, usīprakār gnānī bhī, rāgādibhāvoṅke abhāvase sarva dravyoṅke upabhogake prati jisako tīvra vairāgyabhāv pravartā hai aisā vartatā huā, viṣhayoṅko bhogatā huā bhī, tīvra vairāgyabhāvake sāmarthyake kāraṇ (karmonse) bandhako prāpta nahīn hotā .
bhāvārtha : — yah vairāgyakā sāmarthya hai ki gnānī viṣhayoṅkā sevan karatā huā bhī karmonse nahīn ban̐dhatā ..196..