Page 308 of 642
PDF/HTML Page 341 of 675
single page version
yathā kashchit prakaraṇe vyāpriyamāṇo‘pi prakaraṇasvāmitvābhāvāt na prākaraṇikaḥ, aparastu tatrāvyāpriyamāṇo‘pi tatsvāmitvāt prākaraṇikaḥ, tathā samyagdr̥uṣhṭiḥ pūrvasañchitakarmoday- sevan karatā huā bhī [gnānavaibhav-virāgatā-balāt ] gnānavaibhavake aur virāgatāke balase [viṣhayasevanasya svan phalan ] viṣhayasevanake nijaphalako ( – rañjit pariṇāmako) [na ashnute ] nahīn bhogatā — prāpta nahīn hotā, [tat ] isaliye [asau ] yah (puruṣh) [sevakaḥ api asevakaḥ ] sevak hone par bhī asevak hai (arthāt viṣhayoṅkā sevan karatā huā bhī sevan nahīn karatā) .
bhāvārtha : — gnān aur virāgatākā aisā koī achintya sāmarthya hai ki gnānī indriyoṅke viṣhayoṅkā sevan karatā huā bhī unakā sevan karanevālā nahīn kahā jā sakatā, kyoṅki viṣhayasevanakā phal to rañjit pariṇām hai use gnānī nahīn bhogatā — prāpta nahīn karatā ..135..
gāthārtha : — [kashchit ] koī to [sevamānaḥ api ] viṣhayoṅko sevan karatā huā bhī [na sevate ] sevan nahīn karatā, aur [asevamānaḥ api ] koī sevan nahīn karatā huā bhī [sevakaḥ ] sevan karanevālā haiai — [kasya api ] jaise kisī puruṣhake [prakaraṇacheṣhṭā ] 1prak raṇakī cheṣhṭā (koī kārya sambandhī kriyā) vartatī hai [na cha saḥ prākaraṇaḥ iti bhavati ] tathāpi vah 2prāk raṇik nahīn hotā .
ṭīkā : — jaise koī puruṣh kisī prakaraṇakī kriyāmen pravartamān hone par bhī prakaraṇakā svāmitva na honese prākaraṇik nahīn hai aur dūsarā puruṣh prakaraṇakī kriyāmen pravr̥utta na hotā huā bhī prakaraṇakā svāmitva honese prākaraṇik hai, isīprakār samyagdr̥uṣhṭi pūrvasañchit karmodayase prāpta hue 1prakaraṇ=kārya .2 +prākaraṇik=kārya karanevālā .
Page 309 of 642
PDF/HTML Page 342 of 675
single page version
sampannān viṣhayān sevamāno‘pi rāgādibhāvānāmabhāven viṣhayasevanaphalasvāmitvābhāvād- sevak ev, mithyādr̥uṣhṭistu viṣhayānasevamāno‘pi rāgādibhāvānān sadbhāven viṣhayasevanaphalasvāmi- tvātsevak ev .
svan vastutvan kalayitumayan svānyarūpāptimuktyā .
svasminnāste viramati parātsarvato rāgayogāt ..136..
viṣhayoṅkā sevan karatā huā bhī rāgādibhāvoṅke abhāvake kāraṇ viṣhayasevanake phalakā svāmitva na honese asevak hī hai (sevan karanevālā nahīn hai) aur mithyādr̥uṣhṭi viṣhayoṅkā sevan na karatā huā bhī rāgādibhāvoṅke sadbhāvake kāraṇ viṣhayasevanake phalakā svāmitva honese sevan karanevālā hī hai .
bhāvārtha : — jaise kisī seṭhane apanī dukān par kisīko naukar rakhā . aur vah naukar hī dukānakā sārā vyāpār — kharīdanā, bechanā ityādi sārā kāmakāj — karatā hai tathāpi vah vyāpārī (seṭh) nahīn hain, kyoṅki vah us vyāpārakā aur us vyāpārake hāni-lābhakā svāmī nahīn hai; vah to mātra naukar hai, seṭhake dvārā karāye gaye sab kāmakājako karatā hai . aur jo seṭh hai vah vyāpārasambandhī koī kāmakāj nahīn karatā, ghar hī baiṭhā rahatā hai tathāpi us vyāpār tathā usake hāni-lābhakā svāmī honese vahī vyāpārī (seṭh) hai . yah dr̥uṣhṭānta samyagdr̥uṣhṭi aur mithyādr̥uṣhṭi par ghaṭit kar lenā chāhie . jaise naukar vyāpār karanevālā nahīn hai isīprakār samyagdr̥uṣhṭi viṣhay sevan karanevālā nahīn hai, aur jaise seṭh vyāpār karanevālā hai usīprakār mithyādr̥uṣhṭi viṣhay sevan karanevālā hai ..197..
shlokārtha : — [samyagdr̥uṣhṭeḥ niyatan gnān-vairāgya-shaktiḥ bhavati ] samyagdr̥uṣhṭike niyamase gnān aur vairāgyakī shakti hotī hai; [yasmāt ] kyoṅki [ayan ] vah (samyagdr̥uṣhṭi jīv) [sva-anya-rūp-āpti-muktyā ] svarūpakā grahaṇ aur parakā tyāg karanekī vidhike dvārā [svan vastutvan kalayitum ] apane vastutvakā (yathārtha svarūpakā) abhyās karaneke liye, [idan svan cha paran ] ‘yah sva hai (arthāt ātmasvarūp hai) aur yah par hai’ [vyatikaram ] is
Page 310 of 642
PDF/HTML Page 343 of 675
single page version
ye karmodayavipākaprabhavā vividhā bhāvā na te mam svabhāvāḥ . eṣh ṭaṅkotkīrṇaik- gnāyakabhāvo‘ham .
samyagdr̥uṣhṭirvisheṣheṇ tu svaparāvevan jānāti — bhedako [tattvataḥ ] paramārthase [gnātvā ] jānakar [svasmin āste ] svamen sthir hotā hai aur [parāt rāgayogāt ] parase — rāgake yogase — [sarvataḥ ] sarvataḥ [viramati ] viramatā hai . (yah rīti gnānavairāgyakī shaktike binā nahīn ho sakatī .) .136.
ab pratham, yah kahate hain ki samyagdr̥uṣhṭi sāmānyatayā sva aur parako isaprakār jānatā hai : —
gāthārtha : — [karmaṇān ] karmoṅke [udayavipākaḥ ] udayakā vipāk (phal) [jinavaraiḥ ] jinendradevonne [vividhaḥ ] anek prakārakā [varṇitaḥ ] kahā hai [te ] ve [mam svabhāvāḥ ] mere svabhāv [na tu ] nahīn hai; [aham tu ] main toe [ekaḥ ] ek [gnāyakabhāvaḥ ] gnāyakabhāv hūn̐ .
ṭīkā : — jo karmodayake vipākase utpanna hue anek prakārake bhāv hain ve mere svabhāv nahīn hain; main to yah (pratyakṣha anubhavagochar) ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakabhāv hūn̐ .
bhāvārtha : — isaprakār sāmānyatayā samasta karmajanya bhāvoṅko samyagdr̥uṣhṭi par jānatā hai aur apaneko ek gnāyakasvabhāv hī jānatā hai ..198..
Page 311 of 642
PDF/HTML Page 344 of 675
single page version
asti kil rāgo nām pudgalakarma, tadudayavipākaprabhavo‘yan rāgarūpo bhāvaḥ, na punarmam svabhāvaḥ . eṣh ṭaṅkotkīrṇaikagnāyakabhāvo‘ham .
evamev cha rāgapadaparivartanen dveṣhamohakrodhamānamāyālobhakarmanokarmamanovachanakāy- shrotrachakṣhurghrāṇarasanasparshanasūtrāṇi ṣhoḍash vyākhyeyāni, anayā dishā anyānyapyūhyāni .
gāthārtha : — [rāgaḥ ] rāg [pudgalakarma ] pudgalakarma hai, [tasya ] usakā [vipākodayaḥ ] vipākarūp uday [eṣhaḥ bhavati ] yah hai, [eṣhaḥ ] yah [mam bhāvaḥ ] merā bhāv [na tu ] nahīn hai; [aham ] mainn to [khalu ] nishchayase [ekaḥ ] ek [gnāyakabhāvaḥ ] gnāyakabhāv hūn̐ .
ṭīkā : — vāstavamen rāg nāmak pudgalakarma hai usake vipākase utpanna huā yah rāgarūp bhāv hai, yah merā svabhāv nahīn hai; main to yah (pratyakṣha anubhavagochar) ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakabhāv hūn̐ . (isaprakār samyagdr̥uṣhṭi visheṣhatayā svako aur parako jānatā hai .)
aur isīprakār ‘rāg’ padako badalakar usake sthān par dveṣh, moh, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kāy, shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan aur sparshan — ye shabda rakhakar solah sūtra vyākhyānarūp karanā, aur isī upadeshase dūsare bhī vichāranā ..199..
isaprakār samyagdr̥uṣhṭi apaneko jānatā aur rāgako chhoṛatā huā niyamase gnānavairāgyasampanna hotā hai — yah is gāthā dvārā kahate hain : —
Page 312 of 642
PDF/HTML Page 345 of 675
single page version
evan sammaddiṭṭhī appāṇan muṇadi jāṇagasahāvan . udayan kammavivāgan cha muyadi tachchan viyāṇanto ..200..
evan samyagdr̥uṣhṭiḥ sāmānyen visheṣheṇ cha parasvabhāvebhyo bhāvebhyaḥ sarvebhyo‘pi vivichya ṭaṅkotkīrṇaikagnāyakabhāvasvabhāvamātmanastattvan vijānāti . tathā tattvan vijānanshcha svaparabhāvo- pādānāpohananiṣhpādyan svasya vastutvan prathayan karmodayavipākaprabhavān bhāvān sarvānapi muñchati . tato‘yan niyamāt gnānavairāgyasampanno bhavati .
gāthārtha : — [evan ] isaprakār [samyagdr̥uṣhṭiḥ ] samyagdr̥uṣhṭi [ātmānan ] ātmāko (apaneko) [gnāyakasvabhāvam ] gnāyakasvabhāv [jānāti ] jānatā hai [cha ] aur [tattvan ] tattvako arthāt yathārtha svarūpako [vijānan ] jānatā huā [karmavipākan ] karmake vipākarūp [udayan ] udayako [muñchati ] chhoṛatā hai .
ṭīkā : — isaprakār samyagdr̥uṣhṭi sāmānyatayā aur visheṣhatayā parabhāvasvarūp sarva bhāvonse vivek (bhedagnān, bhinnatā) karake, ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakabhāv jisakā svabhāv hai aisā jo ātmākā tattva usako (bhalībhān̐ti) jānatā hai; aur isaprakār tattvako jānatā huā, svabhāvake grahaṇ aur parabhāvake tyāgase niṣhpanna hone yogya apane vastutvako vistarit ( – prasiddha) karatā huā, karmodayake vipākase utpanna hue samasta bhāvoṅko chhoṛatā hai . isaliye vah (samyagdr̥uṣhṭi) niyamase gnānavairāgyasampanna hotā hai (yah siddha huā) .
bhāvārtha : — jab apaneko to gnāyakabhāvarūp sukhamay jāne aur karmodayase utpanna hue bhāvoṅko ākulatārūp duḥkhamay jāne tab gnānarūp rahanā tathā parabhāvonse virāgatā — yah donon avashya hī hote hain . yah bāt pragaṭ anubhavagochar hai . yahī (gnānavairāgya hī) samyagdr̥uṣhṭikā chihna hai ..200..
Page 313 of 642
PDF/HTML Page 346 of 675
single page version
dityuttānotpulakavadanā rāgiṇo‘pyācharantu .
‘‘jo jīv paradravyamen āsakta — rāgī hain aur samyagdr̥uṣhṭitvakā abhimān karate hain ve samyagdr̥uṣhṭi nahīn hain, ve vr̥uthā abhimān karate hain ’’ is arthakā kalasharūp kāvya ab kahate hain : —
shlokārtha : — ‘‘[ayam ahan svayam samyagdr̥uṣhṭiḥ, me jātuḥ bandhaḥ na syāt ] ‘‘yah main svayam samyagdr̥uṣhṭi hūn̐, mujhe kabhī bandha nahīn hotā (kyoṅki shāstramen samyagdr̥uṣhṭiko bandha nahīn kahā hai)’’ [iti ] aisā mānakar [uttān-utpulak-vadanāḥ ] jisakā mukh garvase ūn̐ chā aur pulakit ho rahā hai aise [rāgiṇaḥ ] rāgī jīv ( – paradravyake prati rāgadveṣhamohabhāvavāle jīv – ) [api ] bhale hī [ācharantu ] mahāvratāādikā ācharaṇ karen tathā [samitiparatān ālambantān ] samitiyoṅkī utkr̥uṣhṭatākā ālamban karen [adya api ] tathāpi [te pāpāḥ ] ve pāpī (mithyādr̥uṣhṭi) hī hain, [yataḥ ] kyoṅki ve [ātma-anātma-avagam-virahāt ] ātmā aur anātmāke gnānase rahit honese [samyaktva-riktāḥ santi ] samyaktvase rahit hai .
bhāvārtha : — paradravyake prati rāg hone par bhī jo jīv yah mānatā hai ki ‘main samyagdr̥uṣhṭi hūn̐, mujhe bandha nahīn hotā’ use samyaktva kaisā ? vah vrat-samitikā pālan bhale hī kare tathāpi sva-parakā gnān na honese vah pāpī hī hai . jo ‘mujhe bandha nahīn hotā’ yah mānakar svachchhanda pravr̥utti karatā hai vah bhalā samyagdr̥uṣhṭi kaisā ? kyoṅki jab tak yathākhyāt chāritra na ho tab tak chāritramohake rāgase bandha to hotā hī hai aur jab tak rāg rahatā hai tab tak samyagdr̥uṣhṭi to apanī nindā-garhā karatā hī rahatā hai . gnānake honemātrase bandhase nahīn chhūṭā jā sakatā, gnān honeke bād usīmen līnatārūp – shuddhopayogarūp – chāritrase bandha kaṭ jāte hain . isaliye rāg hone par bhī ‘bandha nahīn hotā’ yah mānakar svachchhandatayā pravr̥utti karanevālā jīv mithyādr̥uṣhṭi hī hai .
yahān̐ koī pūchhatā hai ki — ‘‘vrat-samiti shubh kārya hain, tab phi ra unakā pālan karate hue bhī jīvako pāpī kyon kahā gayā hai ?’’ usakā samādhān yah hai — siddhāntamen mithyātvako hī pāp kahā hai; jab tak mithyātva rahatā hai tab tak shubhāshubh sarva kriyāoṅko adhyātmamen paramārthataḥ pāp hī kahā jātā hai . aur vyavahāranayakī pradhānatāmen, vyavahārī jīvoṅko ashubhase chhuṛākar shubhamen lagānekī shubh kriyāko kathañchit puṇya bhī kahā jātā hai . aisā kahanese syādvādamatamen koī virodh nahīn hai .
Page 314 of 642
PDF/HTML Page 347 of 675
single page version
ātmānātmāvagamavirahātsanti samyaktvariktāḥ ..137..
hai so yah bāt hamārī samajhamen nahīn āī . aviratasamyagdr̥uṣhṭi ityādike chāritramohake udayase rāgādibhāv to hote hain, tab phi ra unake samyaktva kaise hai ?’’ usakā samādhān yah hai : — yahān̐ mithyātva sahit anantānubandhī rāg pradhānatāse kahā hai . jise aisā rāg hotā hai arthāt jise paradravyamen tathā paradravyase honevāle bhāvommen ātmabuddhipūrvak prīti-aprīti hotī hai, use sva-parakā gnānashraddhān nahīn hai — bhedagnān nahīn hai aisā samajhanā chāhie . jo jīv munipad lekar vrat-samitikā pālan kare tathāpi jab tak par jīvoṅkī rakṣhā tathā sharīr sanbandhī yatnapūrvak pravr̥utti karanā ityādi paradravyakī kriyāse aur paradravyake nimittase honevāle apane shubh bhāvonse apanī mukti mānatā hai aur par jīvoṅkā ghāt honā tathā ayatnāchārarūpase pravr̥utta karanā ityādi paradravyakī kriyāse aur paradravyake nimittase honevāle apane ashubh bhāvonse hī apanā bandha honā mānatā hai tab tak yah jānanā chāhie ki use sva-parakā gnān nahīn huā; kyoṅki bandha-mokṣha apane ashuddha tathā shuddha bhāvonse hī hotā thā, shubhāshubh bhāv to bandhake kāraṇ the aur paradravya to nimittamātra hī thā, usamen usane viparyayarūp mān liyā . isaprakār jab tak jīv paradravyase hī bhalāburā mānakar rāgadveṣh karatā hai tab tak vah samyagdr̥uṣhṭi nahīn hai .
jab tak apanemen chāritramohasambandhī rāgādik rahatā hai tab tak samyagdr̥uṣhṭi jīv rāgādimen tathā rāgādikī preraṇāse jo paradravyasambandhī shubhāshubh kriyāmen pravr̥utti karatā hai un pravr̥uttiyoṅke sambandhamen yah mānatā hai ki — yah karmakā jor hai; usase nivr̥utta honemen hī merā bhalā hai . vah unhen rogavat jānatā hai . pīṛā sahan nahīn hotī, isaliye rogakā ilāj karanemen pravr̥utta hotā hai tathāpi usake prati usakā rāg nahīn kahā jā sakatā; kyoṅki jise vah rog mānatā hai usake prati rāg kaisā ? vah use miṭānekā hī upāy karatā hai aur usakā miṭanā bhī apane hī gnānapariṇāmarūp pariṇamanase mānatā hai . is bhān̐ti samyagdr̥uṣhṭike rāg nahīn hai . isaprakār yahān̐ paramārtha adhyātmadr̥uṣhṭise vyākhyān jānanā chāhie . yahān̐ mithyātva sahit rāgako hī rāg kahā hai, mithyātva rahit chāritramohasambandhī udayake pariṇāmako rāg nahīn kahā hai, isaliye samyagdr̥uṣhṭike gnānavairāgyashakti avashya hotī hī hai . samyagdr̥uṣhṭike mithyātva sahit rāg nahīn hotā aur jisake mithyātva sahit rāg ho vah samyagdr̥uṣhṭi nahīn hai . aise (mithyādr̥uṣhṭi aur samyagdr̥uṣhṭike bhāvoṅke) antarako samyagdr̥uṣhṭi hī jānatā hai . pahale to mithyādr̥uṣhṭikā adhyātmashāstramen pravesh hī nahīn hai aur yadi vah pravesh karatā hai to viparīt samajhatā hai — vyavahārako sarvathā chhoṛakar bhraṣhṭa hotā hai athavā nishchayako bhalībhān̐ti jāne binā vyavahārase hī mokṣha mānatā hai, paramārtha tattvamen mūrḥ rahatā hai . yadi koī viral jīv yathārtha syādvādanyāyase satyārthako samajh le to use avashya
Page 315 of 642
PDF/HTML Page 348 of 675
single page version
yasya rāgādīnāmagnānamayānān bhāvānān leshasyāpi sadbhāvo‘sti sa shrutakevalikalpo‘pi samyaktvakī prāpti hotī hai — vah avashya samyagdr̥uṣhṭi ho jātā hai .137.
gāthārtha : — [khalu ] vāstavamen [yasya ] jis jīvake [rāgādīnān tu paramāṇumātram api ] paramāṇumātra – leshamātra – bhī rāgādik [vidyate ] vartatā hai [saḥ ] vah jīv [sarvāgamadharaḥ api ] bhale hī sarvāgamakā dhārī (samasta āgamoṅko parḥā huā) ho tathāpi [ātmānan tu ] ātmāko [na api jānāti ] nahīn jānatā; [cha ] aur [ātmānam ] ātmāko [ajānan ] na jānatā huā [saḥ ] vah [anātmānan api ] anātmāko (parako) bhī [ajānan ] nahīn jānatā; [jīvājīvau ] isaprakār jo jīv aur ajīvako [ajānan ] nahīn jānatā vah [samyagdr̥uṣhṭiḥ ] samyagdr̥uṣhṭi [kathan bhavati ] kaise ho sakatā hai ?
Page 316 of 642
PDF/HTML Page 349 of 675
single page version
gnānamayasya bhāvasyābhāvādātmānan na jānāti . yastvātmānan na jānāti so‘nātmānamapi na jānāti, svarūpapararūpasattāsattābhyāmekasya vastuno nishchīyamānatvāt . tato ya ātmānātmānau na jānāti sa jīvājīvau na jānāti . yastu jīvājīvau na jānāti sa samyagdr̥uṣhṭirev na bhavati . tato rāgī gnānābhāvānna bhavati samyagdr̥uṣhṭiḥ . shrutakevalī jaisā ho tathāpi vah gnānamay bhāvake abhāvake kāraṇ ātmāko nahīn jānatā aur jo ātmāko nahīn jānatā vah anātmāko bhī nahīn jānatā, kyoṅki svarūpase sattā aur pararūpase asattā — in donoṅke dvārā ek vastukā nishchay hotā hai; (jise anātmākā – rāgakā – nishchay huā ho use anātmā aur ātmā — donoṅkā nishchay honā chāhiye .) isaprakār jo ātmā aur anātmāko nahīn jānatā vah jīv aur ajīvako nahīn jānatā; tathā jo jīv aur ajīvako nahīn jānatā vah samyagdr̥uṣhṭi hī nahīn hai, isaliye rāgī (jīv) gnānake abhāvake kāraṇ samyagdr̥uṣhṭi nahīn hotā .
bhāvārtha : — yahān̐ ‘rāg’ shabdase agnānamay rāgadveṣhamoh kahe gaye hain . aur ‘agnānamay’ kahanese mithyātva-anantānubandhīse hue rāgādik samajhanā chāhiye, mithyātvake binā chāritramohake udayakā rāg nahīn lenā chāhiye; kyoṅki aviratasamyagdr̥uṣhṭi ityādiko chāritramohake uday sambandhī jo rāg hai so gnānasahit hai; samyagdr̥uṣhṭi us rāgako karmodayase utpanna huā rog jānatā hai aur use miṭānā hī chāhatā hai; use us rāgake prati rāg nahīn hai . aur samyagdr̥uṣhṭike rāgakā leshamātra sadbhāv nahīn hai aisā kahā hai so isakā kāraṇ isaprakār hai : — samyagdr̥uṣhṭike ashubh rāg to atyanta gauṇ hai aur jo shubh rāg hotā hai se vah use kiñchitmātra bhī bhalā (achchhā) nahīn samajhatā — usake prati leshamātra rāg nahīn karatā; aur nishchayase to usake rāgakā svāmitva hī nahīn hai . isaliye usake leshamātra rāg nahīn hai .
yadi koī jīv rāgako bhalā jānakar usake prati leshamātra rāg kare to — vah bhale hī sarva shāstroṅko parḥ chukā ho, muni ho, vyavahārachāritrakā pālan karatā ho tathāpi — yah samajhanā chāhiye ki usane apane ātmāke paramārthasvarūpako nahīn jānā, karmodayajanit rāgako hī achchhā mān rakkhā hai, tathā usīse apanā mokṣha mānā hai . isaprakār apane aur parake paramārtha svarūpako na jānanese jīv-ajīvake paramārtha svarūpako nahīn jānatā . aur jahān̐ jīv tathā ajīv — in do padārthoṅko hī nahīn jānatā vahān̐ samyagdr̥uṣhṭi kaisā ? tātparya yah hai ki rāgī jīv samyagdr̥uṣhṭi nahīn ho sakatā ..201-202..
Page 317 of 642
PDF/HTML Page 350 of 675
single page version
suptā yasminnapadamapadan tadvibudhyadhvamandhāḥ .
shuddhaḥ shuddhaḥ svarasabharataḥ sthāyibhāvatvameti ..138..
anādikālase rāgādiko apanā pad jānakar soye huye rāgī prāṇiyoṅko upadesh dete hain : —
shlokārtha : — (shrī guru sansārī bhavya jīvoṅko sambodhan karate hain ki – ) [andhāḥ ] he andha prāṇiyon ! [āsansārāt ] anādi sansārase lekar [pratipadam ] paryāy-paryāyamen [amī rāgiṇaḥ ] yah rāgī jīv [nityamattāḥ ] sadā matta vartate hue [yasmin suptāḥ ] jis padamen so rahe hain [tat ] vah pad arthāt sthān [apadam apadan ] apad hai — apad hai, (tumhārā sthān nahīn hai,) [vibudhyadhvam ] aisā tum samajho . (apad shabdako do bār kahanese ati karuṇābhāv sūchit hotā hai .) [itaḥ et et ] is or āo — is or āo, (yahān̐ nivās karo,) [padam idam idan ] tumhārā pad yah hai — yah hai, [yatra ] jahān̐ [shuddhaḥ shuddhaḥ chaitanyadhātuḥ ] shuddha-shuddha chaitanyadhātu [sva-ras-bharataḥ ] nij rasakī atishayatāke kāraṇ [sthāyibhāvatvam eti ] sthāyībhāvatvako prāpta hai arthāt sthir hai — avināshī hai . (yahān̐ ‘shuddha’ shabda do bār kahā hai jo ki dravya aur bhāv donoṅkī shuddhatāko sūchit karatā hai . samasta anyadravyonse bhinna honeke kāraṇ ātmā dravyase shuddha hai aur parake nimittase honevāle apane bhāvonse rahit honese bhāvase shuddha hai .)
bhāvārtha : — jaise koī mahān puruṣh madya pī karake malin sthān par so rahā ho use koī ākar jagāye — sambodhit kare ki ‘‘yah tere sonekā sthān nahīn hai; terā sthān to shuddha suvarṇamay dhātuse nirmit hai, anya kudhātuoṅke mishraṇase rahit shuddha hai aur ati sudr̥urḥ hai; isaliye main tujhe jo batalātā hūn̐ vahān̐ ā aur vahān̐ shayanādi karake ānandit ho’’; isīprakār ye prāṇī anādi sansārase lekar rāgādiko bhalā jānakar, unhīṅko apanā svabhāv mānakar, usīmen nishchinta hokar so rahe hain — sthit hain, unhen shrī guru karuṇāpūrvak sambodhit karate hain — jagāte hain — sāvadhān karate hain ki ‘‘he andha prāṇiyon ! tum jis padamen so rahe ho vah tumhārā pad nahīn hai; tumhārā pad to shuddha chaitanyadhātumay hai, bāhyamen anya dravyoṅkī milāvaṭase rahit tathā antaraṅgamen vikār rahit shuddha aur sthāī hai; us padako prāpta ho — shuddha chaitanyarūp apane bhāvakā āshray karo’’ .138.
Page 318 of 642
PDF/HTML Page 351 of 675
single page version
ih khalu bhagavatyātmani bahūnān dravyabhāvānān madhye ye kil atatsvabhāvenopalabhyamānāḥ, aniyatatvāvasthāḥ, aneke, kṣhaṇikāḥ, vyabhichāriṇo bhāvāḥ, te sarve‘pi svayamasthāyitven sthātuḥ sthānan bhavitumashakyatvāt apadabhūtāḥ . yastu tatsvabhāvenopalabhyamānaḥ, niyatatvāvasthaḥ, ekaḥ, nityaḥ, avyabhichārī bhāvaḥ, sa ek ev svayam sthāyitven sthātuḥ sthānan bhavitun shakyatvāt padabhūtaḥ .
gāthārtha : — [ātmani ] ātmāmen [apadāni ] apadabhūt [dravyabhāvān ] dravyabhāvoṅko [muktvā ] chhoṛakar [niyatam ] nishchit, [sthiram ] sthir, [ekam ] ek [iman ] is (pratyakṣha anubhavagochar) [bhāvam ] bhāvako — [svabhāven upalabhyamānan ] jo ki (ātmāke) svabhāvarūpase anubhav kiyā jātā hai use — [tathā ] (he bhavya !) jaisā hai vaisā [gr̥uhāṇ ] grahaṇ kar . (vah terā pad hai .)
ṭīkā : — vāstavamen is bhagavān ātmāmen bahutase dravya-bhāvoṅke bīch ( – dravyabhāvarūp bahutase bhāvoṅke bīch), jo atatsvabhāvase anubhavamen āte hue (ātmāke svabhāvarūp nahīn, kintu parasvabhāvarūp anubhavamen āte hue), aniyat avasthāvāle, anek, kṣhaṇik, vyabhichārī bhāv hain, ve sabhī svayam asthāī honeke kāraṇ sthātākā sthān arthāt rahanevālekā sthān nahīn ho sakane yogya honese apadabhūt hain; aur jo tatsvabhāvase (ātmasvabhāvarūpase) anubhavamen ātā huā, niyat avasthāvālā, ek, nitya, avyabhichārī bhāv (chaitanyamātra gnānabhāv) hai, vah ek hī svayam sthāī honese sthātākā sthān arthāt rahanevālekā sthān ho sakane yogya honese padabhūt hai . isaliye samasta asthāī bhāvoṅko chhoṛakar, jo sthāībhāvarūp hai aisā paramārtharūpase svādamen ānevālā yah gnān ek hī āsvādane yogya hai .
Page 319 of 642
PDF/HTML Page 352 of 675
single page version
tataḥ sarvānevāsthāyibhāvān muktvā sthāyibhāvabhūtan paramārtharasatayā svadamānan gnānamekamevedan svādyam .
svādan dvandvamayan vidhātumasahaḥ svān vastuvr̥uttin vidan .
sāmānyan kalayan kilaiṣh sakalan gnānan nayatyekatām ..140..
bhāvārtha : — pahale varṇādik guṇasthānaparyanta jo bhāv kahe the ve sabhī, ātmāmen aniyat, anek, kṣhaṇik, vyabhichārī bhāv hain . ātmā sthāī hai ( – sadā vidyamān hai) aur ve sab bhāv asthāī hain, isaliye ve ātmākā sthān nahīn ho sakate arthāt ve ātmākā pad nahīn hai . jo yah svasamvedanarūp gnān hai vah niyat hai, ek hai, nitya hai, avyabhichārī hai . ātmā sthāī hai aur yah gnān bhī sthāī bhāv hai, isaliye vah ātmākā pad hai . vah ek hī gnāniyoṅke dvārā āsvād lene yogya hai ..203..
shlokārtha : — [tat ekam ev hi padam svādyan ] vah ek hī pad āsvādanake yogya hai [vipadām apadan ] jo ki vipattiyoṅkā apad hai (arthāt jisake āpadāyen sthān nahīn pā sakatīn ) aur [yatpuraḥ ] jisake āge [anyāni padāni ] anya (sarva) pad [apadāni ev bhāsante ] apad hī bhāsit hote hain .
bhāvārtha : — ek gnān hī ātmākā pad hai . usamen koī bhī āpadā pravesh nahīn kar sakatī aur usake āge sab pad apadasvarūp bhāsit hote hain (kyoṅki ve ākulatāmay hain — āpattirūp hain) .139.
shlokārtha : — [ek-gnāyakabhāv-nirbhar-mahāsvādan samāsādayan ] ek gnāyakabhāvase bhare hue mahāsvādako letā huā, (isaprakār gnānamen hī ekāgra hone par dūsarā svād nahīn ātā, isaliye) [dvandvamayan svādan vidhātum asahaḥ ] dvandamay svādake lenemen asamartha (arthāt varṇādik ,
Page 320 of 642
PDF/HTML Page 353 of 675
single page version
vivashaḥ svān vastuvr̥uttin vidan ] ātmānubhavake – ātmasvādake — prabhāvase ādhīn honese nij
bhrashyat ] gnānake visheṣhoṅke udayako gauṇ ka ratā huā, [sāmānyan kalayan kil ] sāmānyamātra
gnānakā abhyās karatā huā, [sakalan gnānan ] sakal gnānako [ekatām nayati ]e ekatvamen lātā
hai — ekarūpamen prāpta karatā hai .
bhāvārtha : — is ek svarūpagnānake rasīle svādake āge anya ras phīke hain . aur svarūpagnānakā anubhav karane par sarva bhedabhāv miṭ jāte hain . gnānake visheṣh gneyake nimittase hote hain . jab gnān sāmānyakā svād liyā jātā hai tab gnānake samasta bhed bhī gauṇ ho jāte hain, ek gnān hī gneyarūp hotā hai .
yahān̐ prashna hotā hai ki chhadmasthako pūrṇarūp kevalagnānakā svād kaise āve ? is prashnakā uttar pahale shuddhanayakā kathan karate hue diyā jā chukā hai ki shuddhanay ātmākā shuddha pūrṇa svarūp batalātā hai, isaliye shuddhanayake dvārā pūrṇarūp kevalagnānakā parokṣha svād ātā hai .140.
ab, ‘karmake kṣhayopashamake nimittase gnānamen bhed hone par bhī usake (gnānake) svarūpakā vichār kiyā jāye to gnān ek hī hai aur vah gnān hī mokṣhakā upāy hai’ is arthakī gāthā kahate hain : —
gāthārtha : — [ābhinibodhikashrutāvadhimanaḥparyayakevalan cha ] matignān, shrutagnān, avadhignān, manaḥparyayagnān aur kevalagnān — [tat ] to [ekam ev ] ek hī [padam bhavati ]
Page 321 of 642
PDF/HTML Page 354 of 675
single page version
ātmā kil paramārthaḥ, tattu gnānam; ātmā cha ek ev padārthaḥ, tato gnānamapyekamev padan; yadetattu gnānan nāmaikan padan sa eṣh paramārthaḥ sākṣhānmokṣhopāyaḥ . na chābhinibodhikādayo bhedā idamekan padamih bhindanti, kintu te‘pīdamevaikan padamabhinandanti . tathā hi — yathātra saviturghanapaṭalāvaguṇṭhitasya tadvighaṭanānusāreṇ prākaṭayamāsādayataḥ prakāshanātishayabhedā na tasya prakāshasvabhāvan bhindanti, tathā ātmanaḥ karmapaṭalodayāvaguṇṭhitasya tadvighaṭanānusāreṇ prākaṭayamāsādayato gnānātishayabhedā na tasya gnānasvabhāvan bhindyuḥ, kintu pratyut tamabhinandeyuḥ . tato nirastasamastabhedamātmasvabhāvabhūtan gnānamevaikamālambyam . tadālambanādev bhavati padaprāptiḥ, nashyati bhrāntiḥ, bhavatyātmalābhaḥ, sidhyatyanātmaparihāraḥ, na karma mūrchhati, na rāgadveṣhamohā utplavante, na punaḥ karma āsravati, na punaḥ karma badhyate, prāgbaddhan karma upabhuktan nirjīryate, pad hai (kyoṅki gnānake samasta bhed gnān hī haiai); [saḥ eṣhaḥ paramārthaḥ ] vah yah paramārtha hai ( – shuddhanayakā viṣhayabhūt gnānasāmānya hī yah paramārtha hai – ) [yan labdhvā ] jise prāpta karake [nirvr̥utin yāti ] ātmā nirvāṇako prāpta hotā hai .
ṭīkā : — ātmā vāstavamen paramārtha (param padārtha) hai aur vah (ātmā) gnān hai; aur ātmā ek hī padārtha hai; isaliye gnān bhī ek hī pad hai . yah jo gnān nāmak ek pad hai so yah paramārthasvarūp sākṣhāt mokṣha-upāy hai . yahān̐, matignānādi (gnānake) bhed is ek padako nahīn bhedate, kintu ve bhī isī ek padakā abhinandan karate hain ( – samarthan karate hain ) . isī bātako dr̥uṣhṭāntapūrvak samajhāte hain : — jaise is jagatamen bādaloṅke paṭalase ḍhakā huā sūrya jo ki bādaloṅke vighaṭan (bikharane)ke anusār pragaṭatāko prāpta hotā hai, usake (sūryake) prakāshanakī (prakāsh karanekī) hīnādhikatārūp bhed usake (sāmānya) prakāshasvabhāvako nahīn bhedate, isīprakār karmapaṭalake udayase ḍhakā huā ātmā jo ki karmake vighaṭan-(kṣhayopasham)ke anusār pragaṭatāko prāpta hotā hai, usake gnānakī hīnādhikatārūp bhed usake (sāmānya) gnānasvabhāvako nahīn bhedate, pratyut (ulaṭe) usakā abhinandan karate hain . isaliye jisamen samasta bhed dūr hue hain aise ātmasvabhāvabhūt ek gnānakā hī avalamban karanā chāhie . usake ālambanase hī (nij) padakī prāpti hotī hai, bhrāntikā nāsh hotā hai, ātmākā lābh hotā hai, anātmākā parihār hotā siddha hai, (aisā honese) karma balavān nahīn ho sakatā, rāgadveṣhamoh utpanna nahīn hote, (rāgadveṣhamohake binā) punaḥ karmāsrav nahīn hotā, (āsravake binā) punaḥ karma-bandha nahīn hotā, pūrvabaddha karma bhukta hokar nirjarāko prāpta ho jātā hai, samasta karmakā abhāv honese sākṣhāt mokṣha hotā hai . (gnānake ālambanakā aisā
Page 322 of 642
PDF/HTML Page 355 of 675
single page version
kr̥utsnakarmābhāvāt sākṣhānmokṣho bhavati .
niṣhpītākhilabhāvamaṇḍalarasaprāgbhāramattā iv .
valgatyutkalikābhiradbhutanidhishchaitanyaratnākaraḥ ..141..
kiñch — māhātmya hai .)
bhāvārtha : — karmake kṣhayopashamake anusār gnānamen jo bhed hue hain ve kahīn gnānasāmānyako agnānarūp nahīn karate, pratyut gnānako pragaṭ karate hain; isaliye bhedoṅko gauṇ karake, ek gnānasāmānyakā ālamban lekar ātmāko dhyāvanā; isīse sarvasiddhi hotī hai ..204..
shlokārtha : — [niṣhpīt-akhil-bhāv-maṇḍal-ras-prāgbhār-mattāḥ iv ] samasta padārthoṅke samūharūp rasako pī lenekī atishayatāse mānon matta ho gaī ho aisī [yasya imāḥ achchha- achchhāḥ samvedanavyaktayaḥ ] jisakī yah nirmalase bhī nirmal samvedanavyakti ( – gnānaparyāy, anubhavamen ānevāle gnānake bhed) [yad svayam uchchhalanti ] apane āp uchhalatī hain, [saḥ eṣhaḥ bhagavān adbhutanidhiḥ chaitanyaratnākaraḥ ] vah yah bhagavān adbhut nidhivālā chaitanyaratnākar, [abhinnarasaḥ ] gnānaparyāyarūp taraṅgoṅke sāth jisakā ras abhinna hai aisā, [ekaḥ api anekībhavan ] ek hone par bhī anek hotā huā, [utkalikābhiḥ ] gnānaparyāyarūp taraṅgoṅke dvārā [valgati ] dolāyamān hotā hai — uchhalatā hai .
bhāvārtha : — jaise anek ratnomvālā samudra ek jalase hī bharā huā hai aur usamen chhoṭī baṛī anek taraṅgen uṭhatī rahatī hain jo ki ek jalarūp hī hain, isī prakār anek guṇoṅkā bhaṇḍār yah gnānasamudra ātmā ek gnānajalase hī bharā huā hai aur karmake nimittase gnānake anek bhed (vyaktiyen) apane āp pragaṭ hote hain unhen ek gnānarūp hī jānanā chāhiye, khaṇḍakhaṇḍarūpase anubhav nahīn karanā chāhiye .141.
Page 323 of 642
PDF/HTML Page 356 of 675
single page version
klishyantān cha pare mahāvratatapobhāreṇ bhagnāshchiram .
gnānan gnānaguṇan vinā kathamapi prāptun kṣhamante na hi ..142..
shlokārtha : — [duṣhkarataraiḥ ] koī jīv to ati duṣhka ra aur [mokṣha-unmukhaiḥ ] mokṣhase parāṅmukh [karmabhiḥ ] karmoṅke dvārā [svayamev ] svayamev (jināgnāke binā) [klishyantān ] kleesh pāte hain to pāo [cha ] aur [pare ] anya koī jīv [mahāvrat-tapaḥ-bhāreṇ ] (mokṣhake sanmukh arthāt ka thañchit jināgnāmenn kathit) mahāvrat aur tapake bhārase [chiram ] bahut samay tak [bhagnāḥ ] bhagna hote hue [klishyantān ] klesh prāpta karen to karoe; (kintu) [sākṣhāt mokṣhaḥ ] jo sākṣhāt mokṣhasvarūp hai, [nirāmayapadan ] nirāmay (rogādi samasta kleshonse rahit) pad hai aur [svayam samvedyamānan ] svayam samvedyamān hai aise [idan gnānan ] is gnānako [gnānaguṇan vinā ] gnānaguṇake binā [katham api ] kisī bhī prakārase [prāptun na hi kṣhamante ] ve prāpta nahīn kar sakate
bhāvārtha : — gnān hai vah sākṣhāt mokṣha hai; vah gnānase hī prāpta hotā hai, anya kisī kriyākāṇḍase usakī prāpti nahīn hotī .142.
gāthārtha : — [gnānaguṇen vihīnāḥ ] gnānaguṇase rahit [bahavaḥ api ] bahutase log (anek prakārake karma karane par bhī) [etat padan tu ] is gnānasvarūp padako [na labhante ] prāpta nahīn karate; [tad ] isaliye he bhavya! [yadi ] yadi tū [karmaparimokṣham ] karmase sarvathā mukti [ichchhasi ]
Page 324 of 642
PDF/HTML Page 357 of 675
single page version
yato hi sakalenāpi karmaṇā karmaṇi gnānasyāprakāshanāt gnānasyānupalambhaḥ, kevalen gnānenaiv gnān ev gnānasya prakāshanāt gnānasyopalambhaḥ, tato bahavo‘pi bahunāpi karmaṇā gnānashūnyā nedamupalabhante, idamanupalabhamānāshcha karmabhirna muchyante . tataḥ karmamokṣhārthinā kevalagnānāvaṣhṭambhen niyatamevedamekan padamupalambhanīyam .
sahajabodhakalāsulabhan kil .
kalayitun yatatān satatan jagat ..143..
chāhatā ho to [niyatam etat ] niyat aise isako (gnānako) [gr̥uhāṇ ] grahaṇ kar .
ṭīkā : — karmamen (karmakāṇḍamen) gnānakā prakāshit honā nahīn hotā, isaliye samasta karmase gnānakī prāpti nahīn hotī; gnānamen hī gnānakā prakāshan hotā hai, isaliye keval (ek) gnānase hī gnānakī prāpti hotī hai . isaliye gnānashūnya bahutase jīv, bahutase (anek prakārake) karma karane par bhī is gnānapadako prāpta nahīn kar pāte aur is padako prāpta na karate hue ve karmonse mukta nahīn hote; isaliye karmase mukta honeke ichchhukako mātra (ek) gnānake ālambanase, niyat aisā yah ek pad prāpta karanā chāhiye .
bhāvārtha : — gnānase hī mokṣha hotā hai, karmase nahīn; isaliye mokṣhārthīko gnānakā hī dhyān karanā aisā upadesh hai ..205..
shlokārtha : — [idan padam ] yah (gnānasvarūp) pad [nanu karmadurāsadan ] ka rmase vāstavamen 1durāsad hai aur [sahaj-bodh-kalā-sulabhan kil ] sahaj gnānakī kalāke dvārā vāstavamen sulabh hai; [tataḥ ] isaliye [nij-bodh-kalā-balāt ] nijagnānakī kalāke balase [idan kalayitun ] is padakā 2abhyās karaneke liye [jagat satatan yatatān ] jagat satat prayatna karo .
bhāvārtha : — samasta karmako chhuṛākar gnānakalāke bal dvārā hī gnānakā abhyās karanekā 1durāsad=duṣhprāpya; na jītā jā sake aisā . 2yahān̐ ‘abhyās karaneke liye’ aise arthake badalemen ‘anubhav karaneke liye’, ‘prāpta karaneke liye’ aisā artha bhī hotā hai .
Page 325 of 642
PDF/HTML Page 358 of 675
single page version
etāvānev satya ātmā yāvadetajgnānamiti nishchitya gnānamātra ev nityamev ratimupaihi . etāvatyev satyāshīḥ yāvadetajgnānamiti nishchitya gnānamātreṇaiv nityamev santoṣhamupaihi . etāvadev satyamanubhavanīyan yāvadetajgnānamiti nishchitya gnānamātreṇaiv nityamev tr̥uptimupaihi . athaivan tav nityamevātmaratasya, ātmasantuṣhṭasya, ātmatr̥uptasya cha vāchāmagocharan saukhyan bhaviṣhyati . tattu tatkṣhaṇ āchāryadevane upadesh diyā hai . gnānakī ‘kalā’ kahanese yah sūchit hotā hai ki — jab tak pūrṇa kalā (kevalagnān) pragaṭ na ho tab tak gnān hīnakalāsvarūp — matignānādirūp hai; gnānakī us kalāke ālambanase gnānakā abhyās karanese kevalagnān arthāt pūrṇa kalā pragaṭ hotī hai .143.
gāthārtha : — (he bhavya prāṇī !) tū [etasmin ] isamenn ( – gnānamen) [nityan ] nitya [rataḥ ] rat arthāt prītivālā ho, [etasmin ] isamenn [nityan ] nitya [santuṣhṭaḥ bhav ] santuṣhṭa ho aur [eten ] isase [tr̥uptaḥ bhav ] tr̥upta ho; (aisā karanese) [tav ] tujhe [uttaman saukhyam ] uttam sukh [bhaviṣhyati ] hogā .
ṭīkā : — (he bhavya !) itanā hī satya ( – paramārthasvarūp) ātmā hai jitanā yah gnān hai — aisā nishchay karake gnānamātramen hī sadā hī rati ( – prīti, ruchi) prāpta kar; itanā hī satya kalyāṇ hai jitanā yah gnān hai — aisā nishchay karake gnānamātrase hī sadā hī santoṣhako prāpta kar; itanā hī satya anubhav karane yogya hai jitanā yah gnān hai — aisā nishchay karake gnānamātrase hī sadā hī tr̥upti prāpta kar . isaprakār sadā hī ātmāmen rat, ātmāse santuṣhṭa aur ātmāse tr̥upta aise tujhako vachanase agochar sukh hogā; aur us sukhako usī kṣhaṇ tū hī
Page 326 of 642
PDF/HTML Page 359 of 675
single page version
ev tvamev svayamev drakṣhyasi, “mā anyān prākṣhīḥ .
shchinmātrachintāmaṇireṣh yasmāt .
gnānī kimanyasya parigraheṇ ..144..
kuto gnānī paran na parigr̥uhṇātīti chet — svayamev dekhegā, 1dūsaronse mat pūchh . (vah sukh apaneko hī anubhavagochar hai, dūsaronse kyon pūchhanā paṛe ?)
bhāvārtha : — gnānamātra ātmāmen līn honā, usīse santuṣhṭa honā aur usīse tr̥upta honā param dhyān hai . usase vartamān ānandakā anubhav hotā hai aur thoṛe hī samayamen gnānānandasvarūp kevalagnānakī prāpti hotī hai . aisā karanevālā puruṣh hī us sukhako jānatā hai, dūsarekā isamen pravesh nahīn hai ..206..
shlokārtha : — [yasmāt ] kyoṅki [eṣhaḥ ] yah (gnānī) [svayam ev ] svayam hī [achintyashaktiḥ devaḥ ] achintya shaktivālā dev hai aur [chinmātra-chintāmaṇiḥ ] chinmātra chintāmaṇi hai, isaliye [sarva-artha-siddha-ātmatayā ] jisake sarva artha (prayojan) siddha hain aise svarūp honese [gnānī ] gnānī [anyasya parigraheṇ ] dūsareke parigrahase [kim vidhatte ] kyā karegā ? (kuchh bhī karanekā nahīn hai .)
bhāvārtha : — yah gnānamūrti ātmā svayam hī ananta shaktikā dhārak dev hai aur svayam hī chaitanyarūp chintāmaṇi honese vāñchhit kāryakī siddhi karanevālā hai; isaliye gnānīke sarva prayojan siddha honese use anya parigrahakā sevan karanese kyā sādhya hai ? arthāt kuchh bhī sādhya nahīn hai . aisā nishchayanayakā upadesh hai .144.
ab prashna karatā hai ki gnānī parako kyon grahaṇ nahīn karatā ? isakā uttar kahate hain : — 1mā anyān prākṣhīḥ (dūsaroṅko mat pūchh)kā pāṭhāntar — mā‘tiprākṣhīḥ (ati prashna na kar)
Page 327 of 642
PDF/HTML Page 360 of 675
single page version
ko ṇām bhaṇijja buho paradavvan mam iman havadi davvan . appāṇamappaṇo parigahan tu ṇiyadan viyāṇanto ..207..
yato hi gnānī, yo hi yasya svo bhāvaḥ sa tasya svaḥ sa tasya svāmī iti kharataratattvadraṣhṭayavaṣhṭambhāt, ātmānamātmanaḥ parigrahan tu niyamen vijānāti, tato na mamedan svan, nāhamasya svāmī iti paradravyan na parigr̥uhṇāti .
gāthārtha : — [ātmānam tu ] apane ātmāko hī [niyatan ] niyamase [ātmanaḥ parigrahan ] apanā parigrah [vijānan ] jānatā huā [kaḥ nām budhaḥ ] kaunasā gnānī [bhaṇet ] yah kahegā ki [idan paradravyan ] yah paradravya [mam dravyam ] merā dravya [bhavati ] hai ?
ṭīkā : — jo jisakā svabhāv hai vah usakā ‘1sva’ hai aur vah usakā (sva bhāvakā) svāmī hai — isaprakār sūkṣhma tīkṣhṇa tattvadr̥uṣhṭike ālambanase gnānī (apane) ātmāko hī ātmākā parigrah niyamase jānatā hai, isaliye ‘‘yah merā ‘sva’ nahīn hai, main isakā svāmī nahīn hūn̐’’ aisā jānatā huā paradravyakā parigrah nahīn karatā (arthāt paradravyako apanā parigrah nahīn karatā) .
bhāvārtha : — yah lokarīti hai ki samajhadār sayānā puruṣh dūsarekī vastuko apanī nahīn jānatā, use grahaṇ nahīn karatā . isīprakār paramārthagnānī apane svabhāvako hī apanā dhan jānatā hai, parake bhāvako apanā nahīn jānatā, use grahaṇ nahīn karatā . isaprakār gnānī parakā grahaṇ – sevan nahīn karatā ..207..
‘‘isaliye main bhī paradravyakā parigrahaṇ nahīn karūn̐gā’’ isaprakār ab (mokṣhābhilāṣhī jīv) kahatā hai : — 1sva=dhan; milkiyat; apanī svāmitvakī chīj .