Samaysar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 276-292 ; Kalash: 174-180 ; Moksha adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 23 of 34

 

Page 408 of 642
PDF/HTML Page 441 of 675
single page version

abhavyo hi nityakarmaphalachetanārūpan vastu shraddhatte, nityagnānachetanāmātran na tu shraddhatte, nityamev bhedavignānānarhatvāt . tataḥ sa karmamokṣhanimittan gnānamātran bhūtārthan dharman na shraddhatte, bhog- nimittan shubhakarmamātramabhūtārthamev shraddhatte . tat evāsau abhūtārthadharmashraddhānapratyayanarochanasparshanai- ruparitanagraiveyakabhogamātramāskandet, na punaḥ kadāchanāpi vimuchyet . tato‘sya bhūtārthadharma- shraddhānābhāvāt shraddhānamapi nāsti . evan sati tu nishchayanayasya vyavahāranayapratiṣhedho yujyat ev . parantu ka rmakṣhayake nimittarūp dharmakī nahīn . (arthāt ka rmakṣhayake nimittarūp dharmakī na to shraddhā karatā hai, na usakī pratīti karatā hai, na usakī ruchi karatā hai aur na usakā sparsha karatā hai .)

ṭīkā :abhavya jīv nityakarmaphalachetanārūp vastukī shraddhā karatā hai, kintu nityagnānachetanāmātra vastukī shraddhā nahīn karatā, kyoṅki vah sadā hī (sva-parake) bhedavignānake ayogya hai . isilaye vah karmonse chhūṭaneke nimittarūp, gnānamātra, bhūtārtha (satyārtha) dharmakī shraddhā nahīn karatā, (kintu) bhogake nimittarūp, shubhakarmamātra, abhūtārtha dharmakī hī shraddhā karatā hai; isīliye vah abhūtārtha dharmakī shraddhā, pratīti, ruchi aur sparshanase ū parake graiveyak takake bhogamātrako prāpta hotā hai, kintu kabhī bhī karmase mukta nahīn hotā . isaliye use bhūtārtha dharmake shraddhānakā abhāv honese (yathārtha) shraddhān bhī nahīn hai .

aisā honese nishchayanayake dvārā vyavahāranayakā niṣhedh yogya hī hai .

bhāvārtha :abhavya jīvake bhedagnān honekī yogyatā na honese vah karmaphalachetanāko jānatā hai, kintu gnānachetanāko nahīn jānatā; isaliye use shuddha ātmik dharmakī shraddhā nahīn hai . vah shubh karmako hī dharma samajhakar usakī shraddhā karatā hai, isaliye usake phalasvarūp graiveyak takake bhogako prāpta hotā hai, kintu karmakā kṣhay nahīn hotā . isaprakār satyārtha dharmakā shraddhān na honese usake shraddhān hī nahīn kahā jā sakatā .

isaprakār vyavahāranayake āshrit abhavya jīvako gnān-shraddhān na honese nishchayanay dvārā kiyā jānevālā vyavahārakā niṣhedh yogya hī hai .

yahān̐ itanā visheṣh jānanā chāhie kiyah hetuvādarūp anubhavapradhān grantha hai, isaliye isamen anubhavakī apekṣhāse bhavya-abhavyakā nirṇay hai . ab yadi ise ahetuvād āgamake sāth milāyen toabhavyako vyavahāranayake pakṣhakā sūkṣhma, kevalīgamya āshay rah jātā hai jo ki chhadmasthako anubhavagochar nahīn bhī hotā, mātra sarvagnadev jānate hain; isaprakār keval vyavahārakā pakṣha rahanese usake sarvathā ekāntarūp mithyātva rahatā hai . is vyavahāranayake pakṣhakā āshay abhavyake sarvathā kabhī bhī miṭatā hī nahīn hai ..275..


Page 409 of 642
PDF/HTML Page 442 of 675
single page version

kīdr̥ushau pratiṣhedhyapratiṣhedhakau vyavahāranishchayanayāviti chet
āyārādī ṇāṇan jīvādī dansaṇan cha viṇṇeyan .
chhajjīvaṇikan cha tahā bhaṇadi charittan tu vavahāro ..276..
ādā khu majjha ṇāṇan ādā me dansaṇan charittan cha .
ādā pachchakkhāṇan ādā me samvaro jogo ..277..
āchārādi gnānan jīvādi darshanan cha vigneyam .
ṣhaḍjīvanikāyan cha tathā bhaṇati charitran tu vyavahāraḥ ..276..
ātmā khalu mam gnānamātmā me darshanan charitran cha .
ātmā pratyākhyānamātmā me samvaro yogaḥ ..277..
āchārādishabdashrutan gnānasyāshrayatvājgnānan, jīvādayo navapadārthā darshanasyāshray-

ab yah prashna hotā hai ki ‘‘nishchayanayake dvārā niṣhedhya vyavahāranay, aur vyavahāranayakā niṣhedhak nishchayanay ve donon nay kaise hain ?’’ ataḥ vyavahār aur nishchayakā svarūp kahate hain

‘āchār’ ādik gnān hai, jīvādi darshan jānanā .
ṣhaṭjīvakāy charitra hai,yah kathan nay vyavahārakā ..276..
mujh ātma nishchay gnān hai, mujh ātma darshan charit hai .
mujh ātma pratyākhyān aru, mujh ātma samvar-yog hai ..277..

gāthārtha :[āchārādi ] āchārān̐gādi shāstra [gnānan ] gnān hai, [jīvādi ] jīvādi tattva [darshanan vigneyam cha ] darshan jānanā chāhie [cha ] tathā [ṣhaḍjīvanikāyan ] chha jīv-nikāy [charitran ] chāritra hai[tathā tu ] aisā to [vyavahāraḥ bhaṇati ] vyavahāranay kahatā hai .

[khalu ] nishchayase [mam ātmā ] merā ātmā hī [gnānam ] gnān hai, [me ātmā ] merā ātmā hī [darshanan charitran cha ] darshan aur chāritra hai, [ātmā ] merā ātmā hī [pratyākhyānam ] pratyākhyān hai, [me ātmā ] merā ātmā hī [samvaraḥ yogaḥ ] samvar aur yog (samādhi, dhyān) hai .

ṭīkā :āchārān̐gādi shabdashrut gnān hai, kyoṅki vah (shabdashrut) gnānakā āshray hai,
52

Page 410 of 642
PDF/HTML Page 443 of 675
single page version

tvāddarshanan, ṣhaḍjīvanikāyashchāritrasyāshrayatvāchchāritramiti vyavahāraḥ . shuddha ātmā gnānāshrayatvājjhānan, shuddha ātmā darshanāshrayatvāddarshanan, shuddha ātmā chāritrāshrayatvāchchāritramiti nishchayaḥ . tatrāchārādīnān gnānādyāshrayatvasyānaikāntikatvādvayavahāranayaḥ pratiṣhedhyaḥ . nishchayanayastu shuddhasyātmano gnānādyā- shrayatvasyaikāntikatvāttatpratiṣhedhakaḥ . tathā hināchārādishabdashrutamekānten gnānasyāshrayaḥ, tatsadbhāve‘pyabhavyānān shuddhātmābhāven gnānasyābhāvāt; na cha jīvādayaḥ padārthā darshanasyāshrayaḥ, tatsadbhāve‘pyabhavyānān shuddhātmābhāven darshanasyābhāvāt; na cha ṣhaḍjīvanikāyaḥ chāritrasyāshrayaḥ, tatsadbhāve‘pyabhavyānān shuddhātmābhāven chāritrasyābhāvāt . shuddha ātmaiv gnānasyāshrayaḥ, āchārādishabdashrutasadbhāve‘sadbhāve vā tatsadbhāvenaiv gnānasya sadbhāvāt; shuddha ātmaiv darshanasyāshrayaḥ, jīvādipadārthasadbhāve‘sadbhāve vā tatsadbhāvenaiv darshanasya sadbhāvāt; shuddha ātmaiv chāritrasyāshrayaḥ, jīvādi nav padārtha darshan hain, kyoṅki ve (nav padārtha) darshanake āshray aur chhah jīv-nikāy chāritra hai, kyoṅki vah (chhah jīvanikāy) chāritrakā āshray hai; isaprakār vyavahār hai . shuddha ātmā gnān hai, kyoṅki vah (shuddha ātmā) gnānakā āshray hai, shuddha ātmā darshan hai; kyoṅki vah darshanakā āshray hai aur shuddha ātmā chāritra hai, kyoṅki vah chāritrakā āshray hai; isaprakār nishchay hai . inamen, vyavahāranay pratiṣhedhya arthāt niṣhedhya hai, kyoṅki āchārāṅgādiko gnānādikā āshrayatva anaikāntik haivyabhichārayukta hai; (shabdashrutādiko gnānādikā āshrayasvarūp mānanemen vyabhichār ātā hai, kyoṅki shabdashrutādik hone par bhī gnānādi nahīn bhī hote, isaliye vyavahāranay pratiṣhedhya hai;) aur nishchayanay vyavahāranayakā pratiṣhedhak hai, kyoṅki shuddha ātmāke gnānādikā āshrayatva aikāntik hai . (shuddha ātmāko gnānādikā āshray mānanemen vyabhichār nahīn hai, kyoṅki jahān̐ shuddha ātmā hotā hai vahān̐ gnān-darshan-chāritra hote hī hain .) yahī bāt hetupūrvak samajhāī jātī hai :

āchārāṅgādi shabdashrut ekāntase gnānakā āshray nahīn hai, kyoṅki usake (arthāt shabdashrutake) sadbhāvamen bhī abhavyoṅko shuddha ātmāke abhāvake kāraṇ gnānakā abhāv hai; jīvādi navapadārtha darshanake āshray nahīn hain, kyoṅki unake sadbhāvamen bhī abhavyoṅko shuddha ātmāke abhāvake kāraṇ darshanakā abhāv hai; chhah jīv-nikāy chāritrake āshray nahīn hain, kyoṅki unake sadbhāvamen bhī abhavyoṅko shuddha ātmāke abhāvake kāraṇ chāritrakā abhāv hai . shuddha ātmā hī gnānakā āshray hai, kyoṅki āchārāṅgādi shabdashrutake sadbhāvamen yā asadbhāvamen usake (shuddha ātmāke) sadbhāvase hī gnānakā sadbhāv hai; shuddha ātmā hī darshanakā āshray hai, kyoṅki jīvādi navapadārthoṅke sadbhāvamen yā asadbhāvamen usake (-shuddha ātmāke) sadbhāvase hī darshanakā


Page 411 of 642
PDF/HTML Page 444 of 675
single page version

ṣhaḍjīvanikāyasadbhāve‘sadbhāve vā tatsadbhāvenaiv chāritrasya sadbhāvāt .

(upajāti)
rāgādayo bandhanidānamuktā-
ste shuddhachinmātramaho‘tiriktāḥ
.
ātmā paro vā kimu tannimitta-
miti praṇunnāḥ punarevamāhuḥ
..174..
jah phalihamaṇī suddho ṇa sayan pariṇamadi rāgamādīhin .
raṅgijjadi aṇṇehin du so rattādīhin davvehin ..278..
sadbhāv hai; shuddha ātmā hī chāritrakā āshray hai, kyoṅki chhah jīv-nikāyake sadbhāvamen yā
asadbhāvamen usake (
shuddha ātmāke) sadbhāvase hī chāritrakā sadbhāv hai .

bhāvārtha :āchārāṅgādi shabdashrutakā gnān, jīvādi nav padārthoṅkā shraddhān tathā chhahakāyake jīvoṅkī rakṣhāin sabake hote hue bhī abhavyake gnān, darshan, chāritra nahīn hote, isaliye vyavahāranay to niṣhedhya hai; aur jahān̐ shuddhātmā hotā hai vahān̐ gnān, darshan, chāritra hote hī hain, isaliye nishchayanay vyavahārakā niṣhedhak hai . ataḥ shuddhanay upādey kahā gayā hai ..276-277..

ab āgāmī kathanakā sūchak kāvya kahate hain :

shlokārtha :‘‘[rāgādayaḥ bandhanidānam uktāḥ ] rāgādiko bandhakā kāraṇ ka hā aur [te shuddha-chinmātra-mahaḥ-atiriktāḥ ] unhen shuddhachaitanyamātra jyotise (arthāt ātmāse) bhinna ka hā; [tad-nimittam ] tab phi ra us rāgādikā nimitta [kimu ātmā vā paraḥ ] ātmā hai yā koī anya ?’’ [iti praṇunnāḥ punaḥ evam āhuḥ ] isaprakār (shiṣhyake) prashnase prerit hote hue āchāryabhagavān punaḥ isaprakār (nimnaprakārase) ka hate hain .174.

uparokta prashnake uttararūpamen āchāryadev kahate hain :
jyon phaṭikamaṇi hai shuddha, āp na raktarūp ju pariṇame .
par anya rakta padārthase, raktādirūp ju pariṇame ..278..

Page 412 of 642
PDF/HTML Page 445 of 675
single page version

evan ṇāṇī suddho ṇa sayan pariṇamadi rāgamādīhin . rāijjadi aṇṇehin du so rāgādīhin dosehin ..279..

yathā spha ṭikamaṇiḥ shuddho na svayam pariṇamate rāgādyaiḥ .
rajyate‘nyaistu sa raktādibhirdravyaiḥ ..278..
evan gnānī shuddho na svayam pariṇamate rāgādyaiḥ .
rajyate‘nyaistu sa rāgādibhirdoṣhaiḥ ..279..

yathā khalu kevalaḥ spha ṭikopalaḥ, pariṇāmasvabhāvatve satyapi, svasya shuddhasvabhāvatven rāgādinimittatvābhāvāt rāgādibhiḥ svayam na pariṇamate, paradravyeṇaiv svayam rāgādibhāvāpannatayā svasya rāgādinimittabhūten, shuddhasvabhāvātprachyavamān ev, rāgādibhiḥ pariṇamyate; tathā kevalaḥ kilātmā, pariṇāmasvabhāvatve satyapi, svasya shuddhasvabhāvatven rāgādinimittatvābhāvāt rāgādibhiḥ

tyon ‘gnānī’ bhī hai shuddha, āp na rāgarūp ju pariṇame .
par anya jo rāgādi dūṣhaṇ, unase vah rāgī bane ..279..

gāthārtha :[yathā ] jaise [spha ṭikamaṇiḥ ] spha ṭik maṇi [shuddhaḥ ] shuddha honese [rāgādyaiḥ ] rāgādirūpase (lalāī-ādirūpase) [svayam ] apane āp [na pariṇamate ] pariṇamatā nahīn hai, [tu ] parantu [anyaiḥ raktādibhiḥ dravyaiḥ ] anya raktādi dravyonse [saḥ ] vah [rajyate ] rakta (lāl) ādi kiyā jātā hai, [evan ] isīprakār [gnānī ] gnānī arthāt ātmā [shuddhaḥ ] shuddha honese [rāgādyaiḥ ] rāgādirūp [svayam ] apane āp [na pariṇamate ] pariṇamatā nahīn hai, [tu ] parantu [anyaiḥ rāgādibhiḥ doṣhaiḥ ] anya rāgādi doṣhonse [saḥ ] vah [rajyate ] rāgī ādi kiyā jātā hai .

ṭīkā :jaise vāstavamen keval (akelā) spha ṭikamaṇi, svayam pariṇamanasvabhāvavālā hone par bhī, apaneko shuddhasvabhāvatvake kāraṇ rāgādikā nimittatva na honese (svayam apaneko lalāī-ādirūp pariṇamanakā nimitta na honese) apane āp rāgādirūp nahīn pariṇamatā, kintu jo apane āp rāgādibhāvako prāpta honese spha ṭikamaṇiko rāgādikā nimitta hotā hai aise paradravyake dvārā hī, shuddhasvabhāvase chyut hotā huā hī, rāgādirūp pariṇamit kiyā jātā hai; isīprakār vāstavamen keval (akelā) ātmā, svayam pariṇaman-svabhāvavālā hone par bhī, apaneko


Page 413 of 642
PDF/HTML Page 446 of 675
single page version

svayam na pariṇamate, paradravyeṇaiv svayam rāgādibhāvāpannatayā svasya rāgādinimittabhūten, shuddhasvabhāvātprachyavamān ev, rāgādibhiḥ pariṇamyate . iti tāvadvastusvabhāvaḥ .

(upajāti)
na jātu rāgādinimittabhāv-
mātmātmano yāti yathārkakāntaḥ
.
tasminnimittan parasaṅg ev
vastusvabhāvo‘yamudeti tāvat
..175..
shuddhasvabhāvatvake kāraṇ rāgādikā nimittatva na honese (svayam apaneko rāgādirūp pariṇamanakā
nimitta na honese) apane āp hī rāgādirūp nahīn pariṇamatā, parantu jo apane āp rāgādibhāvako
prāpta honese ātmāko rāgādikā nimitta hotā hai aise paradravyake dvārā hī, shuddhasvabhāvase chyut hotā
huā hī, rāgādirūp pariṇamit kiyā jātā hai
.aisā vastusvabhāv hai .

bhāvārtha :spha ṭikamaṇi svayam to mātra ekākār shuddha hī hai; vah pariṇamanasvabhāvavālā hone par bhī akelā apane āp lalāī-ādirūp nahīn pariṇamatā, kintu lāl ādi paradravyake nimittase (svayam lalāī-ādirūp pariṇamate aise paradravyake nimittase) lalāī-ādirūp pariṇamatā hai . isīprakār ātmā svayam to shuddha hī hai; vah pariṇamanasvabhāvavālā hone par bhī akelā apane āp rāgādirūp nahīn pariṇamatā, parantu rāgādirūp paradravyake nimittase (arthāt svayam rāgādirūp pariṇaman karanevāle paradravyake nimittase) rāgādirūp pariṇamatā hai . aisā vastukā hī svabhāv hai, usamen anya kisī tarkako avakāsh nahīn hai ..278-279..

ab is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

shlokārtha :[yathā arkakāntaḥ ] sūryakāntamaṇikī bhān̐ti (-jaise sūryakāntamaṇi svataḥ hī agnirūp pariṇamit nahīn hotā, usake agnirūp pariṇamanamen sūryabimba nimitta hai, usīprakār) [ātmā ātmanaḥ rāgādinimittabhāvam jātu na yāti ] ātmā apaneko rāgādikā nimitta ka bhī bhī nahīn hotā, [tasmin nimittan parasaṅgaḥ ev ] usamen nimitta parasaṅg hī (paradravyakā saṅg hī) hai [ayam vastusvabhāvaḥ udeti tāvat ] aisā vastusvabhāv prakāshamān hai . (sadaiv vastukā aisā hī svabhāv hai, ise kisīne banāyā nahīn hai .) .175.

‘aise vastusvabhāvako jānatā huā gnānī rāgādiko nijarūp nahīn karatā’ is arthakā, tathā āgāmī gāthākā sūchak shlok kahate hain :


Page 414 of 642
PDF/HTML Page 447 of 675
single page version

(anuṣhṭubh)
iti vastusvabhāvan svan gnānī jānāti ten saḥ .
rāgādīnnātmanaḥ kuryānnāto bhavati kārakaḥ ..176..
ṇa ya rāgadosamohan kuvvadi ṇāṇī kasāyabhāvan vā .
sayamappaṇo ṇa so teṇ kārago tesin bhāvāṇan ..280..
na cha rāgadveṣhamohan karoti gnānī kaṣhāyabhāvan vā .
svayamātmano na sa ten kārakasteṣhān bhāvānām ..280..

yathoktan vastusvabhāvan jānan gnānī shuddhasvabhāvādev na prachyavate, tato rāgadveṣhamohādi- bhāvaiḥ svayam na pariṇamate, na pareṇāpi pariṇamyate, tataṣhṭaṅkotkīrṇaikagnāyakabhāvo gnānī rāgadveṣhamohādibhāvānāmakartaiveti pratiniyamaḥ .

shlokārtha :[iti svan vastusvabhāvan gnānī jānāti ] gnānī aise apane vastusvabhāvako jānatā hai, [ten saḥ rāgādīn ātmanaḥ na kuryāt ] isaliye vah rāgādiko nijarūp nahīn karatā, [ataḥ kārakaḥ na bhavati ] ataḥ vah (rāgādikā) ka rtā nahīn hai .176.

ab, isīprakār gāthā dvārā kahate hain :
kabhi rāgadveṣhavimoh agar kaṣhāyabhāv ju nijaviṣhain .
gnānī svayam karatā nahīn, isase na tatkārak bane ..280..

gāthārtha :[gnānī ] gnānī [rāgadveṣhamohan ] rāg-dveṣh-mohako [vā kaṣhāyabhāvan ] athavā ka ṣhāyabhāvako [svayam ] apane āp [ātmanaḥ ] apanemen [na cha karoti ] nahīn karatā, [ten ] isaliye [saḥ ] vah, [teṣhān bhāvānām ] un bhāvoṅkā [kārakaḥ na ] kārak arthāt ka rtā nahīn hai .

ṭīkā :yathokta (arthāt jaisā kahā vaise) vastusvabhāvako jānatā huā gnānī (apane) shuddhasvabhāvase hī chyut nahīn hotā, isaliye vah rāg-dveṣh-moh ādi bhāvonrūp svataḥ pariṇamit nahīn hotā aur dūsareke dvārā bhī pariṇamit nahīn kiyā jātā, isaliye ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakabhāvasvarūp gnānī rāg-dveṣh-moh ādi bhāvoṅkā akartā hī haiaisā niyam hai .

bhāvārtha :ātmā jab gnānī huā tab usane vastukā aisā svabhāv jānā ki ‘ātmā svayam to shuddha hī haidravyadr̥uṣhṭise apariṇamanasvarūp hai, paryāyadr̥uṣhṭise paradravyake nimittase rāgādirūp pariṇamit hotā hai’; isaliye ab gnānī svayam un bhāvoṅkā kartā nahīn


Page 415 of 642
PDF/HTML Page 448 of 675
single page version

(anuṣhṭubh)
iti vastusvabhāvan svan nāgnānī vetti ten saḥ .
rāgādīnātmanaḥ kuryādato bhavati kārakaḥ ..177..
rāgamhi ya dosamhi ya kasāyakammesu chev je bhāvā .
tehin du pariṇamanto rāgādī bandhadi puṇo vi ..281..
rāge cha dveṣhe cha kaṣhāyakarmasu chaiv ye bhāvāḥ .
taistu pariṇamamāno rāgādīn badhnāti punarapi ..281..

yathoktan vastusvabhāvamajānanstvagnānī shuddhasvabhāvādāsansāran prachyut ev, tataḥ karma- vipākaprabhavai rāgadveṣhamohādibhāvaiḥ pariṇamamāno‘gnānī rāgadveṣhamohādibhāvānān kartā bhavan badhyat eveti pratiniyamaḥ . hotā, jo uday āte hain unakā gnātā hī hotā hai ..280..

‘agnānī aise vastusvabhāvako nahīn jānatā, isaliye vah rāgādi bhāvoṅkā kartā hotā hai’ is arthakā, āgāmī gāthākā sūchak shlok kahate hain :

shlokārtha :[iti svan vastusvabhāvan agnānī na vetti ] agnānī apane aise vastusvabhāvako nahīn jānatā, [ten saḥ rāgādīn ātmanaḥ kuryāt ] isaliye vah rāgādiko (rāgādibhāvoṅko) apanā karatā hai, [ataḥ kārakaḥ bhavati ] ataḥ vah unakā ka rtā hotā hai .177.

ab isī arthakī gāthā kahate hain :
par rāg-dveṣh-kaṣhāyakarmanimitta hoven bhāv jo .
un-rūp jo jīv pariṇame phi ra bān̐dhatā rāgādiko ..281..

gāthārtha :[rāge cha dveṣhe cha kaṣhāyakarmasu cha ev ] rāg, dveṣh aur ka ṣhāyak rmon hone par (arthāt unake uday hone par) [ye bhāvāḥ ] jo bhāv hote hain, [taiḥ tu ] un rūp [pariṇamamānaḥ ] pariṇamit hotā huā agnānī [rāgādīn ] rāgādiko [punaḥ api ] punaḥ punaḥ [badhnāti ] bān̐dhatā hai .

ṭīkā :yathokta vastusvabhāvako na jānatā huā agnānī anādi sansārase lekar (apane) shuddhasvabhāvase chyut hī hai, isaliye karmodayase utpanna rāgadveṣhamohādi bhāvonrūp pariṇamatā huā agnānī rāgadveṣhamohādi bhāvoṅkā kartā hotā huā (karmonse) baddha hotā hī haiaisā niyam hai .


Page 416 of 642
PDF/HTML Page 449 of 675
single page version

tataḥ sthitametat
rāgamhi ya dosamhi ya kasāyakammesu chev je bhāvā .
tehin du pariṇamanto rāgādī bandhade chedā ..282..
rāge cha dveṣhe cha kaṣhāyakarmasu chaiv ye bhāvāḥ .
taistu pariṇamamāno rāgādīn badhnāti chetayitā ..282..

ya ime kilāgnāninaḥ pudgalakarmanimittā rāgadveṣhamohādipariṇāmāsta ev bhūyo rāgadveṣhamohādipariṇāmanimittasya pudgalakarmaṇo bandhaheturiti .

kathamātmā rāgādīnāmakārak eveti chet

bhāvārtha :agnānī vastusvabhāvako to yathārtha nahīn jānatā aur karmodayase do bhāv hote hain unhen apanā samajhakar pariṇamatā hai, isaliye vah unakā kartā hotā huā punaḥ punaḥ āgāmī karmoṅko bān̐dhatā haiaisā niyam hai ..281..

‘‘ataḥ yah siddha huā (arthāt pūrvokta kāraṇase nimnaprakār nishchit huā)’’ aisā ab kahate hain :

yon rāg-dveṣh-kaṣhāyakarmanimitta hoven bhāv jo .
un-rūp ātmā pariṇamen, vah bān̐dhatā rāgādiko ..282..

gāthārtha :[rāge cha dveṣhe cha kaṣhāyakarmasu cha ev ] rāg, dveṣh aur ka ṣhāyak rmoṅke hone par (arthāt unake uday hone par) [ye bhāvāḥ ] jo bhāv hote hain, [taiḥ tu ] un-rūp [pariṇamamānaḥ ] pariṇamatā huā [chetayitā ] ātmā [rāgādīn ] rāgādiko [badhnāti ] bān̐dhatā hai .

ṭīkā :nishchayase agnānīko, pudgalakarma jinakā nimitta hai aise jo yah rāgadveṣhamohādi pariṇām hain, ve hī punaḥ rāgadveṣhamohādi pariṇāmakā nimitta jo pudgalakarma usake bandhake kāraṇ hai .

bhāvārtha :agnānīke karmake nimittase rāgadveṣhamohādi pariṇām hote hain ve hī punaḥ āgāmī karmabandhake kāraṇ hote hain ..282..

ab prashna hotā hai ki ātmā rāgādikā akārak hī kaise hai ? isakā samādhān (āgamakā pramāṇ dekar ) karate hain :


Page 417 of 642
PDF/HTML Page 450 of 675
single page version

appaḍikamaṇan duvihan apachchakhāṇan tahev viṇṇeyan . edeṇuvadeseṇ ya akārago vaṇṇido chedā ..283.. appaḍikamaṇan duvihan davve bhāve apachchakhāṇan pi . edeṇuvadeseṇ ya akārago vaṇṇido chedā ..284.. jāvan appaḍikamaṇan apachchakhāṇan cha davvabhāvāṇan . kuvvadi ādā tāvan kattā so hodi ṇādavvo ..285..

apratikramaṇan dvividhamapratyākhyānan tathaiv vigneyam .
etenopadeshen chākārako varṇitashchetayitā ..283..
apratikramaṇan dvividhan dravye bhāve‘pi‘pratyākhyān .
etenopadeshen chākārako varṇitashchetayitā ..284..
anapratikramaṇ do bhān̐ti, anapachakhāṇ bhī do bhān̐ti hai .
jīvako akārak hai kahā is rītake upadeshase ..283..
anapratikramaṇ dodravyabhāv ju, yonhi anapachakhāṇ hai .
jīvako akārak hai kahā is rītake upadeshase ..284..
anapratikramaṇ aru tyonhi anapachakhāṇ dravya ru bhāvakā .
jabatak karai hai ātamā, kartā banai hai jānanā ..285..

gāthārtha :[apratikramaṇan ] apratikra maṇ [dvividham ] do prakārakā hai, [tathā ev ] usī tarah [apratyākhyānan ] apratyākhyān do prakārakā [vigneyam ] jānanā chāhie;[eten upadeshen cha ] is upadeshase [chetayitā ] ātmā [akārakaḥ varṇitaḥ ] akārak kahā gayā hai .

[apratikramaṇan ] apratikra maṇ [dvividhan ] do prakārakā hai[dravye bhāve ] dravya sambandhī aur bhāv sambandhī; [apratyākhyānam api ] isīprakār apratyākhyān bhī do prakārakā haidravya sambandhī aur bhāv sambandhī;[eten upadeshen cha ] is upadeshase [chetayitā ] ātmā [akārakaḥ varṇitaḥ ] akārak kahā gayā hai .

53

Page 418 of 642
PDF/HTML Page 451 of 675
single page version

yāvadapratikramaṇamapratyākhyānan cha dravyabhāvayoḥ .
karotyātmā tāvatkartā sa bhavati gnātavyaḥ ..285..

ātmātmanā rāgādīnāmakārak ev, apratikramaṇāpratyākhyānayordvaividhyopadeshānyathānupapatteḥ . yaḥ khalu apratikramaṇāpratyākhyānayordravyabhāvabheden dvividhopadeshaḥ sa, dravyabhāvayornimitta- naimittikabhāvan prathayan, akartr̥utvamātmano gnāpayati . tat etat sthitanparadravyan nimittan, naimittikā ātmano rāgādibhāvāḥ . yadyevan neṣhyet tadā dravyāpratikramaṇāpratyākhyānayoḥ kartr̥utvanimittatvopadesho‘narthak ev syāt, tadanarthakatve tvekasyaivātmano rāgādibhāvanimittatvāpattau nityakartr̥utvānuṣhaṅgānmokṣhābhāvaḥ prasajechcha . tataḥ paradravyamevātmano rāgādibhāvanimittamastu . tathā sati tu rāgādīnāmakārak evātmā . tathāpi yāvannimittabhūtan dravyan na pratikrāmati na pratyāchaṣhṭe cha tāvannaimittikabhūtan bhāvan na pratikrāmati na pratyāchaṣhṭe cha, yāvattu bhāvan na pratikrāmati na pratyāchaṣhṭe

[yāvat ] jab tak [ātmā ] ātmā [dravyabhāvayoḥ ] dravyakā aur bhāvakā [apratikramaṇam cha apratyākhyānan ] apratikra maṇ tathā apratyākhyān [karoti ] ka ratā hai [tāvat ] tab tak [saḥ ] vah [kartā bhavati ] ka rtā hotā hai, [gnātavyaḥ ] aisā jānanā chāhie .

ṭīkā :ātmā svataḥ rāgādikā akārak hī hai; kyoṅki yadi aisā na ho to (arthāt yadi ātmā svataḥ hī rāgādibhāvoṅkā kārak ho to) apratikramaṇ aur apratyākhyānakī dvividhatākā upadesh nahīn ho sakatā . apratikramaṇ aur apratyākhyānakā jo vāstavamen dravya aur bhāvake bhedase dvividh (do prakārakā) upadesh hai vah, dravya aur bhāvake nimitta-naimittikatvako pragaṭ karatā huā, ātmāke akartr̥utvako hī batalātā hai . isaliye yah nishchit huā ki paradravya nimitta hai aur ātmāke rāgādibhāv naimittik hain . yadi aisā na mānā jāye to dravya-apratikramaṇ aur dravya-apratyākhyān kartr̥utvake nimittarūp upadesh nirarthak hī hogā, aur vah nirarthak hone par ek hī ātmāko rāgādibhāvoṅkā nimittatva ā jāyegā, jisase nitya-kartr̥utvakā prasaṅg ā jāyegā, jisase mokṣhakā abhāv siddha hogā . isaliye paradravya hī ātmāke rāgādibhāvoṅkā nimitta ho . aur aisā hone par, yah siddha huā ki ātmā rāgādikā akārak hī hai . (isaprakār yadyapi ātmā rāgādikā akārak hī hai) tathāpi jab tak vah nimittabhūt dravyakā (paradravyakā) pratikramaṇ tathā pratyākhyān nahīn karatā tab tak naimittikabhūt bhāvakā (rāgādibhāvakā) pratikramaṇ tathā pratyākhyān nahīn karatā, aur jab tak bhāvakā pratikramaṇ tathā pratyākhyān nahīn karatā tab tak vah unakā kartā hī hai; jab vah nimittabhūt dravyakā pratikramaṇ tathā pratyākhyān karatā hai tabhī naimittikabhūt bhāvakā


Page 419 of 642
PDF/HTML Page 452 of 675
single page version

cha tāvatkartaiv syāt . yadaiv nimittabhūtan dravyan pratikrāmati pratyāchaṣhṭe cha tadaiv naimittikabhūtan bhāvan pratikrāmati pratyāchaṣhṭe cha, yadā tu bhāvan pratikrāmati pratyāchaṣhṭe cha tadā sākṣhādakartaiv syāt .

dravyabhāvayornimittanaimittikabhāvodāharaṇan chaitat
ādhākammādīyā poggaladavvassa je ime dosā .
kah te kuvvadi ṇāṇī paradavvaguṇā du je ṇichchan ..286..

pratikramaṇ tathā pratyākhyān karatā hai, aur jab bhāvakā pratikramaṇ tathā pratyākhyān karatā hai tab vah sākṣhāt akartā hī hai .

bhāvārtha :atīt kālamen jin paradravyoṅkā grahaṇ kiyā thā unhen vartamānamen achchhā samajhanā, unake sanskār rahanā, unake prati mamatva rahanā, vah dravya-apratikramaṇ hai aur un paradravyoṅke nimittase jo rāgādibhāv hue the unhen vartamānamen achchhā jānanā, unake sanskār rahanā, unake prati mamatva rahanā, bhāv-apratikramaṇ hai . isī prakār āgāmī kāl sambandhī paradravyoṅkī ichchhā rakhanā, mamatva rakhanā, dravya apratyākhyān hai aur un paradravyoṅke nimittase āgāmī kālamen honevāle rāgādibhāvoṅkī ichchhā rakhanā, mamatva rakhanā, bhāv apratyākhyān hai . isaprakār dravya- apratikramaṇ aur bhāv-apratikramaṇ tathā dravya-apratyākhyān aur bhāv-apratyākhyānaisā jo apratikramaṇ aur apratyākhyānakā do prakārase upadesh hai, vah dravyabhāvake nimitta-naimittikabhāvako batalātā hai . isase yah siddha huā kiparadravya to nimitta hai aur rāgādibhāv naimittik hain . isaprakār ātmā rāgādibhāvoṅko svayamev na karanese rāgādibhāvoṅkā akartā hī hai aisā siddha huā . isaprakār yadyapi yah ātmā rāgādibhāvoṅkā akartā hī hai tathāpi jab tak usake nimittabhūt paradravyake apratikramaṇ-apratyākhyān hain tab tak usake rāgādibhāvoṅke apratikramaṇ-apratyākhyān hain, aur jab tak rāgādibhāvoṅke apratikramaṇ-apratyākhyān hain tab tak vah rāgādibhāvoṅkā kartā hī hai; jab vah nimittabhūt paradravyake pratikramaṇ-pratyākhyān karatā hai tab usake naimittik rāgādibhāvoṅke bhī pratikramaṇ-pratyākhyān ho jāte hain, aur jab rāgādibhāvoṅke pratikramaṇ- pratyākhyān ho jāte hain tab vah sākṣhāt akartā hī hai ..283 se 285..

ab dravya aur bhāvakī nimitta-naimittikatākā udāharaṇ dete hain :
hain adhaḥkarmādik ju pudgaladravyake hī doṣh ye .
kaise kare ‘gnānī’ sadā paradravyake jo guṇahi hain ? ..286..

Page 420 of 642
PDF/HTML Page 453 of 675
single page version

ādhākamman uddesiyan cha poggalamayan iman davvan .
kah tan mam hodi kayan jan ṇichchamachedaṇan vuttan ..287..
adhaḥkarmādyāḥ pudgaladravyasya ya ime doṣhāḥ .
kathan tān karoti gnānī paradravyaguṇāstu ye nityam ..286..
adhaḥkarmoddeshikan cha pudgalamayamidan dravyan .
kathan tanmam bhavati kr̥utan yannityamachetanamuktam ..287..

yathādhaḥkarmaniṣhpannamuddeshaniṣhpannan cha pudgaladravyan nimittabhūtamapratyāchakṣhāṇo naimittikabhūtan bandhasādhakan bhāvan na pratyāchaṣhṭe, tathā samastamapi paradravyamapratyāchakṣhāṇastannimittakan bhāvan na pratyāchaṣhṭe . yathā chādhaḥkarmādīn pudgaladravyadoṣhānna nām karotyātmā paradravyapariṇāmatve sati ātmakāryatvābhāvāt, tato‘dhaḥkarmoddeshikan cha pudgaladravyan na mam kāryan nityamachetanatve sati

uddeshi tyonhī adhaḥkarmī paudgalik yah dravya jo .
kaise hi mujhakr̥ut hoy nitya ajīv varṇā jisahiko ..287..

gāthārtha :[adhaḥkarmādyāḥ ye ime ] adhaḥk rma ādi jo yah [pudgaladravyasya doṣhāḥ ] pudgaladravyake doṣh hain (unako gnānī arthāt ātmā ka ratā nahīn hai;) [tān ] unako [gnānī ] gnānī arthāt ātmā [kathan karoti ] kaise ka re [ye tu ] ki jo [nityam ] sadā [paradravyaguṇāḥ ] paradravyake guṇ hai ?

isaliye [adhaḥkarma uddeshikan cha ] adhaḥk rma aur uddeshik [idan ] aisā [pudgalamayam dravyan ] pudgalamay dravya hai (vah merā kiyā nahīn hotā;) [tat ] vah [mam kr̥u tan ] merā kiyā [kathan bhavati ] kaise ho [yat ] ki jo [nityam ] sadā [achetanam ukta m ] achetan ka hā gayā hai ?

ṭīkā :jaise adhaḥkarmase niṣhpanna aur uddeshase niṣhpanna hue nimittabhūt (āhārādi) pudgaladravyakā pratyākhyān na karatā huā ātmā (muni) naimittikabhūt bandhasādhak bhāvakā pratyākhyān (tyāg) nahīn karatā, isīprakār samasta paradravyakā pratyākhyān na karatā huā ātmā usake nimittase honevāle bhāvako nahīn tyāgatā . aur ‘‘adhaḥkarma ādi pudgaladravyake doṣhoṅko ātmā vāstavamen nahīn karatā, kyoṅki ve paradravyake pariṇām hain, isaliye unhen ātmāke kāryatvakā abhāv hai; ataḥ adhaḥkarma aur uddeshik pudgaladravya merā kārya nahīn hai, kyoṅki vah nitya achetan


Page 421 of 642
PDF/HTML Page 454 of 675
single page version

matkāryatvābhāvāt,iti tattvagnānapūrvakan pudgaladravyan nimittabhūtan pratyāchakṣhāṇo naimittikabhūtan bandhasādhakan bhāvan pratyāchaṣhṭe, tathā samastamapi paradravyan pratyāchakṣhāṇastannimittan bhāvan pratyāchaṣhṭe . evan dravyabhāvayorasti nimittanaimittikabhāvaḥ .

(shārdūlavikrīḍit)
ityālochya vivechya tatkil paradravyan samagran balāt
tanmūlān bahubhāvasantatimimāmuddhartukāmaḥ samam
.
ātmānan samupaiti nirbharavahatpūrṇaikasamvidyutan
yenonmūlitabandha eṣh bhagavānātmātmani sphū rjati
..178..

hai, isalie usako mere kāryatvakā abhāv hai;’’isaprakār tattvagnānapūrvak nimittabhūt pudgaladravyakā pratyākhyān karatā huā ātmā (muni) jaise naimittikabhūt bandhasādhak bhāvakā pratyākhyān karatā hai, usīprakār samasta paradravyakā pratyākhyān karatā huā (tyāg karatā huā) ātmā usake nimittase honevāle bhāvakā pratyākhyān karatā hai . isaprakār dravya aur bhāvako nimitta-naimittikatā hai .

bhāvārtha :yahān̐ adhaḥkarma aur uddeshik āhārake dr̥uṣhṭāntase dravya aur bhāvakī nimitta- naimittikatā dr̥urḥ kī hai .

jis pāpakarmase āhār niṣhpanna ho us pāpakarmako adhaḥkarma kahate hain, tathā us āhārako bhī adhaḥkarma kahate hain . jo āhār, grahaṇ karanevāleke nimittase hī banāyā gayā ho use uddeshik kahate hain . aise (adhaḥkarma aur uddeshik) āhārakā jisane pratyākhyān nahīn kiyā usane usake nimittase honevāle bhāvakā pratyākhyān nahīn kiyā aur jisane tattvagnānapūrvak us āhārakā pratyākhyān kiyā hai usane usake nimittase honevāle bhāvakā pratyākhyān kiyā hai . isaprakār samasta dravyako aur bhāvako nimitta-naimittikabhāv jānanā chāhiye . jo paradravyako grahaṇ karatā hai use rāgādibhāv bhī hote hain, vah unakā kartā bhī hotā hai aur isaliye karmakā bandha bhī karatā hai; jab ātmā gnānī hotā hai tab use kuchh grahaṇ karanekā rāg nahīn hotā, isaliye rāgādirūp pariṇaman bhī nahīn hotā aur isaliye āgāmī bandha bhī nahīn hotā . (isaprakār gnānī paradravyakā kartā nahīn hai .)..286-287..

ab isī arthakā kalasharūp kāvya kahate hain, jisamen paradravyake tyāganekā upadesh hai :

shlokārtha :[iti ] isaprakār (paradravya aur apane bhāvakī nimitta-naimittik tāko) [ālochya ] vichār karake, [tad-mūlān imām bahubhāvasantatim samam uddhartukāmaḥ ]


Page 422 of 642
PDF/HTML Page 455 of 675
single page version

(mandākrāntā)
rāgādīnāmudayamadayan dārayatkāraṇānān
kāryan bandhan vividhamadhunā sadya ev praṇudya
.
gnānajyotiḥ kṣhapitatimiran sādhu sannaddhametat
tadvadyadvatprasaramaparaḥ ko‘pi nāsyāvr̥uṇoti
..179..

paradravyamūlak bahubhāvoṅkī santatiko ek hī sāth ukhāṛ phen kanekā ichchhuk puruṣh, [tat kil samagran paradravyan balāt vivechya ] us samasta paradravyako balapūrvak (udyamapūrvak, parākramapūrvak) bhinna ka rake (tyāg karake), [nirbharavahat-pūrṇa-ek-samvid-yutan ātmānan ] atishayatāse bahate hue (dhārāvāhī) pūrṇa ek samvedanase yukta apane ātmāko [samupaiti ] prāpta karatā hai, [yen ] ki jisase [unmūlitabandhaḥ eṣhaḥ bhagavān ātmā ] jisane ka rmabandhanako mūlase ukhāṛ phen kā hai, aisā yah bhagavān ātmā [ātmani ] apanemen hī (ātmāmen hī) [sphū rjati ] sphu rāyamān hotā hai .

bhāvārtha :jab paradravyakī aur apane bhāvakī nimitta-naimittikatā jānakar samasta paradravyako bhinna karanemen-tyāganemen āte hain, tab samasta rāgādibhāvoṅkī santati kaṭ jātī hai aur tab ātmā apanā hī anubhav karatā huā karmabandhanako kāṭakar apanemen hī prakāshit hotā hai . isaliye jo apanā hit chāhate hain ve aisā hī karen .178.

ab bandha adhikārako pūrṇa karate hue usake antim maṅgalake rūpamen gnānakī mahimāke arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

shlokārtha :[kāraṇānān rāgādīnām udayan ] bandhake kāraṇarūp rāgādike udayako [adayam ] nirdayatā pūrvak (ugra puruṣhārthase) [dārayat ] vidāraṇ karatī huī, [kāryan vividham bandhan ] us rāgādike kāryarūp (gnānāvaraṇādi) anek prakārake bandhako [adhunā ] ab [sadyaḥ ev ] tatkāl hī [praṇudya ] dūr ka rake, [etat gnānajyotiḥ ] yah gnānajyoti[kṣhapitatimiran ] ki jisane agnānarūp andhakārakā nāsh kiyā hai vah[sādhu ] bhalībhān̐ti [sannaddham ] sajja huī,[tad-vat yad-vat ] aisī sajja huī ki [asya prasaram aparaḥ kaḥ api na āvr̥uṇoti ] usake vistārako anya koī āvr̥ut nahīn kar sakatā .

bhāvārtha :jab gnān pragaṭ hotā hai, rāgādik nahīn rahate, unakā kārya jo bandha vah bhī nahīn rahatā, tab phi ra us gnānako āvr̥ut karanevālā koī nahīn rahatā, vah sadā prakāshamān hī rahatā hai .179.


Page 423 of 642
PDF/HTML Page 456 of 675
single page version

iti bandho niṣhkrāntaḥ .
iti shrīmadamr̥utachandrasūrivirachitāyān samayasāravyākhyāyāmātmakhyātau bandhaprarūpakaḥ saptamo‘ṅkaḥ ..
ṭīkā :isaprakār bandha (raṅgabhūmise) bāhar nikal gayā .
bhāvārtha :raṅgabhūmimen bandhake svān̐gane pravesh kiyā thā . jab gnānajyoti pragaṭ huī tab vah

bandha svān̐gako alag karake bāhar nikal gayā .

(savaiyā teīsā)
jo nar koy parai rajamāhin sachikkaṇ aṅg lagai vah gāḍhai,
tyon matihīn ju rāgavirodh liye vichare tab bandhan bāḍhai;
pāy samai upadesh yathārath rāgavirodh tajai nij chāṭai,
nāhin ban̐dhai tab karmasamūh ju āp gahai parabhāvani kāṭai
.

isaprakār shrī samayasārakī (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī samayasār paramāgamakī) shrīmad amr̥utachandrāchāryadevavirachit ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen bandhakā prarūpak 7vān̐ aṅk samāpta huā .


Page 424 of 642
PDF/HTML Page 457 of 675
single page version

- 8 -
mokṣha adhikār
ath pravishati mokṣhaḥ .
(shikhariṇī)
dvidhākr̥utya pragnākrakachadalanādbandhapuruṣhau
nayanmokṣhan sākṣhātpuruṣhamupalambhaikaniyatam
.
idānīmunmajjatsahajaparamānandasarasan
paran pūrṇan gnānan kr̥utasakalakr̥utyan vijayate
..180..
(dohā)
karmabandha sab kāṭike, pahun̐che mokṣha suthān .
namūn siddha paramātamā, karūn̐ dhyān amalān ..
pratham ṭīkākār āchāryadev kahate hain ki ‘‘ab mokṣha pravesh karatā hai .
jaise nr̥ityamañch par svān̐g pravesh karatā hai usīprakār yahān̐ mokṣhatattvakā svān̐g pravesh karatā

hai . vahān̐ gnān sarva svān̐gakā gnātā hai, isaliye adhikārake prārambhamen āchāryadev samyaggnānakī mahimāke rūpamen maṅgalācharaṇ kahate hain :

shlokārtha :[idānīm ] ab (bandha padārthake pashchāt), [pragnā-krakach-dalanāt bandha- puruṣhau dvidhākr̥utya ] pragnārūpī ka ravatase vidāraṇ dvārā bandha aur puruṣhako dvidhā (bhinna bhinnado) karake, [puruṣham upalambha-ek-niyatam ] puruṣhakoki jo puruṣh mātra 1anubhūti dvārā hī nishchit hai use[sākṣhāt mokṣhan nayat ] sākṣhāt mokṣha prāpta karātā huā, [pūrṇan gnānan vijayate ] pūrṇa gnān jayavant pravartatā hai . vah gnān [unmajjat-sahaj-param-ānanda-sarasan ] pragaṭ honevāle sahaj paramānandake dvārā saras arthāt rasayukta hai, [paran ] utkr̥u ṣhṭa hai, aur [kr̥ut-sakal-kr̥utyan ] jisane ka rane yogya samasta kārya ka ra liye hain (jise kuchh bhī ka ranā sheṣh nahīn hai) aisā hai . 1jitanā svarūp-anubhavan hai itanā hī ātmā hai .


Page 425 of 642
PDF/HTML Page 458 of 675
single page version

jah ṇām ko vi puriso bandhaṇayamhi chirakālapaḍibaddho .
tivvan mandasahāvan kālan cha viyāṇade tassa ..288..
jai ṇa vi kuṇadi chchhedan ṇa muchchade teṇ bandhaṇavaso san .
kāleṇ u bahugeṇ vi ṇa so ṇaro pāvadi vimokkhan ..289..
iy kammabandhaṇāṇan padesaṭhiipayaḍimevamaṇubhāgan .
jāṇanto vi ṇa muchchadi muchchadi so chev jadi suddho ..290..
yathā nām kashchitpuruṣho bandhanake chirakālapratibaddhaḥ .
tīvramandasvabhāvan kālan cha vijānāti tasya ..288..
yadi nāpi karoti chhedan na muchyate ten bandhanavashaḥ san .
kālen tu bahukenāpi na sa naraḥ prāpnoti vimokṣham ..289..
iti karmabandhanānān pradeshasthitiprakr̥itimevamanubhāgam .
jānannapi na muchyate muchyate sa chaiv yadi shuddhaḥ ..290..

bhāvārtha :gnān bandha aur puruṣhako pr̥uthak karake, puruṣhako mokṣha pahun̐chātā huā, apanā sampūrṇa svarūp pragaṭ karake jayavanta pravartatā hai . isaprakār gnānakī sarvotkr̥uṣhṭatākā kathan hī maṅgalavachan hai .180.

ab, mokṣhakī prāpti kaise hotī hai so kahate hain . usamen pratham to, yah kahate hain ki, jo jīv bandhakā chhed nahīn karatā, kintu mātra bandhake svarūpako jānanese hī santuṣhṭa hai vah mokṣha prāpta nahīn karatā :

jyon puruṣh koī bandhanon, pratibaddha hai chirakālakā .
vah tīvra-manda svabhāv tyon hī kāl jāne bandhakā ..288..
par jo kare nahin chhed to chhūṭe na, bandhanavash rahe .
aru kāl bahutahi jāy to bhī mukta vah nar nahin bane ..289..
tyon karmabandhanake prakr̥iti, pradesh, sthiti, anubhāgako .
jāne bhale chhūṭe na jīv, jo shuddha to hī mukta ho ..290..
54

Page 426 of 642
PDF/HTML Page 459 of 675
single page version

ātmabandhayordvidhākaraṇan mokṣhaḥ . bandhasvarūpagnānamātran taddheturityeke, tadasat; na karmabaddhasya bandhasvarūpagnānamātran mokṣhahetuḥ, ahetutvāt, nigaḍādibaddhasya bandhasvarūpagnānamātravat . eten karmabandhaprapañcharachanāparignānamātrasantuṣhṭā utthāpyante .

jah bandhe chintanto bandhaṇabaddho ṇa pāvadi vimokkhan .
tah bandhe chintanto jīvo vi ṇa pāvadi vimokkhan ..291..

gāthārtha :[yathā nām ] jaise [bandhanake ] bandhanamen [chirakālapratibaddhaḥ ] bahut samayase ban̐dhā huā [kashchit puruṣhaḥ ] koī puruṣh [tasya ] us bandhanake [tīvramandasvabhāvan ] tīvra-manda svabhāvako [kālan cha ] aur kālako (arthāt yah bandhan itane kālase hai isaprakār) [vijānāti ] jānatā hai, [yadi ] kintu yadi [na api chhedan karoti ] us bandhanako svayam nahīn kāṭatā [ten na muchyate ] to vah usase mukta nahīn hotā [tu ] aur [bandhanavashaḥ san ] bandhanavash rahatā huā [bahuken api kālen ] bahut kālamen bhī [saḥ naraḥ ] vah puruṣh [vimokṣham na prāpnoti ] bandhanase chhūṭanerūp muktiko prāpta nahīn karatā; [iti ] isīprakār jīv [karmabandhanānān ] ka rma-bandhanoṅke [pradeshasthitiprakr̥itim evam anubhāgam ] pradesh, sthiti, prakr̥u ti aur anubhāgako [jānan api ] jānatā huā bhī [na muchyate ] (ka rmabandhase) nahīn chhūṭatā, [cha yadi saḥ ev shuddhaḥ ] kintu yadi vah svayam (rāgādiko dūr ka rake) shuddha hotā hai [muchyate ] tabhī chhūṭatā hai-mukta hotā hai .

ṭīkā :ātmā aur bandhakā dvidhākaraṇ (arthāt ātmā aur bandhako alag alag kar denā) so mokṣha hai . kitane hī log kahate hain ki ‘bandhake svarūpakā gnānamātra mokṣhakā kāraṇ hai (arthāt bandhake svarūpako jānanemātrase hī mokṣha hotā hai)’, kintu yah asat hai; karmase ban̐dhe hue (jīv)ko bandhake svarūpakā gnānamātra mokṣhakā kāraṇ nahīn hai, kyoṅki jaise beṛī ādise ban̐dhe hue (jīv)ko bandhake svarūpakā gnānamātra bandhase mukta honekā kāraṇ nahīn hai . usīprakār karmase ban̐dhe hue (jīv)ko karmabandhake svarūpakā gnānamātra karmabandhase mukta honekā kāraṇ nahīn hai . is kathanase unakā utthāpan (khaṇḍan) kiyā gayā hai jo karmabandhake prapañchakī (-vistārakī) rachanāke gnānamātrase santuṣhṭa ho rahe hain .

bhāvārtha :koī anyamatī yah mānate hain ki bandhake svarūpako jān lenese hī mokṣha ho jātā hai . unakī is mānyatākā is kathanase nirākaraṇ kar diyā gayā hai . jānanemātrase hī bandha nahīn kaṭ jātā, kintu vah kāṭanese hī kaṭatā hai ..288 se 290..

ab yah kahate hain ki bandhake vichār karate rahanese bhī bandha nahīn kaṭatā :
jo bandhanonse baddha vah nahin bandhachintāse chhuṭe .
tyon jīv bhī in bandhako chintā kare se nahin chhuṭe ..291..

Page 427 of 642
PDF/HTML Page 460 of 675
single page version

yathā bandhānshchintayan bandhanabaddho na prāpnoti vimokṣham .
tathā bandhānshchintayan jīvo‘pi na prāpnoti vimokṣham ..291..

bandhachintāprabandho mokṣhaheturityanye, tadapyasat; na karmabaddhasya bandhachintāprabandho mokṣhahetuḥ, ahetutvāt, nigaḍādibaddhasya bandhachintāprabandhavat . eten karmabandhaviṣhayachintāprabandhātmak- vishuddhadharmadhyānāndhabuddhayo bodhyante .

kastarhi mokṣhaheturiti chet
jah bandhe chhettūṇ ya bandhaṇabaddho du pāvadi vimokkhan .
tah bandhe chhettūṇ ya jīvo sampāvadi vimokkhan ..292..

gāthārtha :[yathā ] jaise [bandhanabaddhaḥ ] bandhanonse ban̐dhā huā puruṣh [bandhān chintayan ] bandhoṅke vichār ka ranese [vimokṣham na prāpnoti ] muktiko prāpta nahīn karatā (arthāt bandhase nahīn chhūṭatā), [tathā ] isīprakār [jīvaḥ api ] jīv bhī [bandhān chintayan ] bandhoṅke vichār ka ranese [vimokṣham na prāpnoti ] mokṣhako prāpta nahīn karatā .

ṭīkā :anya kitane hī log yah kahate hain ki ‘bandha sambandhī vichār shrr̥uṅkhalā mokṣhakā kāraṇ hai’, kintu yah bhī asat hai; karmase ban̐dhe hue (jīv) ko bandha sambandhī vichārakī shrr̥uṅkhalā mokṣhakā kāraṇ nahīn hai, kyoṅki jaise beṛī ādise ban̐dhe hue (puruṣh)ko us bandha sambandhī vichārashrr̥uṅkhalā (vichārakī paramparā) bandhase chhūṭanekā kāraṇ nahīn hai, usīprakār karmase ban̐dhe hue (puruṣh)ko karmabandha sambandhī vichārashrr̥uṅkhalā karmabandhase mukta honekā kāraṇ nahīn hai . is (kathan)se, karmabandha sambandhī vichārashrr̥uṅkhalātmak vishuddha (shubh) dharmadhyānase jinakī buddhi andha hai, unhen samajhāyā jātā hai .

bhāvārtha :karmabandhakī chintāmen man lagā rahe to bhī mokṣha nahīn hotā . yah to dharmadhyānarūp shubh pariṇām hai . jo keval (mātra) shubh pariṇāmase hī mokṣha mānate hain, unhen yahān̐ upadesh diyā gayā hai kishubh pariṇāmase mokṣha nahīn hotā ..291..

‘‘(yadi bandhake svarūpake gnānamātrase bhī mokṣha nahīn hotā aur bandhake vichār karanese bhī mokṣha nahīn hotā) tab phi ra mokṣhakā kāraṇ kyā hai ?’’ aisā prashna hone par ab mokṣhakā upāy batāte hain :

jo bandhanonse baddha vah nar bandhachhedanase chhuṭe .
tyon jīv bhī in bandhanoṅkā chhed kar muktī vare ..292..