Page 428 of 642
PDF/HTML Page 461 of 675
single page version
karmabaddhasya bandhachchhedo mokṣhahetuḥ, hetutvāt, nigaḍādibaddhasya bandhachchhedavat . eten ubhaye‘pi pūrve ātmabandhayordvidhākaraṇe vyāpāryete .
gāthārtha : — [yathā cha ] jaise [bandhanabaddhaḥ tu ] bandhanabaddha puruṣh [bandhān chhitvā ] bandhanoṅko chhed kar [vimokṣham prāpnoti ] muktiko prāpta ho jātā hai, [tathā cha ] isīprakār [jīvaḥ ] jīv [bandhān chhitvā ] bandhoṅko chhedakar [vimokṣham samprāpnoti ] mokṣhako prāpta karatā hai .
ṭīkā : — karmase ban̐dhe hue (puruṣh) ko bandhakā chhed mokṣhakā kāraṇ hai, kyoṅki jaise beṛī ādise bandhakā chhed bandhase chhūṭanekā kāraṇ hai, usīprakār karmase ban̐dhe hueko karmabandhakā chhed karmabandhase chhūṭanekā kāraṇ hai . is(kathan)se, pūrvakathit donoṅko ( – jo bandhake svarūpake gnānamātrase santuṣhṭa hain tathā jo bandhake vichār kiyā karate hain unako – ) ātmā aur bandhake dvidhākaraṇamen vyāpār karāyā jātā hai (arthāt ātmā aur bandhako bhinna-bhinna karaneke prati lagāyā jātā hai — udyam karāyā jātā hai) ..292..
‘mātra yahī (bandhachchhed hī) mokṣhakā kāraṇ kyon hai ?’ aisā prashna hone par ab usakā uttar dete hain : —
gāthārtha : — [bandhānān svabhāvan cha ] bandhoṅke svabhāvako [ātmanaḥ svabhāvan cha ] aur ātmāke svabhāvako [vignāy ] jānakar [bandheṣhu ] bandhoṅke prati [yaḥ ] jo [virajyate ] virakta hotā hai, [saḥ ] vah [karmavimokṣhaṇan karoti ] ka rmonse mukta hotā hai .
Page 429 of 642
PDF/HTML Page 462 of 675
single page version
ya ev nirvikārachaitanyachamatkāramātramātmasvabhāvan tadvikārakārakan bandhānān cha svabhāvan vignāy bandhebhyo viramati, sa ev sakalakarmamokṣhan kuryāt . etenātmabandhayordvidhākaraṇasya mokṣhahetutvan niyamyate .
ṭīkā : — jo, nirvikārachaitanyachamatkāramātra ātmasvabhāvako aur us (ātmā) ke vikār karanevāle bandhoṅke svabhāvako jānakar, bandhonse virakta hotā hai, vahī samasta karmonse mukta hotā hai . is(kathan)se aisā niyam kiyā jātā hai ki ātmā aur bandhakā dvidhākaraṇ (pr̥uthakkaraṇ) hī mokṣhakā kāraṇ hai (arthāt ātmā aur bandhako bhinna-bhinna karanā hī mokṣhakā kāraṇ hai aisā nirṇīt kiyā jātā hai) ..293..
‘ātmā aur bandha kis(sādhan)ke dvārā dvidhā (alag) kiye jāte hain ?’ aisā prashna hone par uttar dete hain : —
gāthārtha : — [jīvaḥ cha tathā bandhaḥ ] jīv tathā bandha [niyatābhyām svalakṣhaṇābhyān ] niyat svalakṣhaṇonse (apane-apane nishchit lakṣhaṇonse) [chhidyete ] chhede jāte hain; [pragnāchhedanaken ] pragnārūp chhenīke dvārā [chhinnau tu ] chhede jāne par [nānātvam āpannau ] ve nānāpanako prāpta hote hain arthāt alag ho jāte hain .
ṭīkā : — ātmā aur bandhako dvidhā karanerūp kāryamen kartā jo ātmā usake 1karaṇ sambandhī 2mīsānsā karane par, nishchayataḥ (nishchayanayase) apanese bhinna karaṇakā abhāv honese 1karaṇ = sādhan; karaṇ nāmakā kārak . 2mīmānsā = gaharī vichāraṇā; tapās; samālochanā .
Page 430 of 642
PDF/HTML Page 463 of 675
single page version
bhinnakaraṇāsambhavāt, bhagavatī pragnaiv chhedanātmakan karaṇam . tayā hi tau chhinnau nānātvam- vashyamevāpadyete; tataḥ pragnayaivātmabandhayordvidhākaraṇam . nanu kathamātmabandhau chetyachetakabhāvenātyanta- pratyāsatterekībhūtau bhedavignānābhāvādekachetakavadvayavahriyamāṇau pragnayā chhettun shakyete ? niyatasva- lakṣhaṇasūkṣhmāntaḥsandhisāvadhānanipātanāditi budhyemahi . ātmano hi samastasheṣhadravyāsādhāraṇatvā- chchaitanyan svalakṣhaṇam . tattu pravartamānan yadyadabhivyāpya pravartate nivartamānan cha yadyadupādāy nivartate tattatsamastamapi sahapravr̥uttan kramapravr̥uttan vā paryāyajātamātmeti lakṣhaṇīyaḥ, tadekalakṣhaṇalakṣhyatvāt; samastasahakramapravr̥uttānantaparyāyāvinābhāvitvāchchaitanyasya chinmātra evātmā nishchetavyaḥ, iti yāvat . bhagavatī pragnā hī ( – gnānasvarūp buddhi hī) chhedanātmak ( – chhedanake svabhāvavālā) karaṇ hai . us pragnāke dvārā unakā chhed karane par ve avashya hī nānātvako prāpta hote hain; isaliye pragnā dvārā hī ātmā aur bandhako dvidhā kiyā jātā hai (arthāt pragnārūp karaṇ dvārā hī ātmā aur bandha jude kiye jāte hain) .
(yahān̐ prashna hotā hai ki – ) ātmā aur bandha jo ki 1chetyachetakabhāvake dvārā atyanta nikaṭatāke kāraṇ ek ( – ek jaise – ) ho rahe hain, aur bhedavignānake abhāvake kāraṇ, māno ve ek chetak hī hon aisā jinakā vyavahār kiyā jātā hai (arthāt jinhen ek ātmāke rūpamen hī vyavahāramen mānā jātā hai) unhen pragnāke dvārā vāstavamen kaise chhedā jā sakatā hai ?
(isakā samādhān karate hue āchāryadev kahate hain : — ) ātmā aur bandhake niyat svalakṣhaṇoṅkī sūkṣhma antaḥsandhimen (antaraṅgakī sandhimen) pragnāchhenīko sāvadhān hokar paṭakanese ( – ḍālanese, māranese) unako chhedā jā sakatā hai arthāt unhen alag kiyā jā sakatā hai, aisā ham jānate hain .
ātmākā svalakṣhaṇ chaitanya hai, kyoṅki vah samasta sheṣh dravyonse asādhāraṇ hai ( – vah anya dravyommen nahīn hai) . vah (chaitanya) pravartamān hotā huā jis-jis paryāyako vyāpta hokar pravartatā hai aur nivartamān hotā huā jis-jis paryāyako grahaṇ karake nivartatā hai ve samasta sahavartī yā kramavartī paryāyen ātmā hain, isaprakār lakṣhit karanā ( – lakṣhaṇase pahachānanā) chāhiye, (arthāt jin -jin guṇaparyāyommen chaitanyalakṣhaṇ vyāpta hotā hai; ve sab guṇaparyāyen ātmā hain aisā jānanā chāhie) kyoṅki ātmā usī ek lakṣhaṇase lakṣhya hai (arthāt chaitanyalakṣhaṇase hī pahichānā jātā hai) . aur samasta sahavartī tathā kramavartī ananta paryāyoṅke sāth chaitanyakā avinābhāvīpanā honese chinmātra hī ātmā hai aisā nishchay karanā chāhie . itanā ātmāke svalakṣhaṇake sambandhamen hai . 1ātmā chetak hai aur bandha chaitya hai; ve donon agnānadashāmen ekase anubhavamen āte hain .
Page 431 of 642
PDF/HTML Page 464 of 675
single page version
bandhasya tu ātmadravyāsādhāraṇā rāgādayaḥ svalakṣhaṇam . na cha rāgāday ātmadravyasādhāraṇatān bibhrāṇāḥ pratibhāsante, nityamev chaitanyachamatkārādatiriktatven pratibhāsamānatvāt . na cha yāvadev samastasvaparyāyavyāpi chaitanyan pratibhāti tāvanta ev rāgādayaḥ pratibhānti, rāgādīnantareṇāpi chaitanyasyātmalābhasambhāvanāt . yattu rāgādīnān chaitanyen sahaivotplavanan tachchetyachetakabhāvapratyāsatterev, naikadravyatvāt; chetyamānastu rāgādirātmanaḥ, pradīpyamāno ghaṭādiḥ pradīpasya pradīpakatāmiv, chetakatāmev prathayet, na punā rāgāditām . evamapi tayoratyantapratyāsattyā bhedasambhāvanā- bhāvādanādirastyekatvavyāmohaḥ, sa tu pragnayaiv chhidyat ev .
(ab bandhake svalakṣhaṇake sambandhamen kahate hain : — ) bandhakā svalakṣhaṇ to ātmadravyase asādhāraṇ aise rāgādik hain . yah rāgādik ātmadravyake sāth sādhāraṇatā dhāraṇ karate hue pratibhāsit nahīn hote, kyoṅki ve sadā chaitanyachamatkārase bhinnarūp pratibhāsit hote hain . aur jitanā, chaitanya ātmākī samasta paryāyommen vyāpta hotā huā pratibhāsit hotā hai, utane hī, rāgādik pratibhāsit nahīn hote, kyoṅki rāgādike binā bhī chaitanyakā ātmalābh sambhav hai (arthāt jahān̐ rāgādi na hon vahān̐ bhī chaitanya hotā hai) . aur jo, rāgādikī chaitanyake sāth hī utpatti hotī hai vah chaityachetakabhāv (-gneyagnāyakabhāv)kī ati nikaṭatāke kāraṇ hī hai, ekadravyatvake kāraṇ nahīn; jaise (dīpakake dvārā) prakāshit kiye jānevāle ghaṭādik (padārtha) dīpakake prakāshakatvako hī prasiddha karate hain — ghaṭāditvako nahīn, isaprakār (ātmāke dvārā) chetit honevāle rāgādik (arthāt gnānamen gneyarūpase gnāt honevāle rāgādik bhāv) ātmāke chetakatvako hī prasiddha karate hain — rāgādikatvako nahīn .
aisā hone par bhī un donon (-ātmā aur bandha)kī atyanta nikaṭatāke kāraṇ bhedasambhāvanākā abhāv honese arthāt bhed dikhāī na denese (agnānīko) anādikālase ekatvakā vyāmoh (bhram) hai; vah vyāmoh pragnā dvārā hī avashya chhedā jātā hai .
bhāvārtha : — ātmā aur bandha donoṅko lakṣhaṇabhedase pahachān kar buddhirūp chhenīse chhedakar bhinna-bhinna karanā chāhie .
ātmā to amūrtik hai aur bandha sūkṣhma pudgalaparamāṇuoṅkā skandha hai, isaliye chhadmasthake gnānamen donon bhinna pratīt nahīn hote, mātra ek skandha hī dikhāī detā hai; (arthāt donon ek piṇḍarūp dikhāī dete hain ) isaliye anādi agnān hai . shrī guruoṅkā upadesh prāpta karake unake lakṣhaṇ bhinna-bhinna anubhav karake jānanā chāhie ki chaitanyamātra to ātmākā lakṣhaṇ hai aur rāgādik bandhakā lakṣhaṇ hai, tathāpi mātra gneyagnāyakabhāvakī ati nikaṭatāse ve ek jaise hī
Page 432 of 642
PDF/HTML Page 465 of 675
single page version
sūkṣhme‘ntaḥsandhibandhe nipatati rabhasādātmakarmobhayasya .
bandhan chāgnānabhāve niyamitamabhitaḥ kurvatī bhinnabhinnau ..181..
shlokārtha : — [iyan shitā pragnāchhetrī ] yah pragnārūp tīkṣhṇa chhainī [nipuṇaiḥ ] pravīṇ puruṣhoṅke dvārā [katham api ] kisī bhī prakārase ( – yatnapūrvak ) [sāvadhānaiḥ ] sāvadhānatayā (niṣhpramādatayā) [pātitā ] paṭak ne par, [ātma-karma-ubhayasya sūkṣhme antaḥsandhibandhe ] ātmā aur ka rma — donoṅke sūkṣhma antaraṅgamen sandhike bandhamen [rabhasāt ] shīghra [nipatati ] paṛatī hai . kis prakār paṛatī hai? [ātmānam antaḥ-sthir-vishad-lasad-dhāmni chaitanyapūre magnam ] vah ātmāko to jisakā tej antaraṅgamen sthir aur nirmalatayā dedīpyamān hai, aise chaitanyapravāhamen magna ka ratī huī [cha ] aur [bandham agnānabhāve niyamitam ] bandhako agnānabhāvamen nishchal (niyat) ka ratī huī — [abhitaḥ bhinnabhinnau kurvatī ] isaprakār ātmā aur bandhako sarvataḥ bhinna-bhinna ka ratī huī paṛatī hai .
bhāvārtha : — yahān̐ ātmā aur bandhako bhinna-bhinna karanerūp kārya hai . usakā kartā ātmā hai . vahān̐ karaṇake binā kartā kisake dvārā kārya karegā ? isaliye karaṇ bhī āvashyak hai . nishchayanayase kartāse karaṇ bhinna nahīn hotā; isaliye ātmāse abhinna aisī yah buddhi hī is kāryamen karaṇ hai . ātmāke anādi bandha gnānāvaraṇādi karma hai, isakā kārya bhāvabandha to rāgādik hai tathā nokarma sharīrādik hai . isaliye buddhike dvārā ātmāko sharīrase, gnānāvaraṇādik dravyakarmase tathā rāgādik bhāvakarmase bhinna ek chaitanyabhāvamātra anubhav kar gnānamen hī līn rakhanā so yahī (ātmā aur bandhako) bhinna karanā hai . isīse sarva karmoṅkā nāsh hotā hai, siddhapadakī prāpti hotī hai, aisā jānanā chāhie .181.
Page 433 of 642
PDF/HTML Page 466 of 675
single page version
ātmabandhau hi tāvanniyatasvalakṣhaṇavignānen sarvathaiv chhettavyau; tato rāgādilakṣhaṇaḥ samasta ev bandho nirmokta vyaḥ, upayogalakṣhaṇaḥ shuddha ātmaiv gr̥uhītavyaḥ . etadev kilātma- bandhayordvidhākaraṇasya prayojanan yadbandhatyāgen shuddhātmopādānam .
‘ātmā aur bandhako dvidhā karake kyā karanā chāhie’ aisā prashna hone par uttar dete hain : —
gāthārtha : — [tathā ] isaprakār [jīvaḥ bandhaḥ cha ] jīv aur bandha [niyatābhyām svalakṣhaṇābhyān ] apane nishchit svalakṣhaṇonse [chhidyete ] chhede jāte hain . [bandhaḥ ] vahān̐, bandhako [chhettavyaḥ ] chhedanā chāhie arthāt chhoṛanā chāhie [cha ] aur [shuddhaḥ ātmā ] shuddha ātmāko [gr̥uhītavyaḥ ] grahaṇ ka ranā chāhie .
ṭīkā : — ātmā aur bandhako pratham to unake niyat svalakṣhaṇoṅke vignānase sarvathā hī chhed arthāt bhinna karanā chāhie; tatpashchāt, rāgādik jisakā lakṣhaṇ hain aise samasta bandhako to chhoṛanā chāhie tathā upayog jisakā lakṣhaṇ hai aise shuddha ātmāko hī grahaṇ karanā chāhie . vāstavamen yahī ātmā aur bandhako dvidhā karanekā prayojan hai ki bandhake tyāgase ( – arthāt bandhakā tyāg karake) shuddha ātmāko grahaṇ karanā ..295..
bhāvārtha : — shiṣhyane prashna kiyā thā ki ātmā aur bandhako dvidhā karake kyā karanā chāhie ? usakā yah uttar diyā hai ki bandhakā to tyāg karanā aur shuddha ātmākā grahaṇ karanā .
(‘ātmā aur bandhako pragnāke dvārā bhinna to kiyā, parantu ātmāko kisake dvārā grahaṇ kiyā jāye ?’ — is prashnakī tathā usake uttarakī gāthā kahate hain : — )
Page 434 of 642
PDF/HTML Page 467 of 675
single page version
nanu ken shuddho‘yamātmā gr̥uhītavyaḥ ? pragnayaiv shuddho‘yamātmā gr̥uhītavyaḥ, shuddhasyātmanaḥ svay- mātmānan gr̥uhṇato, vibhajat iv, pragnaikakaraṇatvāt . ato yathā pragnayā vibhakta stathā pragnayaiv gr̥uhītavyaḥ .
gāthārtha : — (shiṣhya pūchhatā hai ki — ) [saḥ ātmā ] vah (shuddha) ātmā [kathan ] kaise [gr̥uhyate ] grahaṇ kiyā jāy ? (āchārya uttar dete hain ki – ) [pragnayā tu ] pragnāke dvārā [saḥ ātmā ] vah (shuddha) ātmā [gr̥uhyate ] grahaṇ kiyā jātā hai . [yathā ] jaise [pragnayā ] pragnā dvārā [vibhaktaḥ ] bhinna kiyā, [tathā ] usīprakār [pragnayā ev ] pragnāke dvārā hī [gr̥uhītavyaḥ ] grahaṇ karanā chāhie .
ṭīkā : — yah shuddha ātmā kisake dvārā grahaṇ karanā chāhie ? pragnāke dvārā hī yah shuddha ātmā grahaṇ karanā chāhie; kyoṅki shuddha ātmāko, svayam nijako grahaṇ karanemen pragnā hī ek karaṇ hai — jaise bhinna karanemen pragnā hī ek karaṇ thā . isaliye jaise pragnāke dvārā bhinna kiyā thā, usīprakār pragnāke dvārā hī grahaṇ karanā chāhie .
bhāvārtha : — bhinna karanemen aur grahaṇ karanemen karaṇ alag-alag nahīn hain; isaliye pragnāke dvārā hī ātmāko bhinna kiyā aur pragnāke dvārā hī grahaṇ karanā chāhie ..296..
ab prashna hotā hai ki — is ātmāko pragnāke dvārā kaise grahaṇ karanā chāhie ? isakā uttar kahate hain : —
Page 435 of 642
PDF/HTML Page 468 of 675
single page version
yo hi niyatasvalakṣhaṇāvalambinyā pragnayā pravibhakta shchetayitā, so‘yamahan; ye tvamī avashiṣhṭā anyasvalakṣhaṇalakṣhyā vyavahriyamāṇā bhāvāḥ, te sarve‘pi chetayitr̥utvasya vyāpakasya vyāpyatvamanāyānto‘tyantan matto bhinnāḥ . tato‘hamev mayaiv mahyamev matta ev mayyev māmev gr̥uhṇāmi . yatkil gr̥uhṇāmi tachchetanaikakriyatvādātmanashchetay ev; chetayamān ev chetaye, chetayamānenaiv chetaye, chetayamānāyaiv chetaye, chetayamānādev chetaye, chetayamāne ev chetaye, chetayamānamev chetaye . athavā — na chetaye; na chetayamānashchetaye, na chetayamānen chetaye, na chetayamānāy chetaye, na chetayamānāchchetaye, na chetayamāne chetaye, na chetayamānan chetaye; kintu sarvavishuddhachinmātro bhāvo‘smi .
gāthārtha : — [pragnayā ] pragnāke dvārā [gr̥uhītavyaḥ ] (ātmāko) isaprakār grahaṇ ka ranā chāhie ki — [yaḥ chetayitā ] jo chetanevālā hai [saḥ tu ] vah [nishchayataḥ ] nishchayase [ahan ] main hūn̐, [avasheṣhāḥ ] sheṣh [ye bhāvāḥ ] jo bhāv hain [te ] ve [mam parāḥ ] mujhase par hain, [iti gnātavyaḥ ] aisā jānanā chāhie .
ṭīkā : — niyat svalakṣhaṇakā avalamban karanevālī pragnāke dvārā bhinna kiyā gayā jo chetak (-chetanevālā) hai so yah main hūn̐; aur anya svalakṣhaṇonse lakṣhya (arthāt chaitanyalakṣhaṇake atirikta anya lakṣhaṇonse jānane yogya) jo yah sheṣh vyavahārarūp bhāv hain, ve sabhī, chetakatvarūp vyāpakake vyāpya nahīn hote isaliye, mujhase atyanta bhinna hain . isaliye main hī, apane dvārā hī, apane liye hī, apanemense hī, apanemen hī, apaneko hī grahaṇ karatā hūn̐ . ātmākī, chetanā hī ek kriyā hai isaliye, ‘main grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘main chetatā hī hūn̐’; chetatā huā hī chetatā hūn̐, chetate dvārā hī chetatā hūn̐, chetate hueke lie hī chetatā hūn̐, chetate huyese chetatā hūn̐, chetatemen hī chetatā hūn̐, chetateko hī chetatā hūn̐ . athavā — nahīn chetatā, na chetatā huā chetatā hūn̐, na chetate huyeke dvārā chetatā hūn̐, na chetate hueke lie chetatā hūn̐, na chetate huese chetatā hūn̐, na chetate huemen chetatā hūn̐, na chetate hueko chetatā hūn̐; kintu sarvavishuddha chinmātra ( – chaitanyamātra) bhāv hūn̐ .
bhāvārtha : — pragnāke dvārā bhinna kiyā gayā jo chetak vah main hūn̐ aur sheṣh bhāv mujhase par hain; isaliye (abhinna chhah kārakonse) main hī, mere dvārā hī, mere liye hī, mujhase hī, mujhamen hī, mujhe hī grahaṇ karatā hūn̐ . ‘grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘chetatā hūn̐’, kyoṅki chetanā hī ātmākī ek
Page 436 of 642
PDF/HTML Page 469 of 675
single page version
chinmudrāṅki tanirvibhāgamahimā shuddhashchidevāsmyaham .
bhidyantān na bhidāsti kāchan vibhau bhāve vishuddhe chiti ..182..
shlokārtha : — [yat bhettun hi shakyate sarvam api svalakṣhaṇabalāt bhittvā ] jo kuchh bhī bhedā jā sakatā hai us sabako svalakṣhaṇake balase bhedakar, [chinmudrā-aṅki ta-nirvibhāg-mahimā shuddhaḥ chid ev aham asmi ] jisakī chinmuḍḍadrāse aṅki ta nirvibhāg mahimā hai (arthāt chaitanyakī mudrāse aṅkit vibhāg rahit jisakī mahimā hai) aisā shuddha chaitanya hī main hūn̐ . [yadi kārakāṇi vā yadi dharmāḥ vā yadi guṇāḥ bhidyante, bhidyantām ] yadi ka ārak oṅke, athavā dharmoṅke, yā guṇoṅke bhed hon to bhale hon; [vibhau vishuddhe chiti bhāve kāchan bhidā na asti ] kintu 1vibhu aise shuddha ( – samasta vibhāvonse rahit – ) chaitanyabhāvamen to koī bhed nahīn hai . (isaprakār pragnāke dvārā ātmāko grahaṇ kiyā jātā hai .)
bhāvārtha : — jinakā svalakṣhaṇ chaitanya nahīn hai aise parabhāv to mujhase bhinna hain, main to mātra shuddha chaitanya hī hūn̐ . kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān aur adhikaraṇarūp kārakabhed, sattva, asattva, nityatva, anityatva, ekatva, anekatva ādi dharmabhed aur gnān, darshan ādi guṇabhed yadi kathañchit hon to bhale hon, parantu shuddha chaitanyamātra bhāvamen to koī bhed nahīn hai . — isaprakār shuddhanayase ātmāko abhedarūp grahaṇ karanā chāhie .182.
(ātmāko shuddha chaitanyamātra to grahaṇ karāyā; ab sāmānya chetanā darshanagnānasāmānyamay hai, isaliye anubhavamen darshanagnānasvarūp ātmāko isaprakār anubhav karanā chāhie — so kahate hain : — ) 1vibhu = dr̥urḥ; achal; nitya; samartha; sarva guṇaparyāyommen vyāpak .
Page 437 of 642
PDF/HTML Page 470 of 675
single page version
chetanāyā darshanagnānavikalpānatikramaṇāchchetayitr̥utvamiv draṣhṭr̥utvan gnātr̥utvan chātmanaḥ svalakṣhaṇamev . tato‘han draṣhṭāramātmānan gr̥uhṇāmi . yatkil gr̥uhṇāmi tatpashyāmyev; pashyannev pashyāmi,
gāthārtha : — [pragnayā ] pragnāke dvārā [gr̥uhītavyaḥ ] isaprakār grahaṇ karanā chāhie ki — [yaḥ draṣhṭā ] jo dekhanevālā hai [saḥ tu ] vah [nishchayataḥ ] nishchayase [aham ] main hūn̐, [avasheṣhāḥ ] sheṣh [ye bhāvāḥ ] jo bhāv hain [te ] ve [mam parāḥ ] mujhase par hain, [iti gnātavyāḥ ] aisā jānanā chāhie .
[pragnayā ] pragnāke dvārā [gr̥uhītavyaḥ ] isaprakār grahaṇ karanā chāhie ki — [yaḥ gnātā ] jo jānanevālā hai [saḥ tu ] vah [nishchayataḥ ] nishchayase [aham ] main hūn̐, [avasheṣhāḥ ] sheṣh [ye bhāvāḥ ] jo bhāv hain [te ] ve [mam parāḥ ] mujhase par hain, [iti gnātavyāḥ ] aisā jānanā chāhie .
ṭīkā : — chetanā darshanagnānarūp bhedoṅkā ullaṅghan nahīn karatī hai isaliye, chetakatvakī bhān̐ti darshakatva aur gnātr̥utva ātmākā svalakṣhaṇ hī hai . isaliye main dekhanevāle ātmāko grahaṇ karatā hūn̐ . ‘grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘dekhatā hī hūn̐’; dekhatā huā hī dekhatā hūn̐, dekhate hueke dvārā
Page 438 of 642
PDF/HTML Page 471 of 675
single page version
pashyataiv pashyāmi, pashyate ev pashyāmi, pashyat ev pashyāmi, pashyatyev pashyāmi, pashyantamev pashyāmi . athavā — na pashyāmi; na pashyan pashyāmi, na pashyatā pashyāmi, na pashyate pashyāmi, na pashyataḥ pashyāmi, na pashyati pashyāmi, na pashyantan pashyāmi; kintu sarvavishuddho draṅmātro bhāvo‘smi . api cha — gnātāramātmānan gr̥uhṇāmi . yatkil gr̥uhṇāmi tajjānāmyev; jānannev jānāmi, jānataiv jānāmi, jānate ev jānāmi, jānat ev jānāmi, jānatyev jānāmi, jānantamev jānāmi . athavā — na jānāmi; na jānan jānāmi, na jānatā jānāmi, na jānate jānāmi, na jānato jānāmi, na jānati jānāmi, na jānantan jānāmi; kintu sarvavishuddho gnaptimātro bhāvo‘smi . hī dekhatā hūn̐, dekhate hueke lie hī dekhatā hūn̐, dekhate huese hī dekhatā hūn̐, dekhate huemen hī dekhatā hūn̐, dekhate huyeko hī dekhatā hūn̐ . athavā — nahīn dekhatā; na dekhatā huā dekhatā hūn̐, na dekhate hueke dvārā dekhatā hūn̐, na dekhate hueke lie dekhatā hūn̐, na dekhate huese dekhatā hūn̐, na dekhate huemen dekhatā hūn̐, na dekhate hueko dekhatā hūn̐; kintu main sarvavishuddha darshanamātra bhāv hūn̐ . aur isīprakār — main jānanevāle ātmāko grahaṇ karatā hūn̐ . ‘grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘jānatā hī hūn̐’; jānatā huā hī jānatā hūn̐, jānate hueke dvārā hī jānatā hūn̐, jānate hueke lie hī jānatā hūn̐, jānate huese hī jānatā hūn̐, jānate huemen hī jānatā hūn̐, jānate hueko hī jānatā hūn̐ . athavā — nahīn jānatā; na jānatā huā jānatā hūn̐, nahīn jānate hueke dvārā jānatā hūn̐, na jānate hueke liye jānatā hūn̐, na jānate huese jānatā hūn̐, na jānate huemen jānatā hūn̐, na jānate hueko jānatā hūn̐; kintu main sarvavishuddha gnapti ( – jānanakriyā) – mātra bhāv hūn̐ . (isaprakār dekhanevāle ātmāko tathā jānanevāle ātmāko kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān aur adhikaraṇarūp kārakoṅke bhedapūrvak grahaṇ karake, tatpashchāt kārakabhedoṅkā niṣhedh karake ātmāko arthāt apaneko darshanamātra bhāvarūp tathā gnānamātra bhāvarūp karanā chāhiye arthāt abhedarūpase anubhav karanā chāhiye .)..298-299..
(bhāvārtha : — in tīn gāthāommen, pragnāke dvārā ātmāko grahaṇ karaneko kahā gayā hai . ‘grahaṇ karanā’ arthāt kisī anya vastuko grahaṇ karanā athavā lenā nahīn hai; kintu chetanākā anubhav karanā hī ātmākā ‘grahaṇ karanā’ hai .
pahalī gāthāmen sāmānya chetanākā anubhav karāyā gayā hai . vahān̐, anubhav karanevālā, jisakā anubhav kiyā jātā hai vah, aur jisake dvārā anubhav kiyā jātā hai vah — ityādi kārakabhedarūpase ātmāko kahakar, abhedavivakṣhāmen kārakabhedakā niṣhedh karake, ātmāko ek shuddha chaitanyamātra kahā gayā hai .
Page 439 of 642
PDF/HTML Page 472 of 675
single page version
nanu kathan chetanā darshanagnānavikalpau nātikrāmati yen chetayitā draṣhṭā gnātā cha syāt ? uchyate — chetanā tāvatpratibhāsarūpā; sā tu, sarveṣhāmev vastūnān sāmānyavisheṣhātmakatvāt, dvairūpyan nātikrāmati . ye tu tasyā dve rūpe te darshanagnāne . tataḥ sā te nātikrāmati . yadyatikrāmati, sāmānyavisheṣhātikrāntatvāchchetanaiv na bhavati . tadabhāve dvau doṣhau — svaguṇochchhedāchchetanasyā- chetanatāpattiḥ, vyāpakābhāve vyāpyasya chetanasyābhāvo vā . tatastaddoṣhabhayāddarshanagnānātmikaiv chetanābhyupagantavyā .
dātmā chāntamupaiti ten niyatan draggnaptirūpā‘stu chit ..183..
ab in do gāthāommen draṣhṭā tathā gnātākā anubhav karāyā hai, kyoṅki chetanāsāmānya darshan- gnānavisheṣhoṅkā ullaṅghan nahīn karatī . yahān̐ bhī, chhah kārakarūp bhed-anubhavan karāke, aur tatpashchāt abhed-anubhavanakī apekṣhāse kārakabhedako dūr karāke, draṣhṭāgnātāmātrakā anubhav karāyā hai .)
ṭīkā : — yahān̐ prashna hotā hai ki — chetanā darshanagnānabhedoṅkā ullaṅghan kyon nahīn karatī ki jisase chetayitā draṣhṭa tathā gnātā hotā hai ? isakā uttar kahate hain : — pratham to chetanā pratibhāsarūp hai . vah chetanā dvirūpatākā ullaṅghan nahīn karatī, kyoṅki samasta vastuain sāmānyavisheṣhātmak hain . (sabhī vastuain sāmānyavisheṣhasvarūp hain, isaliye unhen pratibhāsanevālī chetanā bhī dvirūpatākā ullaṅghan nahīn karatī .) usake jo do rūp hain ve darshan aur gnān hain . isaliye vah unakā ( – darshanagnānakā) ullaṅghan nahīn karatī . yadi chetanā darshanagnānakā ullaṅghan kare to sāmānya visheṣhakā ullaṅghan karanese chetanā hī na rahe (arthāt chetanākā abhāv ho jāyegā) . usake abhāvamen do doṣh āte hain — (1) apane guṇakā nāsh honese chetanako achetanatva ā jāyegā, athavā (2) vyāpak(-chetanā-)ke abhāvamen vyāpya aise chetan(ātmā)kā abhāv ho jāyegā . isaliye un doṣhoṅke bhayase chetanāko darshanagnānasvarūp hī aṅgīkār karanā chāhie .
shlokārtha : — [jagati hi chetanā advaitā ] jagatamen nishchayataḥ chetanā advait hai [api chet sā dar̥uggnaptirūpan tyajet ] tathāpi yadi vah darshanagnānarūpako chhoṛ de [tatsāmānyavisheṣharūpavirahāt ]
Page 440 of 642
PDF/HTML Page 473 of 675
single page version
bhāvāḥ pare ye kil te pareṣhām .
bhāvāḥ pare sarvat ev heyāḥ ..184..
chhoṛ degī; aur [tat-tyāge ] isaprakār chetanā apane astitvako chhoṛane par, (1) [chitaḥ api
jaḍatā bhavati ] chetanake jaṛatva ā jāyegā arthāt ātmā jaṛ ho jāy, [cha ] aur (2)
[vyāpakāt vinā vyāpyaḥ ātmā antam upaiti ] vyāpak (chetānā)ke binā vyāpya jo ātmā
vah naṣhṭa ho jāyegā ( – isaprakār do doṣh āte hain)
bhāvārtha : — samasta vastuain sāmānyavisheṣhātmak hain . isalie unhen pratibhāsanevālī chetanā bhī sāmānyapratibhāsarūp ( – darshanarūp) aur visheṣhapratibhāsarūp ( – gnānarūp) honī chāhie . yadi chetanā apanī darshanagnānarūpatāko chhoṛ de to chetanākā hī abhāv hone par, yā chetan ātmāko (apane chetanā guṇakā abhāv hone par) jaṛatva ā jāyagā, athavā to vyāpakake abhāvase vyāpya aise ātmākā abhāv ho jāyegā . (chetanā ātmākī sarva avasthāommen vyāpta honese vyāpak hai aur ātmā chetan honese chetanākā vyāpya hai . isalie chetanākā abhāv hone par ātmākā bhī abhāv ho jāyegā .) isaliye chetanāko darshanagnānasvarūp hī mānanā chāhie .
yahān̐ tātparya yah hai ki — sāṅkhyamatāvalambī ādi kitane hī log sāmānya chetanāko hī mānakar ekānta kathan karate hain, unakā niṣhedh karaneke lie yahān̐ yah batāyā gayā hai ki ‘vastukā svarūp sāmānyavisheṣharūp hai, isalie chetanāko sāmānyavisheṣharūp aṅgīkār karanā chāhie’ .183.
shlokārtha : — [chitaḥ ] chaitanyakā (ātmākā) to [ekaḥ chinmayaḥ ev bhāvaḥ ] ek chinmay hī bhāv hai, aur [ye pare bhāvāḥ ] jo anya bhāv hain [te kil pareṣhām ] ve vāstavamen dūsaroṅke bhāv hain; [tat : ] isalie [chinmayaḥ bhāvaḥ ev grāhyaḥ ] (ek) chinmay bhāv hī grahaṇ ka rane yogya hai, [pare bhāvāḥ sarvataḥ ev heyāḥ ] anya bhāv sarvathā tyājya hain .184.
Page 441 of 642
PDF/HTML Page 474 of 675
single page version
ko ṇām bhaṇijja buho ṇādun savve parāie bhāve . majjhamiṇan ti ya vayaṇan jāṇanto appayan suddhan ..300..
yo hi parātmanorniyatasvalakṣhaṇavibhāgapātinyā pragnayā gnānī syāt, sa khalvekan chinmātran bhāvamātmīyan jānāti, sheṣhānshcha sarvānev bhāvān parakīyān jānāti . evan cha jānan kathan parabhāvānmamāmī iti brūyāt ? parātmanornishchayen svasvāmisambandhasyāsambhavāt . ataḥ sarvathā chidbhāv ev gr̥uhītavyaḥ, sheṣhāḥ sarve ev bhāvāḥ prahātavyā iti siddhāntaḥ .
gāthārtha : — [sarvān bhāvān ] sarva bhāvoṅko [parakīyān ] dūsaroṅke [gnātvā ] jānakar [kaḥ nām budhaḥ ] kaun gnānī, [ātmānam ] apaneko [shuddham ] shuddha [jānan ] jānatā huā, [idam mam ] ‘yah merā hai’ ( – ‘yah bhāv mere hain’) [iti cha vachanam ] aisā vachan [bhaṇet ] bolegā ?
ṭīkā : — jo (puruṣh) parake aur ātmāke niyat svalakṣhaṇoṅke vibhāgamen paṛanevālī pragnāke dvārā gnānī hotā hai, vah vāstavamen ek chinmātra bhāvako apanā jānatā hai aur sheṣh sarva bhāvoṅko dūsaroṅke jānatā hai . aisā jānatā huā (vah puruṣh) parabhāvoṅko ‘yah mere hain’ aisā kyon kahegā ? (nahīn kahegā;) kyoṅki paramen aur apanemen nishchayase svasvāmisambandhakā asambhav hai . isaliye, sarvathā chidbhāv hī (ekamātra) grahaṇ karane yogya hai, sheṣh samasta bhāv chhoṛane yogya hain — aisā siddhānta hai .
bhāvārtha : — lokamen bhī yah nyāy hai ki — jo subuddhi aur nyāyavān hotā hai vah dūsareke dhanādiko apanā nahīn kahatā . isīprakār jo samyaggnānī hai, vah samasta paradravyoṅko apanā nahīn mānatā . kintu apane nijabhāvako hī apanā jānakar grahaṇ karatā hai ..300..
Page 442 of 642
PDF/HTML Page 475 of 675
single page version
shuddhan chinmayamekamev paraman jyotiḥ sadaivāsmyaham .
ste‘han nāsmi yato‘tra te mam paradravyan samagrā api ..185..
shlokārtha : — [udāttachittacharitaiḥ mokṣhārthibhiḥ ] jinake chittakā charitra udātta ( – udār, uchcha, ujjval) hai aise mokṣhārthī [ayam siddhāntaḥ ] is siddhāntakā [sevyatām ] sevan karen ki — ‘[aham shuddhan chinmayam ekam paraman jyotiḥ ev sadā ev asmi ] main to sadā hī shuddha chaitanyamay ek param jyoti hī hūn̐; [tu] aur [ete ye pr̥uthaglakṣhaṇāḥ vividhāḥ bhāvāḥ samullasanti te ahan na asmi ] jo yah bhinna lakṣhaṇavāle vividh prakārake bhāv pragaṭ hote hain ve main nahīn hūn̐, [yataḥ atra te samagrāḥ api mam paradravyam ] kyoṅki ve sabhī mere lie paradravya hain ’ .185.
shlokārtha : — [paradravyagrahan kurvan ] jo paradravyako grahaṇ ka ratā hai [aparādhavān ] vah aparādhī hai, [badhyet ev] isaliye bandhamen paṛatā hai, aur [svadravye samvr̥utaḥ yatiḥ ] jo svadravyamen hī samvr̥ut hai (arthāt jo apane dravyamen hī gupta hai — magna hai — santuṣhṭa hai, paradravyakā grahaṇ nahīn karatā) aisā yati [anaparādhaḥ ] niraparādhī hai, [na badhyet ] isaliye ban̐dhatā nahīn hai .186.
Page 443 of 642
PDF/HTML Page 476 of 675
single page version
gāthārtha : — [yaḥ ] jo puruṣh [steyādīn aparādhān ] chorī ādike aparādh [karoti ] karatā hai, [saḥ tu ] vah ‘[jane vicharan ] lok men ghūmatā huā [ken api ] mujhe koī [chauraḥ iti ] chor samajhakar [mā badhye ] pakaṛ na le’, isaprakār [shaṅkitaḥ bhramati ] shaṅki ta hotā huā ghūmatā hai; [yaḥ ] jo puruṣh [aparādhān ] aparādh [na karoti ] nahīn ka ratā [saḥ tu ] vah [janapade ] lok men [nishshaṅkaḥ bhramati ] niḥshaṅk ghūmatā hai, [yad ] kyoṅki [tasya ] use [baddhun chintā ] ban̐dhanekī chintā [kadāchit api ] ka bhī bhī [na utpadyate ] utpanna nahīn hotī . [evam ] isīprakār [chetayitā ] aparādhī ātmā ‘[sāparādhaḥ asmi ] main aparādhī hūn̐, [badhye tu aham ] isaliye main ban̐dhūn̐gā’ isaprakār [shaṅkitaḥ ] shaṅki ta hotā hai, [yadi punaḥ ] aur yadi [niraparādhaḥ ] aparādh rahit (ātmā) ho to ‘[ahan na badhye ] main nahīn ban̐dhūn̐gā’ isaprakār [nishshaṅṅkaḥ ] niḥshaṅk hotā hai .
ṭīkā : — jaise is jagatamen jo puruṣh, paradravyakā grahaṇ jisakā lakṣhaṇ hai aisā aparādh karatā hai usīko bandhakī shaṅkā hotī hai, aur jo aparādh nahīn karatā use bandhakī shaṅkā nahīn hotī;
Page 444 of 642
PDF/HTML Page 477 of 675
single page version
tan na karoti tasya sā na sambhavati; tathātmāpi ya evāshuddhaḥ san paradravyagrahaṇalakṣhaṇamaparādhan karoti tasyaiv bandhashaṅkā sambhavati, yastu shuddhaḥ sanstan na karoti tasya sā na sambhavatīti niyamaḥ . ataḥ sarvathā sarvaparakīyabhāvaparihāreṇ shuddha ātmā gr̥uhītavyaḥ, tathā satyev niraparādhatvāt .
isīprakār ātmā bhī jo ashuddha vartatā huā, paradravyakā grahaṇ jisakā lakṣhaṇ hai aisā aparādh karatā hai usīko bandhakī shan̐kā hotī hai, tathā jo shuddha vartatā huā aparādh nahīn karatā use bandhakī shan̐kā nahīn hotī — aisā niyam hai . isalie sarvathā samasta parakīy bhāvoṅke parihār dvārā (arthāt paradravyake sarva bhāvoṅko chhoṛakar) shuddha ātmāko grahaṇ karanā chāhie, kyoṅki aisā hone par hī niraparādhatā hotī hai ..300 se 303..
bhāvārtha : — yadi manuṣhya chorī ādi aparādh kare to use bandhanakī shan̐kā ho; niraparādhako shan̐kā kyon hogī ? isīprakār yadi ātmā paradravyake grahaṇarūp aparādh kare to use bandhakī shan̐kā avashya hogī; yadi apaneko shuddha anubhav kare, parakā grahaṇ na kare, to bandhakī shan̐kā kyon hogī ? isalie paradravyako chhoṛakar shuddha ātmākā grahaṇ karanā chāhie . tabhī niraparādh huā jātā hai .
ab prashna hotā hai ki yah ‘aparādh’ kyā hai ? usake uttaramen aparādhakā svarūp kahate hain : —
Page 445 of 642
PDF/HTML Page 478 of 675
single page version
paradravyaparihāreṇ shuddhasyātmanaḥ siddhiḥ sādhanan vā rādhaḥ . apagato rādho yasya chetayituḥ so‘parādhaḥ . athavā apagato rādho yasya bhāvasya so‘parādhaḥ, ten sah yashchetayitā vartate sa sāparādhaḥ . sa tu paradravyagrahaṇasadbhāven shuddhātmasiddhayabhāvādbandhashaṅkāsambhave sati svayamashuddhatvādanārādhak ev syāt . yastu niraparādhaḥ sa samagraparadravyaparihāreṇ shuddhātmasiddhisadbhāvādbandhashaṅkāyā asambhave sati upayogaikalakṣhaṇashuddha ātmaik evāhamiti
gāthārtha : — [sansiddhirādhasiddham ] sansiddhi, 1rādh, siddha, [sādhitam ārādhitan cha ] sādhit aur ārādhit — [ekārtham ] ye ekārthavāchī shabda hain; [yaḥ khalu chetayitā ] jo ātmā [apagatarādhaḥ ] ‘apagatarādh’ arthāt rādhase rahit hai, [saḥ ] vah ātmā [aparādhaḥ ] aparādh [bhavati ] hai .
[punaḥ ] aur [yaḥ chetayitā ] jo ātmā [niraparādhaḥ ] niraparādh hai [saḥ tu ] vah [nishshaṅkitaḥ bhavati ] niḥshaṅk hotā hai; [aham iti jānan ] ‘jo shuddha ātmā hai so hī main hūn̐ ’ aisā jānatā huā [ārādhanayā ] ārādhanāse [nityan vartate ] sadā vartatā hai .
ṭīkā : — paradravyake parihārase shuddha ātmākī siddhi athavā sādhan so rādh hai . jo ātmā ‘apagatarādh’ arthāt rādh rahit ho vah ātmā aparādh hai . athavā (dūsarā samāsavigrah isaprakār hai :) jo bhāv rādh rahit ho vah bhāv aparādh hai; us aparādhase yukta jo ātmā vartatā ho vah ātmā sāparādh hai . vah ātmā, paradravyake grahaṇake sadbhāv dvārā shuddha ātmākī siddhike abhāvake kāraṇ bandhakī shaṅkā hotī hai, isaliye svayam ashuddha honese, anārādhak hī hai . aur jo ātmā niraparādh hai vah, samagra paradravyake parihārase shuddha ātmākī siddhike sadbhāvake kāraṇ bandhakī shaṅkā nahīn hotī, isaliye ‘upayog hī jisakā ek lakṣhaṇ hai aisā ek shuddha ātmā hī main hūn̐’ isaprakār nishchay karatā huā shuddha ātmākī siddhi 1rādh = ārādhanā; prasannatā; kr̥upā; siddhi; pūrṇatā; siddhi karanā; pūrṇa karanā .
Page 446 of 642
PDF/HTML Page 479 of 675
single page version
nishchinvan nityamev shuddhātmasiddhilakṣhaṇayārādhanayā vartamānatvādārādhak ev syāt .
spr̥ushati niraparādho bandhanan naiv jātu .
bhavati niraparādhaḥ sādhu shuddhātmasevī ..187..
nanu kimanen shuddhātmopāsanaprayāsen ? yataḥ pratikramaṇādinaiv niraparādho bhavatyātmā; sāparādhasyāpratikramaṇādestadanapohakatven viṣhakumbhatve sati pratikramaṇā- jisakā lakṣhaṇ hai aisī ārādhanā pūrvak sadā hī vartatā hai isaliye, ārādhak hī hai .
bhāvārtha : — sansiddhi, rādh, siddhi, sādhit aur ārādhit — in shabdoṅkā ek hī artha hai . yahān̐ shuddha ātmākī siddhi athavā sādhanakā nām ‘rādh’ hai . jinake vah rādh nahīn hai vah ātmā sāparādh hai aur jisake vah rādh hai vah ātmā niraparādh hai . jo sāparādh hai use bandhakī shaṅkā hotī hai, isaliye vah svayam ashuddha honese anārādhak hai; aur jo niraparādh hai vah niḥshaṅk hotā huā apane upayogamen līn hotā hai, isaliye use bandhakī shaṅkā nahīn hotī, isaliye ‘jo shuddha ātmā hai vahī main hūn̐’ aise nishchayapūrvak vartatā huā samyagdarshan, gnān, chāritra aur tapake ek bhāvarūp nishchay ārādhanākā ārādhak hī hai ..304-305..
shlokārtha : — [sāparādhaḥ ] sāparādh ātmā [anavaratam ] nirantar [anantaiḥ ] anant pudgalaparamāṇurūp ka rmonse [badhyate ] ban̐dhatā hai; [niraparādhaḥ ] niraparādh ātmā [bandhanam ] bandhanako [jātu ] ka dāpi [spr̥ushati na ev ] sparsha nahīn karatā . [ayam ] jo sāparādh ātmā hai vah to [niyatam ] niyamase [svam ashuddhan bhajan ] apaneko ashuddha sevan karatā huā [sāparādhaḥ ] sāparādh hai; [niraparādhaḥ ] niraparādh ātmā to [sādhu ] bhalībhān̐ti [shuddhātmasevī bhavati ] shuddha ātmākā sevan karanevālā hotā hai .187.
(yahān̐ vyavahāranayāvalambī arthāt vyavahāranayako avalamban karanevālā tarka karatā hai ki : — ) ‘‘shuddha ātmākī upāsanākā yah prayās karanekā kyā kām hai ? kyoṅki pratikramaṇ ādise hī ātmā niraparādh hotā hai; kyoṅki sāparādhake, jo apratikramaṇ ādi hain ve, aparādhako dūr karanevāle na honese, viṣhakumbha hain, isaliye jo pratikramaṇādi hain ve,
Page 447 of 642
PDF/HTML Page 480 of 675
single page version
destadapohakatvenāmr̥utakumbhatvāt . uktan cha vyavahārāchārasūtre — ‘‘appaḍikamaṇamappaḍisaraṇan apparihāro adhāraṇā chev . aṇiyattī ya aṇindāgarahāsohī ya visakumbho ..1.. paḍikamaṇan paḍisaraṇan parihāro dhāraṇā ṇiyattī ya . ṇindā garahā sohī aṭṭhaviho amayakumbho du ..2..’’
atrochyate — aparādhako dūr karanevāle honese, amr̥utakumbha hain . vyavahārakā kathan karanevāle āchārasūtramen bhī kahā hai ki : —
[artha : — apratikramaṇ, apratisaraṇ, aparihār, adhāraṇā, anivr̥utti, anindā, agarhā aur ashuddhi — yah (āṭh prakārakā) viṣhakumbha hai .1.
1pratikramaṇ, 2pratisaraṇ, 3parihār, 4dhāraṇā, 5nivr̥utti, 6nindā, 7garhā aur 8shuddhi — yah āṭh prakārakā amr̥utakumbha hai .2.]
uparokta tarkakā samādhān karate hue āchāryadev (nishchayanayakī pradhānatāse) gāthā dvārā kahate hain : — 1. pratikramaṇ = kr̥ut doṣhoṅkā nirākaraṇ . 2. pratisaraṇ = samyaktvādi guṇommen preraṇā . 3. parihār = mithyātvādi doṣhoṅkā nivāraṇ . 4. dhāraṇā = pañchanamaskārādi mantra, pratimā ityādi bāhya dravyoṅke ālamban dvārā chittako sthir karanā . 5. nivr̥utti = bāhya viṣhayakaṣhāyādi ichchhāmen pravartamān chittako haṭā lenā . 6. nindā = ātmasākṣhīpūrvak doṣhoṅkā pragaṭ karanā . 7. garhā = gurusākṣhīse doṣhoṅkā pragaṭ karanā . 8. shuddhi = doṣh hone par prāyashchitta lekar vishuddhi karanā .