Samaysar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 293-305 ; Kalash: 181-187.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 24 of 34

 

Page 428 of 642
PDF/HTML Page 461 of 675
single page version

yathā bandhānshchhitvā cha bandhanabaddhastu prāpnoti vimokṣham .
tathā bandhānshchhitvā cha jīvaḥ samprāpnoti vimokṣham ..292..
karmabaddhasya bandhachchhedo mokṣhahetuḥ, hetutvāt, nigaḍādibaddhasya bandhachchhedavat . eten
ubhaye‘pi pūrve ātmabandhayordvidhākaraṇe vyāpāryete .
kimayamev mokṣhaheturiti chet
bandhāṇan cha sahāvan viyāṇidun appaṇo sahāvan cha .
bandhesu jo virajjadi so kammavimokkhaṇan kuṇadi ..293..
bandhānān cha svabhāvan vignāyātmanaḥ svabhāvan cha .
bandheṣhu yo virajyate sa karmavimokṣhaṇan karoti ..293..
gāthārtha :[yathā cha ] jaise [bandhanabaddhaḥ tu ] bandhanabaddha puruṣh [bandhān chhitvā ]
bandhanoṅko chhed kar [vimokṣham prāpnoti ] muktiko prāpta ho jātā hai, [tathā cha ] isīprakār [jīvaḥ ]
jīv [bandhān chhitvā ] bandhoṅko chhedakar [vimokṣham samprāpnoti ] mokṣhako prāpta karatā hai
.
ṭīkā :karmase ban̐dhe hue (puruṣh) ko bandhakā chhed mokṣhakā kāraṇ hai, kyoṅki jaise beṛī
ādise bandhakā chhed bandhase chhūṭanekā kāraṇ hai, usīprakār karmase ban̐dhe hueko karmabandhakā chhed
karmabandhase chhūṭanekā kāraṇ hai
. is(kathan)se, pūrvakathit donoṅko (jo bandhake svarūpake
gnānamātrase santuṣhṭa hain tathā jo bandhake vichār kiyā karate hain unako) ātmā aur bandhake
dvidhākaraṇamen vyāpār karāyā jātā hai (arthāt ātmā aur bandhako bhinna-bhinna karaneke prati lagāyā
jātā hai
udyam karāyā jātā hai) ..292..
‘mātra yahī (bandhachchhed hī) mokṣhakā kāraṇ kyon hai ?’ aisā prashna hone par ab usakā
uttar dete hain :
re jānakar bandhan-svabhāv, svabhāv jān ju ātmakā .
jo bandhamen virakta hove, karmamokṣha kare ahā ! ..293..
gāthārtha :[bandhānān svabhāvan cha ] bandhoṅke svabhāvako [ātmanaḥ svabhāvan cha ] aur
ātmāke svabhāvako [vignāy ] jānakar [bandheṣhu ] bandhoṅke prati [yaḥ ] jo [virajyate ] virakta
hotā hai, [saḥ ] vah [karmavimokṣhaṇan karoti ] ka rmonse mukta hotā hai
.

Page 429 of 642
PDF/HTML Page 462 of 675
single page version

ya ev nirvikārachaitanyachamatkāramātramātmasvabhāvan tadvikārakārakan bandhānān cha svabhāvan vignāy
bandhebhyo viramati, sa ev sakalakarmamokṣhan kuryāt . etenātmabandhayordvidhākaraṇasya mokṣhahetutvan
niyamyate .
kenātmabandhau dvidhā kriyete iti chet
jīvo bandho ya tahā chhijjanti salakkhaṇehin ṇiyaehin .
paṇṇāchhedaṇaeṇ du chhiṇṇā ṇāṇattamāvaṇṇā ..294..
jīvo bandhashcha tathā chhidyete svalakṣhaṇābhyān niyatābhyām .
pragnāchhedanaken tu chhinnau nānātvamāpannau ..294..
ātmabandhayordvidhākaraṇe kārye karturātmanaḥ karaṇamīmānsāyān, nishchayataḥ svato
1karaṇ = sādhan; karaṇ nāmakā kārak . 2mīmānsā = gaharī vichāraṇā; tapās; samālochanā .
ṭīkā :jo, nirvikārachaitanyachamatkāramātra ātmasvabhāvako aur us (ātmā) ke
vikār karanevāle bandhoṅke svabhāvako jānakar, bandhonse virakta hotā hai, vahī samasta karmonse mukta
hotā hai
. is(kathan)se aisā niyam kiyā jātā hai ki ātmā aur bandhakā dvidhākaraṇ
(pr̥uthakkaraṇ) hī mokṣhakā kāraṇ hai (arthāt ātmā aur bandhako bhinna-bhinna karanā hī mokṣhakā
kāraṇ hai aisā nirṇīt kiyā jātā hai)
..293..
‘ātmā aur bandha kis(sādhan)ke dvārā dvidhā (alag) kiye jāte hain ?’ aisā prashna hone
par uttar dete hain :
chhedan karo jīv-bandhakā tum niyat nij-nij chihnase .
pragnāchhenīse chhedate donon pr̥uthak ho jāt hain ..294..
gāthārtha :[jīvaḥ cha tathā bandhaḥ ] jīv tathā bandha [niyatābhyām svalakṣhaṇābhyān ]
niyat svalakṣhaṇonse (apane-apane nishchit lakṣhaṇonse) [chhidyete ] chhede jāte hain; [pragnāchhedanaken ]
pragnārūp chhenīke dvārā [chhinnau tu ] chhede jāne par [nānātvam āpannau ] ve nānāpanako prāpta hote
hain arthāt alag ho jāte hain
.
ṭīkā :ātmā aur bandhako dvidhā karanerūp kāryamen kartā jo ātmā usake 1karaṇ
sambandhī 2mīsānsā karane par, nishchayataḥ (nishchayanayase) apanese bhinna karaṇakā abhāv honese

Page 430 of 642
PDF/HTML Page 463 of 675
single page version

1ātmā chetak hai aur bandha chaitya hai; ve donon agnānadashāmen ekase anubhavamen āte hain .
bhinnakaraṇāsambhavāt, bhagavatī pragnaiv chhedanātmakan karaṇam . tayā hi tau chhinnau nānātvam-
vashyamevāpadyete; tataḥ pragnayaivātmabandhayordvidhākaraṇam . nanu kathamātmabandhau chetyachetakabhāvenātyanta-
pratyāsatterekībhūtau bhedavignānābhāvādekachetakavadvayavahriyamāṇau pragnayā chhettun shakyete ? niyatasva-
lakṣhaṇasūkṣhmāntaḥsandhisāvadhānanipātanāditi budhyemahi
. ātmano hi samastasheṣhadravyāsādhāraṇatvā-
chchaitanyan svalakṣhaṇam . tattu pravartamānan yadyadabhivyāpya pravartate nivartamānan cha yadyadupādāy nivartate
tattatsamastamapi sahapravr̥uttan kramapravr̥uttan vā paryāyajātamātmeti lakṣhaṇīyaḥ, tadekalakṣhaṇalakṣhyatvāt;
samastasahakramapravr̥uttānantaparyāyāvinābhāvitvāchchaitanyasya chinmātra evātmā nishchetavyaḥ, iti yāvat
.
bhagavatī pragnā hī (gnānasvarūp buddhi hī) chhedanātmak (chhedanake svabhāvavālā) karaṇ hai . us
pragnāke dvārā unakā chhed karane par ve avashya hī nānātvako prāpta hote hain; isaliye pragnā dvārā hī
ātmā aur bandhako dvidhā kiyā jātā hai (arthāt pragnārūp karaṇ dvārā hī ātmā aur bandha jude
kiye jāte hain)
.
(yahān̐ prashna hotā hai ki) ātmā aur bandha jo ki 1chetyachetakabhāvake dvārā atyanta
nikaṭatāke kāraṇ ek (ek jaise) ho rahe hain, aur bhedavignānake abhāvake kāraṇ, māno ve
ek chetak hī hon aisā jinakā vyavahār kiyā jātā hai (arthāt jinhen ek ātmāke rūpamen hī
vyavahāramen mānā jātā hai) unhen pragnāke dvārā vāstavamen kaise chhedā jā sakatā hai ?
(isakā samādhān karate hue āchāryadev kahate hain :) ātmā aur bandhake niyat
svalakṣhaṇoṅkī sūkṣhma antaḥsandhimen (antaraṅgakī sandhimen) pragnāchhenīko sāvadhān hokar paṭakanese
(
ḍālanese, māranese) unako chhedā jā sakatā hai arthāt unhen alag kiyā jā sakatā hai, aisā
ham jānate hain .
ātmākā svalakṣhaṇ chaitanya hai, kyoṅki vah samasta sheṣh dravyonse asādhāraṇ hai (vah anya
dravyommen nahīn hai) . vah (chaitanya) pravartamān hotā huā jis-jis paryāyako vyāpta hokar pravartatā
hai aur nivartamān hotā huā jis-jis paryāyako grahaṇ karake nivartatā hai ve samasta sahavartī yā
kramavartī paryāyen ātmā hain, isaprakār lakṣhit karanā (
lakṣhaṇase pahachānanā) chāhiye, (arthāt jin
-jin guṇaparyāyommen chaitanyalakṣhaṇ vyāpta hotā hai; ve sab guṇaparyāyen ātmā hain aisā jānanā chāhie)
kyoṅki ātmā usī ek lakṣhaṇase lakṣhya hai (arthāt chaitanyalakṣhaṇase hī pahichānā jātā hai)
. aur
samasta sahavartī tathā kramavartī ananta paryāyoṅke sāth chaitanyakā avinābhāvīpanā honese chinmātra hī
ātmā hai aisā nishchay karanā chāhie
. itanā ātmāke svalakṣhaṇake sambandhamen hai .

Page 431 of 642
PDF/HTML Page 464 of 675
single page version

bandhasya tu ātmadravyāsādhāraṇā rāgādayaḥ svalakṣhaṇam . na cha rāgāday ātmadravyasādhāraṇatān
bibhrāṇāḥ pratibhāsante, nityamev chaitanyachamatkārādatiriktatven pratibhāsamānatvāt . na cha yāvadev
samastasvaparyāyavyāpi chaitanyan pratibhāti tāvanta ev rāgādayaḥ pratibhānti, rāgādīnantareṇāpi
chaitanyasyātmalābhasambhāvanāt
. yattu rāgādīnān chaitanyen sahaivotplavanan tachchetyachetakabhāvapratyāsatterev,
naikadravyatvāt; chetyamānastu rāgādirātmanaḥ, pradīpyamāno ghaṭādiḥ pradīpasya pradīpakatāmiv,
chetakatāmev prathayet, na punā rāgāditām
. evamapi tayoratyantapratyāsattyā bhedasambhāvanā-
bhāvādanādirastyekatvavyāmohaḥ, sa tu pragnayaiv chhidyat ev .
(ab bandhake svalakṣhaṇake sambandhamen kahate hain :) bandhakā svalakṣhaṇ to ātmadravyase
asādhāraṇ aise rāgādik hain . yah rāgādik ātmadravyake sāth sādhāraṇatā dhāraṇ karate hue
pratibhāsit nahīn hote, kyoṅki ve sadā chaitanyachamatkārase bhinnarūp pratibhāsit hote hain . aur jitanā,
chaitanya ātmākī samasta paryāyommen vyāpta hotā huā pratibhāsit hotā hai, utane hī, rāgādik
pratibhāsit nahīn hote, kyoṅki rāgādike binā bhī chaitanyakā ātmalābh sambhav hai (arthāt jahān̐
rāgādi na hon vahān̐ bhī chaitanya hotā hai)
. aur jo, rāgādikī chaitanyake sāth hī utpatti hotī hai
vah chaityachetakabhāv (-gneyagnāyakabhāv)kī ati nikaṭatāke kāraṇ hī hai, ekadravyatvake kāraṇ
nahīn; jaise (dīpakake dvārā) prakāshit kiye jānevāle ghaṭādik (padārtha) dīpakake prakāshakatvako
hī prasiddha karate hain
ghaṭāditvako nahīn, isaprakār (ātmāke dvārā) chetit honevāle rāgādik
(arthāt gnānamen gneyarūpase gnāt honevāle rāgādik bhāv) ātmāke chetakatvako hī prasiddha karate
hain
rāgādikatvako nahīn .
aisā hone par bhī un donon (-ātmā aur bandha)kī atyanta nikaṭatāke kāraṇ
bhedasambhāvanākā abhāv honese arthāt bhed dikhāī na denese (agnānīko) anādikālase ekatvakā
vyāmoh (bhram) hai; vah vyāmoh pragnā dvārā hī avashya chhedā jātā hai
.
bhāvārtha :ātmā aur bandha donoṅko lakṣhaṇabhedase pahachān kar buddhirūp chhenīse chhedakar
bhinna-bhinna karanā chāhie .
ātmā to amūrtik hai aur bandha sūkṣhma pudgalaparamāṇuoṅkā skandha hai, isaliye chhadmasthake
gnānamen donon bhinna pratīt nahīn hote, mātra ek skandha hī dikhāī detā hai; (arthāt donon ek
piṇḍarūp dikhāī dete hain ) isaliye anādi agnān hai
. shrī guruoṅkā upadesh prāpta karake unake
lakṣhaṇ bhinna-bhinna anubhav karake jānanā chāhie ki chaitanyamātra to ātmākā lakṣhaṇ hai aur
rāgādik bandhakā lakṣhaṇ hai, tathāpi mātra gneyagnāyakabhāvakī ati nikaṭatāse ve ek jaise hī

Page 432 of 642
PDF/HTML Page 465 of 675
single page version

(sragdharā)
pragnāchhetrī shiteyan kathamapi nipuṇaiḥ pātitā sāvadhānaiḥ
sūkṣhme‘ntaḥsandhibandhe nipatati rabhasādātmakarmobhayasya
.
ātmānan magnamantaḥsthiravishadalasaddhāmni chaitanyapūre
bandhan chāgnānabhāve niyamitamabhitaḥ kurvatī bhinnabhinnau
..181..
dikhāī dete hain . isaliye tīkṣhṇa buddhirūp chhenīkojo ki unhen bhedakar bhinna-bhinna karanekā
shastra hai useunakī sūkṣhma sandhiko ḍhūn̐ḍhakar usamen sāvadhān (niṣhpramād) hokar paṭakanā chāhie .
usake paṛate hī donon bhinna-bhinna dikhāī dene lagate hain . aur aisā hone par, ātmāko gnānabhāvamen
hī aur bandhako agnānabhāvamen rakhanā chāhie . isaprakār donoṅko bhinna karanā chāhie ..294..
ab is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[iyan shitā pragnāchhetrī ] yah pragnārūp tīkṣhṇa chhainī [nipuṇaiḥ ] pravīṇ
puruṣhoṅke dvārā [katham api ] kisī bhī prakārase (yatnapūrvak ) [sāvadhānaiḥ ] sāvadhānatayā
(niṣhpramādatayā) [pātitā ] paṭak ne par, [ātma-karma-ubhayasya sūkṣhme antaḥsandhibandhe ] ātmā
aur ka rma
donoṅke sūkṣhma antaraṅgamen sandhike bandhamen [rabhasāt ] shīghra [nipatati ] paṛatī hai .
kis prakār paṛatī hai? [ātmānam antaḥ-sthir-vishad-lasad-dhāmni chaitanyapūre magnam ] vah
ātmāko to jisakā tej antaraṅgamen sthir aur nirmalatayā dedīpyamān hai, aise chaitanyapravāhamen
magna ka ratī huī [cha ] aur [bandham agnānabhāve niyamitam ] bandhako agnānabhāvamen nishchal
(niyat) ka ratī huī
[abhitaḥ bhinnabhinnau kurvatī ] isaprakār ātmā aur bandhako sarvataḥ
bhinna-bhinna ka ratī huī paṛatī hai .
bhāvārtha :yahān̐ ātmā aur bandhako bhinna-bhinna karanerūp kārya hai . usakā kartā
ātmā hai . vahān̐ karaṇake binā kartā kisake dvārā kārya karegā ? isaliye karaṇ bhī āvashyak
hai . nishchayanayase kartāse karaṇ bhinna nahīn hotā; isaliye ātmāse abhinna aisī yah buddhi hī
is kāryamen karaṇ hai . ātmāke anādi bandha gnānāvaraṇādi karma hai, isakā kārya bhāvabandha to
rāgādik hai tathā nokarma sharīrādik hai . isaliye buddhike dvārā ātmāko sharīrase, gnānāvaraṇādik
dravyakarmase tathā rāgādik bhāvakarmase bhinna ek chaitanyabhāvamātra anubhav kar gnānamen hī līn
rakhanā so yahī (ātmā aur bandhako) bhinna karanā hai
. isīse sarva karmoṅkā nāsh hotā hai,
siddhapadakī prāpti hotī hai, aisā jānanā chāhie .181.

Page 433 of 642
PDF/HTML Page 466 of 675
single page version

ātmabandhau dvidhā kr̥utvā kin kartavyamiti chet
jīvo bandho ya tahā chhijjanti salakkhaṇehin ṇiyaehin .
bandho chhededavvo suddho appā ya ghettavvo ..295..
jīvo bandhashcha tathā chhidyete svalakṣhaṇābhyān niyatābhyām .
bandhashchhettavyaḥ shuddha ātmā cha gr̥uhītavyaḥ ..295..
ātmabandhau hi tāvanniyatasvalakṣhaṇavignānen sarvathaiv chhettavyau; tato rāgādilakṣhaṇaḥ samasta
ev bandho nirmokta vyaḥ, upayogalakṣhaṇaḥ shuddha ātmaiv gr̥uhītavyaḥ . etadev kilātma-
bandhayordvidhākaraṇasya prayojanan yadbandhatyāgen shuddhātmopādānam .
55
‘ātmā aur bandhako dvidhā karake kyā karanā chāhie’ aisā prashna hone par uttar
dete hain :
chhedan hove jīv-bandhakā jahan̐ niyat nij-nij chihnase .
vahān̐ chhoṛanā is bandhako, jīv grahaṇ karanā shuddhako ..295..
gāthārtha :[tathā ] isaprakār [jīvaḥ bandhaḥ cha ] jīv aur bandha [niyatābhyām
svalakṣhaṇābhyān ] apane nishchit svalakṣhaṇonse [chhidyete ] chhede jāte hain . [bandhaḥ ] vahān̐, bandhako
[chhettavyaḥ ] chhedanā chāhie arthāt chhoṛanā chāhie [cha ] aur [shuddhaḥ ātmā ] shuddha ātmāko
[gr̥uhītavyaḥ ] grahaṇ ka ranā chāhie
.
ṭīkā :ātmā aur bandhako pratham to unake niyat svalakṣhaṇoṅke vignānase sarvathā hī
chhed arthāt bhinna karanā chāhie; tatpashchāt, rāgādik jisakā lakṣhaṇ hain aise samasta bandhako to
chhoṛanā chāhie tathā upayog jisakā lakṣhaṇ hai aise shuddha ātmāko hī grahaṇ karanā chāhie
.
vāstavamen yahī ātmā aur bandhako dvidhā karanekā prayojan hai ki bandhake tyāgase (arthāt bandhakā
tyāg karake) shuddha ātmāko grahaṇ karanā ..295..
bhāvārtha :shiṣhyane prashna kiyā thā ki ātmā aur bandhako dvidhā karake kyā karanā
chāhie ? usakā yah uttar diyā hai ki bandhakā to tyāg karanā aur shuddha ātmākā grahaṇ karanā .
(‘ātmā aur bandhako pragnāke dvārā bhinna to kiyā, parantu ātmāko kisake dvārā grahaṇ
kiyā jāye ?’is prashnakī tathā usake uttarakī gāthā kahate hain :)

Page 434 of 642
PDF/HTML Page 467 of 675
single page version

kah so ghippadi appā paṇṇāe so du ghippade appā .
jah paṇṇāi vibhatto tah paṇṇāev ghettavvo ..296..
kathan sa gr̥uhyate ātmā pragnayā sa tu gr̥uhyate ātmā .
yathā pragnayā vibhaktastathā pragnayaiv gr̥uhītavyaḥ ..296..
nanu ken shuddho‘yamātmā gr̥uhītavyaḥ ? pragnayaiv shuddho‘yamātmā gr̥uhītavyaḥ, shuddhasyātmanaḥ svay-
mātmānan gr̥uhṇato, vibhajat iv, pragnaikakaraṇatvāt . ato yathā pragnayā vibhakta stathā pragnayaiv gr̥uhītavyaḥ .
kathamayamātmā pragnayā gr̥uhītavya iti chet
paṇṇāe ghittavvo jo chedā so ahan tu ṇichchhayado .
avasesā je bhāvā te majjha pare tti ṇādavvā ..297..
yah jīv kaise grahaṇ ho ? jīvakā grahaṇ pragnāhi se .
jyon alag pragnāse kiyā, tyon grahaṇ bhī pragnāhi se ..296..
gāthārtha :(shiṣhya pūchhatā hai ki) [saḥ ātmā ] vah (shuddha) ātmā [kathan ] kaise
[gr̥uhyate ] grahaṇ kiyā jāy ? (āchārya uttar dete hain ki) [pragnayā tu ] pragnāke dvārā [saḥ
ātmā ] vah (shuddha) ātmā [gr̥uhyate ] grahaṇ kiyā jātā hai . [yathā ] jaise [pragnayā ] pragnā
dvārā [vibhaktaḥ ] bhinna kiyā, [tathā ] usīprakār [pragnayā ev ] pragnāke dvārā hī [gr̥uhītavyaḥ ]
grahaṇ karanā chāhie
.
ṭīkā :yah shuddha ātmā kisake dvārā grahaṇ karanā chāhie ? pragnāke dvārā hī yah
shuddha ātmā grahaṇ karanā chāhie; kyoṅki shuddha ātmāko, svayam nijako grahaṇ karanemen pragnā hī
ek karaṇ hai
jaise bhinna karanemen pragnā hī ek karaṇ thā . isaliye jaise pragnāke dvārā bhinna
kiyā thā, usīprakār pragnāke dvārā hī grahaṇ karanā chāhie .
bhāvārtha :bhinna karanemen aur grahaṇ karanemen karaṇ alag-alag nahīn hain; isaliye
pragnāke dvārā hī ātmāko bhinna kiyā aur pragnāke dvārā hī grahaṇ karanā chāhie ..296..
ab prashna hotā hai kiis ātmāko pragnāke dvārā kaise grahaṇ karanā chāhie ? isakā
uttar kahate hain :
kar grahaṇ pragnāse niyat, chetak hai so hī main hi hūn̐ .
avasheṣh jo sab bhāv hain, merese par hainjānanā ..297..

Page 435 of 642
PDF/HTML Page 468 of 675
single page version

pragnayā gr̥uhītavyo yashchetayitā so‘han tu nishchayataḥ .
avasheṣhā ye bhāvāḥ te mam parā iti gnātavyāḥ ..297..
yo hi niyatasvalakṣhaṇāvalambinyā pragnayā pravibhakta shchetayitā, so‘yamahan; ye
tvamī avashiṣhṭā anyasvalakṣhaṇalakṣhyā vyavahriyamāṇā bhāvāḥ, te sarve‘pi chetayitr̥utvasya
vyāpakasya vyāpyatvamanāyānto‘tyantan matto bhinnāḥ
. tato‘hamev mayaiv mahyamev matta ev mayyev
māmev gr̥uhṇāmi . yatkil gr̥uhṇāmi tachchetanaikakriyatvādātmanashchetay ev; chetayamān ev chetaye,
chetayamānenaiv chetaye, chetayamānāyaiv chetaye, chetayamānādev chetaye, chetayamāne ev chetaye,
chetayamānamev chetaye
. athavāna chetaye; na chetayamānashchetaye, na chetayamānen chetaye, na
chetayamānāy chetaye, na chetayamānāchchetaye, na chetayamāne chetaye, na chetayamānan chetaye; kintu
sarvavishuddhachinmātro bhāvo‘smi
.
gāthārtha :[pragnayā ] pragnāke dvārā [gr̥uhītavyaḥ ] (ātmāko) isaprakār grahaṇ ka ranā
chāhie ki[yaḥ chetayitā ] jo chetanevālā hai [saḥ tu ] vah [nishchayataḥ ] nishchayase [ahan ] main
hūn̐, [avasheṣhāḥ ] sheṣh [ye bhāvāḥ ] jo bhāv hain [te ] ve [mam parāḥ ] mujhase par hain, [iti gnātavyaḥ ]
aisā jānanā chāhie
.
ṭīkā :niyat svalakṣhaṇakā avalamban karanevālī pragnāke dvārā bhinna kiyā gayā jo
chetak (-chetanevālā) hai so yah main hūn̐; aur anya svalakṣhaṇonse lakṣhya (arthāt chaitanyalakṣhaṇake
atirikta anya lakṣhaṇonse jānane yogya) jo yah sheṣh vyavahārarūp bhāv hain, ve sabhī, chetakatvarūp
vyāpakake vyāpya nahīn hote isaliye, mujhase atyanta bhinna hain
. isaliye main hī, apane dvārā hī, apane
liye hī, apanemense hī, apanemen hī, apaneko hī grahaṇ karatā hūn̐ . ātmākī, chetanā hī ek kriyā
hai isaliye, ‘main grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘main chetatā hī hūn̐’; chetatā huā hī chetatā hūn̐, chetate dvārā
hī chetatā hūn̐, chetate hueke lie hī chetatā hūn̐, chetate huyese chetatā hūn̐, chetatemen hī chetatā hūn̐, chetateko
hī chetatā hūn̐
. athavānahīn chetatā, na chetatā huā chetatā hūn̐, na chetate huyeke dvārā chetatā hūn̐, na
chetate hueke lie chetatā hūn̐, na chetate huese chetatā hūn̐, na chetate huemen chetatā hūn̐, na chetate hueko
chetatā hūn̐; kintu sarvavishuddha chinmātra (
chaitanyamātra) bhāv hūn̐ .
bhāvārtha :pragnāke dvārā bhinna kiyā gayā jo chetak vah main hūn̐ aur sheṣh bhāv mujhase par
hain; isaliye (abhinna chhah kārakonse) main hī, mere dvārā hī, mere liye hī, mujhase hī, mujhamen hī,
mujhe hī grahaṇ karatā hūn̐
. ‘grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘chetatā hūn̐’, kyoṅki chetanā hī ātmākī ek

Page 436 of 642
PDF/HTML Page 469 of 675
single page version

1vibhu = dr̥urḥ; achal; nitya; samartha; sarva guṇaparyāyommen vyāpak .
(shārdūlavikrīḍit)
bhittvā sarvamapi svalakṣhaṇabalādbhettun hi yachchhakyate
chinmudrāṅki tanirvibhāgamahimā shuddhashchidevāsmyaham
.
bhidyante yadi kārakāṇi yadi vā dharmā guṇā vā yadi
bhidyantān na bhidāsti kāchan vibhau bhāve vishuddhe chiti
..182..
kriyā hai . isaliye main chetatā hī hūn̐; chetanevālā hī, chetanevāleke dvārā hī, chetanevāleke lie hī,
chetanevālese hī, chetanevālemen hī, chetanevāleko hī chetatā hūn̐ . athavā dravyadr̥uṣhṭise tomujhamen chhah
kārakoṅke bhed bhī nahīn hain, main to shuddha chaitanyamātra bhāv hūn̐ .isaprakār pragnāke dvārā ātmāko grahaṇ
karanā chāhie arthāt apaneko chetayitāke rūpamen anubhav karanā chāhie ..297..
ab isī arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[yat bhettun hi shakyate sarvam api svalakṣhaṇabalāt bhittvā ] jo kuchh bhī
bhedā jā sakatā hai us sabako svalakṣhaṇake balase bhedakar, [chinmudrā-aṅki ta-nirvibhāg-mahimā
shuddhaḥ chid ev aham asmi ]
jisakī chinmudrāse aṅki ta nirvibhāg mahimā hai (arthāt
chaitanyakī mudrāse aṅkit vibhāg rahit jisakī mahimā hai) aisā shuddha chaitanya hī main hūn̐
. [yadi
kārakāṇi vā yadi dharmāḥ vā yadi guṇāḥ bhidyante, bhidyantām ] yadi ka ārak oṅke, athavā dharmoṅke,
yā guṇoṅke bhed hon to bhale hon; [vibhau vishuddhe chiti bhāve kāchan bhidā na asti ] kintu
1vibhu aise shuddha (samasta vibhāvonse rahit) chaitanyabhāvamen to koī bhed nahīn hai . (isaprakār
pragnāke dvārā ātmāko grahaṇ kiyā jātā hai .)
bhāvārtha :jinakā svalakṣhaṇ chaitanya nahīn hai aise parabhāv to mujhase bhinna hain, main to
mātra shuddha chaitanya hī hūn̐ . kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān aur adhikaraṇarūp kārakabhed,
sattva, asattva, nityatva, anityatva, ekatva, anekatva ādi dharmabhed aur gnān, darshan ādi
guṇabhed yadi kathañchit hon to bhale hon, parantu shuddha chaitanyamātra bhāvamen to koī bhed nahīn hai
.
isaprakār shuddhanayase ātmāko abhedarūp grahaṇ karanā chāhie .182.
(ātmāko shuddha chaitanyamātra to grahaṇ karāyā; ab sāmānya chetanā darshanagnānasāmānyamay
hai, isaliye anubhavamen darshanagnānasvarūp ātmāko isaprakār anubhav karanā chāhieso kahate
hain :)

Page 437 of 642
PDF/HTML Page 470 of 675
single page version

paṇṇāe ghittavvo jo daṭṭhā so ahan tu ṇichchhayado .
avasesā je bhāvā te majjha pare tti ṇādavvā ..298..
paṇṇāe ghittavvo jo ṇādā so ahan tu ṇichchhayado .
avasesā je bhāvā te majjha pare tti ṇādavvā ..299..
pragnayā gr̥uhītavyo yo draṣhṭā so‘han tu nishchayataḥ .
avasheṣhā ye bhāvāḥ te mam parā iti gnātavyāḥ ..298..
pragnayā gr̥uhītavyo yo gnātā so‘han tu nishchayataḥ .
avasheṣhā ye bhāvāḥ te mam parā iti gnātavyāḥ ..299..
chetanāyā darshanagnānavikalpānatikramaṇāchchetayitr̥utvamiv draṣhṭr̥utvan gnātr̥utvan chātmanaḥ
svalakṣhaṇamev . tato‘han draṣhṭāramātmānan gr̥uhṇāmi . yatkil gr̥uhṇāmi tatpashyāmyev; pashyannev pashyāmi,
kar grahaṇ pragnāse niyat, draṣhṭā hai so hī main hī hūn̐ .
avasheṣh jo sab bhāv hain, merese par hainjānanā ..298..
kar grahaṇ pragnāse niyat, gnātā hai so hī main hi hūn̐ .
avasheṣh jo sab bhāv hain, merese par hainjānanā ..299..
gāthārtha :[pragnayā ] pragnāke dvārā [gr̥uhītavyaḥ ] isaprakār grahaṇ karanā chāhie ki
[yaḥ draṣhṭā ] jo dekhanevālā hai [saḥ tu ] vah [nishchayataḥ ] nishchayase [aham ] main hūn̐, [avasheṣhāḥ ]
sheṣh [ye bhāvāḥ ] jo bhāv hain [te ] ve [mam parāḥ ] mujhase par hain, [iti gnātavyāḥ ] aisā jānanā
chāhie
.
[pragnayā ] pragnāke dvārā [gr̥uhītavyaḥ ] isaprakār grahaṇ karanā chāhie ki[yaḥ gnātā ] jo
jānanevālā hai [saḥ tu ] vah [nishchayataḥ ] nishchayase [aham ] main hūn̐, [avasheṣhāḥ ] sheṣh [ye bhāvāḥ ]
jo bhāv hain [te ] ve [mam parāḥ ] mujhase par hain, [iti gnātavyāḥ ] aisā jānanā chāhie
.
ṭīkā :chetanā darshanagnānarūp bhedoṅkā ullaṅghan nahīn karatī hai isaliye, chetakatvakī
bhān̐ti darshakatva aur gnātr̥utva ātmākā svalakṣhaṇ hī hai . isaliye main dekhanevāle ātmāko grahaṇ
karatā hūn̐ . ‘grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘dekhatā hī hūn̐’; dekhatā huā hī dekhatā hūn̐, dekhate hueke dvārā

Page 438 of 642
PDF/HTML Page 471 of 675
single page version

pashyataiv pashyāmi, pashyate ev pashyāmi, pashyat ev pashyāmi, pashyatyev pashyāmi, pashyantamev
pashyāmi
. athavāna pashyāmi; na pashyan pashyāmi, na pashyatā pashyāmi, na pashyate pashyāmi,
na pashyataḥ pashyāmi, na pashyati pashyāmi, na pashyantan pashyāmi; kintu sarvavishuddho draṅmātro
bhāvo‘smi . api chagnātāramātmānan gr̥uhṇāmi . yatkil gr̥uhṇāmi tajjānāmyev; jānannev jānāmi,
jānataiv jānāmi, jānate ev jānāmi, jānat ev jānāmi, jānatyev jānāmi, jānantamev
jānāmi
. athavāna jānāmi; na jānan jānāmi, na jānatā jānāmi, na jānate jānāmi,
na jānato jānāmi, na jānati jānāmi, na jānantan jānāmi; kintu sarvavishuddho gnaptimātro
bhāvo‘smi
.
hī dekhatā hūn̐, dekhate hueke lie hī dekhatā hūn̐, dekhate huese hī dekhatā hūn̐, dekhate huemen hī dekhatā
hūn̐, dekhate huyeko hī dekhatā hūn̐
. athavānahīn dekhatā; na dekhatā huā dekhatā hūn̐, na dekhate hueke
dvārā dekhatā hūn̐, na dekhate hueke lie dekhatā hūn̐, na dekhate huese dekhatā hūn̐, na dekhate huemen dekhatā
hūn̐, na dekhate hueko dekhatā hūn̐; kintu main sarvavishuddha darshanamātra bhāv hūn̐
. aur isīprakārmain
jānanevāle ātmāko grahaṇ karatā hūn̐ . ‘grahaṇ karatā hūn̐’ arthāt ‘jānatā hī hūn̐’; jānatā huā hī
jānatā hūn̐, jānate hueke dvārā hī jānatā hūn̐, jānate hueke lie hī jānatā hūn̐, jānate huese hī
jānatā hūn̐, jānate huemen hī jānatā hūn̐, jānate hueko hī jānatā hūn̐
. athavānahīn jānatā; na
jānatā huā jānatā hūn̐, nahīn jānate hueke dvārā jānatā hūn̐, na jānate hueke liye jānatā hūn̐, na
jānate huese jānatā hūn̐, na jānate huemen jānatā hūn̐, na jānate hueko jānatā hūn̐; kintu main sarvavishuddha
gnapti (
jānanakriyā)mātra bhāv hūn̐ . (isaprakār dekhanevāle ātmāko tathā jānanevāle ātmāko
kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān aur adhikaraṇarūp kārakoṅke bhedapūrvak grahaṇ karake,
tatpashchāt kārakabhedoṅkā niṣhedh karake ātmāko arthāt apaneko darshanamātra bhāvarūp tathā gnānamātra
bhāvarūp karanā chāhiye arthāt abhedarūpase anubhav karanā chāhiye
.)..298-299..
(bhāvārtha :in tīn gāthāommen, pragnāke dvārā ātmāko grahaṇ karaneko kahā gayā hai .
‘grahaṇ karanā’ arthāt kisī anya vastuko grahaṇ karanā athavā lenā nahīn hai; kintu chetanākā
anubhav karanā hī ātmākā ‘grahaṇ karanā’ hai
.
pahalī gāthāmen sāmānya chetanākā anubhav karāyā gayā hai . vahān̐, anubhav karanevālā,
jisakā anubhav kiyā jātā hai vah, aur jisake dvārā anubhav kiyā jātā hai vahityādi
kārakabhedarūpase ātmāko kahakar, abhedavivakṣhāmen kārakabhedakā niṣhedh karake, ātmāko ek shuddha
chaitanyamātra kahā gayā hai
.

Page 439 of 642
PDF/HTML Page 472 of 675
single page version

nanu kathan chetanā darshanagnānavikalpau nātikrāmati yen chetayitā draṣhṭā gnātā cha syāt ?
uchyatechetanā tāvatpratibhāsarūpā; sā tu, sarveṣhāmev vastūnān sāmānyavisheṣhātmakatvāt, dvairūpyan
nātikrāmati . ye tu tasyā dve rūpe te darshanagnāne . tataḥ sā te nātikrāmati . yadyatikrāmati,
sāmānyavisheṣhātikrāntatvāchchetanaiv na bhavati . tadabhāve dvau doṣhausvaguṇochchhedāchchetanasyā-
chetanatāpattiḥ, vyāpakābhāve vyāpyasya chetanasyābhāvo vā . tatastaddoṣhabhayāddarshanagnānātmikaiv
chetanābhyupagantavyā .
(shārdūlavikrīḍit)
advaitāpi hi chetanā jagati ched draggnaptirūpan tyajet
tatsāmānyavisheṣharūpavirahātsā‘stitvamev tyajet .
tattyāge jaḍatā chito‘pi bhavati vyāpyo binā vyāpakā-
dātmā chāntamupaiti ten niyatan
draggnaptirūpā‘stu chit ..183..
ab in do gāthāommen draṣhṭā tathā gnātākā anubhav karāyā hai, kyoṅki chetanāsāmānya darshan-
gnānavisheṣhoṅkā ullaṅghan nahīn karatī . yahān̐ bhī, chhah kārakarūp bhed-anubhavan karāke, aur tatpashchāt
abhed-anubhavanakī apekṣhāse kārakabhedako dūr karāke, draṣhṭāgnātāmātrakā anubhav karāyā hai .)
ṭīkā :yahān̐ prashna hotā hai kichetanā darshanagnānabhedoṅkā ullaṅghan kyon nahīn karatī ki
jisase chetayitā draṣhṭa tathā gnātā hotā hai ? isakā uttar kahate hain :pratham to chetanā pratibhāsarūp
hai . vah chetanā dvirūpatākā ullaṅghan nahīn karatī, kyoṅki samasta vastuain sāmānyavisheṣhātmak hain .
(sabhī vastuain sāmānyavisheṣhasvarūp hain, isaliye unhen pratibhāsanevālī chetanā bhī dvirūpatākā
ullaṅghan nahīn karatī
.) usake jo do rūp hain ve darshan aur gnān hain . isaliye vah unakā
(darshanagnānakā) ullaṅghan nahīn karatī . yadi chetanā darshanagnānakā ullaṅghan kare to sāmānya
visheṣhakā ullaṅghan karanese chetanā hī na rahe (arthāt chetanākā abhāv ho jāyegā) . usake
abhāvamen do doṣh āte hain(1) apane guṇakā nāsh honese chetanako achetanatva ā jāyegā, athavā
(2) vyāpak(-chetanā-)ke abhāvamen vyāpya aise chetan(ātmā)kā abhāv ho jāyegā . isaliye
un doṣhoṅke bhayase chetanāko darshanagnānasvarūp hī aṅgīkār karanā chāhie .
ab is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[jagati hi chetanā advaitā ] jagatamen nishchayataḥ chetanā advait hai [api chet
sā dar̥uggnaptirūpan tyajet ] tathāpi yadi vah darshanagnānarūpako chhoṛ de [tatsāmānyavisheṣharūpavirahāt ]

Page 440 of 642
PDF/HTML Page 473 of 675
single page version

(indravajrā)
ekashchitashchinmay ev bhāvo
bhāvāḥ pare ye kil te pareṣhām
.
grāhyastatashchinmay ev bhāvo
bhāvāḥ pare sarvat ev heyāḥ
..184..
to sāmānyavisheṣharūpake abhāvase (vah chetanā) [astitvam ev tyajet ] apane astitvako
chhoṛ degī; aur [tat-tyāge ] isaprakār chetanā apane astitvako chhoṛane par, (1) [chitaḥ api
jaḍatā bhavati ]
chetanake jaṛatva ā jāyegā arthāt ātmā jaṛ ho jāy, [cha ] aur (2)
[vyāpakāt vinā vyāpyaḥ ātmā antam upaiti ] vyāpak (chetānā)ke binā vyāpya jo ātmā
vah naṣhṭa ho jāyegā (
isaprakār do doṣh āte hain)
. [ten chit niyatan dr̥uggnaptirūpā astu ]
isaliye chetanā niyamase darshanagnānarūp hī ho .
bhāvārtha :samasta vastuain sāmānyavisheṣhātmak hain . isalie unhen pratibhāsanevālī chetanā
bhī sāmānyapratibhāsarūp (darshanarūp) aur visheṣhapratibhāsarūp (gnānarūp) honī chāhie . yadi
chetanā apanī darshanagnānarūpatāko chhoṛ de to chetanākā hī abhāv hone par, yā chetan ātmāko
(apane chetanā guṇakā abhāv hone par) jaṛatva ā jāyagā, athavā to vyāpakake abhāvase
vyāpya aise ātmākā abhāv ho jāyegā
. (chetanā ātmākī sarva avasthāommen vyāpta honese
vyāpak hai aur ātmā chetan honese chetanākā vyāpya hai . isalie chetanākā abhāv hone par
ātmākā bhī abhāv ho jāyegā .) isaliye chetanāko darshanagnānasvarūp hī mānanā chāhie .
yahān̐ tātparya yah hai kisāṅkhyamatāvalambī ādi kitane hī log sāmānya chetanāko hī
mānakar ekānta kathan karate hain, unakā niṣhedh karaneke lie yahān̐ yah batāyā gayā hai ki
‘vastukā svarūp sāmānyavisheṣharūp hai, isalie chetanāko sāmānyavisheṣharūp aṅgīkār karanā
chāhie’
.183.
ab āgāmī kathanakā sūchak shlok kahate hain :
shlokārtha :[chitaḥ ] chaitanyakā (ātmākā) to [ekaḥ chinmayaḥ ev bhāvaḥ ] ek
chinmay hī bhāv hai, aur [ye pare bhāvāḥ ] jo anya bhāv hain [te kil pareṣhām ] ve vāstavamen
dūsaroṅke bhāv hain; [tat : ] isalie [chinmayaḥ bhāvaḥ ev grāhyaḥ ] (ek) chinmay bhāv hī grahaṇ
ka rane yogya hai, [pare bhāvāḥ sarvataḥ ev heyāḥ ] anya bhāv sarvathā tyājya hain
.184.
ab is upadeshakī gāthā kahate hain :

Page 441 of 642
PDF/HTML Page 474 of 675
single page version

ko ṇām bhaṇijja buho ṇādun savve parāie bhāve .
majjhamiṇan ti ya vayaṇan jāṇanto appayan suddhan ..300..
ko nām bhaṇedbudhaḥ gnātvā sarvān parakīyān bhāvān .
mamedamiti cha vachanan jānannātmānan shuddham ..300..
yo hi parātmanorniyatasvalakṣhaṇavibhāgapātinyā pragnayā gnānī syāt, sa khalvekan
chinmātran bhāvamātmīyan jānāti, sheṣhānshcha sarvānev bhāvān parakīyān jānāti . evan cha
jānan kathan parabhāvānmamāmī iti brūyāt ? parātmanornishchayen svasvāmisambandhasyāsambhavāt .
ataḥ sarvathā chidbhāv ev gr̥uhītavyaḥ, sheṣhāḥ sarve ev bhāvāḥ prahātavyā iti siddhāntaḥ .
56
sab bhāv jo parakīy jāne, shuddha jāne ātmako .
vah kaun gnānī ‘merā hai yah’ yon vachan bole aho ? 300..
gāthārtha :[sarvān bhāvān ] sarva bhāvoṅko [parakīyān ] dūsaroṅke [gnātvā ] jānakar
[kaḥ nām budhaḥ ] kaun gnānī, [ātmānam ] apaneko [shuddham ] shuddha [jānan ] jānatā huā,
[idam mam ] ‘yah merā hai’ (
‘yah bhāv mere hain’) [iti cha vachanam ] aisā vachan
[bhaṇet ] bolegā ?
ṭīkā :jo (puruṣh) parake aur ātmāke niyat svalakṣhaṇoṅke vibhāgamen paṛanevālī
pragnāke dvārā gnānī hotā hai, vah vāstavamen ek chinmātra bhāvako apanā jānatā hai aur sheṣh sarva
bhāvoṅko dūsaroṅke jānatā hai
. aisā jānatā huā (vah puruṣh) parabhāvoṅko ‘yah mere hain’ aisā kyon
kahegā ? (nahīn kahegā;) kyoṅki paramen aur apanemen nishchayase svasvāmisambandhakā asambhav hai .
isaliye, sarvathā chidbhāv hī (ekamātra) grahaṇ karane yogya hai, sheṣh samasta bhāv chhoṛane yogya
hain
aisā siddhānta hai .
bhāvārtha :lokamen bhī yah nyāy hai kijo subuddhi aur nyāyavān hotā hai vah dūsareke
dhanādiko apanā nahīn kahatā . isīprakār jo samyaggnānī hai, vah samasta paradravyoṅko apanā nahīn
mānatā . kintu apane nijabhāvako hī apanā jānakar grahaṇ karatā hai ..300..
ab is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

Page 442 of 642
PDF/HTML Page 475 of 675
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
siddhānto‘yamudāttachittacharitairmokṣhārthibhiḥ sevyatān
shuddhan chinmayamekamev paraman jyotiḥ sadaivāsmyaham
.
ete ye tu samullasanti vividhā bhāvāḥ pr̥uthaglakṣhaṇā-
ste‘han nāsmi yato‘tra te mam paradravyan samagrā api
..185..
(anuṣhṭubh)
paradravyagrahan kurvan badhyetaivāparādhavān .
badhyetānaparādho na svadravye samvr̥uto yatiḥ ..186..
theyādī avarāhe jo kuvvadi so u saṅkido bhamadi .
mā bajjhejjan keṇ vi choro tti jaṇamhi viyaranto ..301..
shlokārtha :[udāttachittacharitaiḥ mokṣhārthibhiḥ ] jinake chittakā charitra udātta (udār,
uchcha, ujjval) hai aise mokṣhārthī [ayam siddhāntaḥ ] is siddhāntakā [sevyatām ] sevan karen ki
[aham shuddhan chinmayam ekam paraman jyotiḥ ev sadā ev asmi ] main to sadā hī shuddha chaitanyamay
ek param jyoti hī hūn̐; [tu] aur [ete ye pr̥uthaglakṣhaṇāḥ vividhāḥ bhāvāḥ samullasanti te ahan na asmi ]
jo yah bhinna lakṣhaṇavāle vividh prakārake bhāv pragaṭ hote hain ve main nahīn hūn̐, [yataḥ atra te samagrāḥ
api mam paradravyam
] kyoṅki ve sabhī mere lie paradravya hain ’ .185.
ab āgāmī kathanakā sūchak shlok kahate hain :
shlokārtha :[paradravyagrahan kurvan ] jo paradravyako grahaṇ ka ratā hai [aparādhavān ] vah
aparādhī hai, [badhyet ev] isaliye bandhamen paṛatā hai, aur [svadravye samvr̥utaḥ yatiḥ ] jo svadravyamen hī
samvr̥ut hai (arthāt jo apane dravyamen hī gupta hai
magna haisantuṣhṭa hai, paradravyakā grahaṇ nahīn karatā)
aisā yati [anaparādhaḥ ] niraparādhī hai, [na badhyet ] isaliye ban̐dhatā nahīn hai .186.
ab is kathanako dr̥uṣhṭāntapūrvak gāthā dvārā kahate hain :
aparādh chauryādik kare jo puruṣh vah shaṅkit phi re .
ko lokamen phi rate hueko, chor jān ju bāndh le ..301..

Page 443 of 642
PDF/HTML Page 476 of 675
single page version

jo ṇa ku ṇadi avarāhe so ṇissaṅko du jaṇavade bhamadi .
ṇa vi tassa bajjhidun je chintā uppajjadi kayāi ..302..
evamhi sāvarāho bajjhāmi ahan tu saṅkido chedā .
jai puṇ ṇirāvarāho ṇissaṅkohan ṇa bajjhāmi ..303..
steyādīnaparādhān yaḥ karoti sa tu shaṅkito bhramati .
mā badhye kenāpi chaur iti jane vicharan ..301..
yo na karotyaparādhān sa nishshaṅkastu janapade bhramati .
nāpi tasya baddhun yachchintotpadyate kadāchit ..302..
evamasmi sāparādho badhye‘han tu shaṅkitashchetayitā .
yadi punarniraparādho nishshaṅko‘han na badhye ..303..
yathātra loke ya ev paradravyagrahaṇalakṣhaṇamaparādhan karoti tasyaiv bandhashaṅkā sambhavati, yastu
aparādh jo karatā nahīn, niḥshaṅk lokaviṣhai phi re .
‘ban̐dh jāun̐gā’ aisī kabhī, chintā na usako hoy hai ..302..
tyon ātamā aparādhī ‘main ban̐dhatā hūn̐’ yon hi sashaṅk hai .
aru niraparādhī ātamā, ‘nāhī ban̐dhūn̐’ niḥshaṅk hai ..303..
gāthārtha :[yaḥ ] jo puruṣh [steyādīn aparādhān ] chorī ādike aparādh [karoti ]
karatā hai, [saḥ tu ] vah ‘[jane vicharan ] lok men ghūmatā huā [ken api ] mujhe koī [chauraḥ iti ]
chor samajhakar [mā badhye ] pakaṛ na le’, isaprakār [shaṅkitaḥ bhramati ] shaṅki ta hotā huā ghūmatā
hai; [yaḥ ] jo puruṣh [aparādhān ] aparādh [na karoti ] nahīn ka ratā [saḥ tu ] vah [janapade ]
lok men [nishshaṅkaḥ bhramati ] niḥshaṅk ghūmatā hai, [yad ] kyoṅki [tasya ] use [baddhun chintā ]
ban̐dhanekī chintā [kadāchit api ] ka bhī bhī [na utpadyate ] utpanna nahīn hotī
. [evam ] isīprakār
[chetayitā ] aparādhī ātmā ‘[sāparādhaḥ asmi ] main aparādhī hūn̐, [badhye tu aham ] isaliye main
ban̐dhūn̐gā’ isaprakār [shaṅkitaḥ ] shaṅki ta hotā hai, [yadi punaḥ ] aur yadi [niraparādhaḥ ] aparādh rahit
(ātmā) ho to ‘[ahan na badhye ] main nahīn ban̐dhūn̐gā’ isaprakār [nishshaṅṅkaḥ ] niḥshaṅk hotā hai
.
ṭīkā :jaise is jagatamen jo puruṣh, paradravyakā grahaṇ jisakā lakṣhaṇ hai aisā aparādh
karatā hai usīko bandhakī shaṅkā hotī hai, aur jo aparādh nahīn karatā use bandhakī shaṅkā nahīn hotī;

Page 444 of 642
PDF/HTML Page 477 of 675
single page version

tan na karoti tasya sā na sambhavati; tathātmāpi ya evāshuddhaḥ san paradravyagrahaṇalakṣhaṇamaparādhan
karoti tasyaiv bandhashaṅkā sambhavati, yastu shuddhaḥ sanstan na karoti tasya sā na sambhavatīti
niyamaḥ
. ataḥ sarvathā sarvaparakīyabhāvaparihāreṇ shuddha ātmā gr̥uhītavyaḥ, tathā satyev
niraparādhatvāt .
ko hi nāmāyamaparādhaḥ ?
sansiddhirādhasiddhan sādhiyamārādhiyan cha eyaṭṭhan .
avagadarādho jo khalu chedā so hodi avarādho ..304..
jo puṇ ṇirāvarādho chedā ṇissaṅkio u so hoi .
ārāhaṇāi ṇichchan vaṭṭei ahan ti jāṇanto ..305..
isīprakār ātmā bhī jo ashuddha vartatā huā, paradravyakā grahaṇ jisakā lakṣhaṇ hai aisā aparādh
karatā hai usīko bandhakī shan̐kā hotī hai, tathā jo shuddha vartatā huā aparādh nahīn karatā use bandhakī
shan̐kā nahīn hotī
aisā niyam hai . isalie sarvathā samasta parakīy bhāvoṅke parihār dvārā (arthāt
paradravyake sarva bhāvoṅko chhoṛakar) shuddha ātmāko grahaṇ karanā chāhie, kyoṅki aisā hone par hī
niraparādhatā hotī hai
..300 se 303..
bhāvārtha :yadi manuṣhya chorī ādi aparādh kare to use bandhanakī shan̐kā ho; niraparādhako
shan̐kā kyon hogī ? isīprakār yadi ātmā paradravyake grahaṇarūp aparādh kare to use bandhakī shan̐kā
avashya hogī; yadi apaneko shuddha anubhav kare, parakā grahaṇ na kare, to bandhakī shan̐kā kyon hogī ?
isalie paradravyako chhoṛakar shuddha ātmākā grahaṇ karanā chāhie
. tabhī niraparādh huā jātā hai .
ab prashna hotā hai ki yah ‘aparādh’ kyā hai ? usake uttaramen aparādhakā svarūp kahate
hain :
sansiddhi, siddhi ju rādh, aru sādhit, arādhitek hai .
us rādhase jo rahit hai, vah ātamā aparādh hai ..304..
aru ātamā jo niraparādhī, hoy hai niḥshaṅka so .
varte sadā ārādhanāse, jānatā ‘main’ ātmako ..305..

Page 445 of 642
PDF/HTML Page 478 of 675
single page version

sansiddhirādhasiddhan sādhitamārādhitan chaikārtham .
apagatarādho yaḥ khalu chetayitā sa bhavatyaparādhaḥ ..304..
yaḥ punarniraparādhashchetayitā nishshaṅkitastu sa bhavati .
ārādhanayā nityan vartate ahamiti jānan ..305..
paradravyaparihāreṇ shuddhasyātmanaḥ siddhiḥ sādhanan vā rādhaḥ . apagato rādho yasya
chetayituḥ so‘parādhaḥ . athavā apagato rādho yasya bhāvasya so‘parādhaḥ, ten sah yashchetayitā
vartate sa sāparādhaḥ . sa tu paradravyagrahaṇasadbhāven shuddhātmasiddhayabhāvādbandhashaṅkāsambhave
sati svayamashuddhatvādanārādhak ev syāt . yastu niraparādhaḥ sa samagraparadravyaparihāreṇ
shuddhātmasiddhisadbhāvādbandhashaṅkāyā asambhave sati upayogaikalakṣhaṇashuddha ātmaik evāhamiti
1rādh = ārādhanā; prasannatā; kr̥upā; siddhi; pūrṇatā; siddhi karanā; pūrṇa karanā .
gāthārtha :[sansiddhirādhasiddham ] sansiddhi, 1rādh, siddha, [sādhitam ārādhitan cha ]
sādhit aur ārādhit[ekārtham ] ye ekārthavāchī shabda hain; [yaḥ khalu chetayitā ] jo
ātmā [apagatarādhaḥ ] ‘apagatarādh’ arthāt rādhase rahit hai, [saḥ ] vah ātmā [aparādhaḥ ]
aparādh [bhavati ] hai
.
[punaḥ ] aur [yaḥ chetayitā ] jo ātmā [niraparādhaḥ ] niraparādh hai [saḥ tu ] vah
[nishshaṅkitaḥ bhavati ] niḥshaṅk hotā hai; [aham iti jānan ] ‘jo shuddha ātmā hai so hī main
hūn̐ ’ aisā jānatā huā [ārādhanayā ] ārādhanāse [nityan vartate ] sadā vartatā hai
.
ṭīkā :paradravyake parihārase shuddha ātmākī siddhi athavā sādhan so rādh hai . jo
ātmā ‘apagatarādh’ arthāt rādh rahit ho vah ātmā aparādh hai . athavā (dūsarā samāsavigrah
isaprakār hai :) jo bhāv rādh rahit ho vah bhāv aparādh hai; us aparādhase yukta jo ātmā
vartatā ho vah ātmā sāparādh hai
. vah ātmā, paradravyake grahaṇake sadbhāv dvārā shuddha
ātmākī siddhike abhāvake kāraṇ bandhakī shaṅkā hotī hai, isaliye svayam ashuddha honese,
anārādhak hī hai
. aur jo ātmā niraparādh hai vah, samagra paradravyake parihārase shuddha ātmākī
siddhike sadbhāvake kāraṇ bandhakī shaṅkā nahīn hotī, isaliye ‘upayog hī jisakā ek
lakṣhaṇ hai aisā ek shuddha ātmā hī main hūn̐’ isaprakār nishchay karatā huā shuddha ātmākī siddhi

Page 446 of 642
PDF/HTML Page 479 of 675
single page version

nishchinvan nityamev shuddhātmasiddhilakṣhaṇayārādhanayā vartamānatvādārādhak ev syāt .
(mālinī)
anavaratamanantairbadhyate sāparādhaḥ
spr̥ushati niraparādho bandhanan naiv jātu
.
niyatamayamashuddhan svan bhajansāparādho
bhavati niraparādhaḥ sādhu shuddhātmasevī
..187..
nanu kimanen shuddhātmopāsanaprayāsen ? yataḥ pratikramaṇādinaiv niraparādho
bhavatyātmā; sāparādhasyāpratikramaṇādestadanapohakatven viṣhakumbhatve sati pratikramaṇā-
jisakā lakṣhaṇ hai aisī ārādhanā pūrvak sadā hī vartatā hai isaliye, ārādhak hī hai .
bhāvārtha :sansiddhi, rādh, siddhi, sādhit aur ārādhitin shabdoṅkā ek hī artha
hai . yahān̐ shuddha ātmākī siddhi athavā sādhanakā nām ‘rādh’ hai . jinake vah rādh nahīn hai vah
ātmā sāparādh hai aur jisake vah rādh hai vah ātmā niraparādh hai . jo sāparādh hai use bandhakī
shaṅkā hotī hai, isaliye vah svayam ashuddha honese anārādhak hai; aur jo niraparādh hai vah niḥshaṅk
hotā huā apane upayogamen līn hotā hai, isaliye use bandhakī shaṅkā nahīn hotī, isaliye ‘jo
shuddha ātmā hai vahī main hūn̐’ aise nishchayapūrvak vartatā huā samyagdarshan, gnān, chāritra aur tapake
ek bhāvarūp nishchay ārādhanākā ārādhak hī hai
..304-305..
ab isī arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[sāparādhaḥ ] sāparādh ātmā [anavaratam ] nirantar [anantaiḥ ] anant
pudgalaparamāṇurūp ka rmonse [badhyate ] ban̐dhatā hai; [niraparādhaḥ ] niraparādh ātmā [bandhanam ]
bandhanako [jātu ] ka dāpi [spr̥ushati na ev ] sparsha nahīn karatā
. [ayam ] jo sāparādh ātmā
hai vah to [niyatam ] niyamase [svam ashuddhan bhajan ] apaneko ashuddha sevan karatā huā
[sāparādhaḥ ] sāparādh hai; [niraparādhaḥ ] niraparādh ātmā to [sādhu ] bhalībhān̐ti [shuddhātmasevī
bhavati ]
shuddha ātmākā sevan karanevālā hotā hai
.187.
(yahān̐ vyavahāranayāvalambī arthāt vyavahāranayako avalamban karanevālā tarka karatā hai
ki :) ‘‘shuddha ātmākī upāsanākā yah prayās karanekā kyā kām hai ? kyoṅki
pratikramaṇ ādise hī ātmā niraparādh hotā hai; kyoṅki sāparādhake, jo apratikramaṇ ādi
hain ve, aparādhako dūr karanevāle na honese, viṣhakumbha hain, isaliye jo pratikramaṇādi hain ve,

Page 447 of 642
PDF/HTML Page 480 of 675
single page version

destadapohakatvenāmr̥utakumbhatvāt . uktan cha vyavahārāchārasūtre‘‘appaḍikamaṇamappaḍisaraṇan
apparihāro adhāraṇā chev . aṇiyattī ya aṇindāgarahāsohī ya visakumbho ..1..
paḍikamaṇan paḍisaraṇan parihāro dhāraṇā ṇiyattī ya . ṇindā garahā sohī aṭṭhaviho
amayakumbho du ..2..’’
atrochyate
1. pratikramaṇ = kr̥ut doṣhoṅkā nirākaraṇ .
2. pratisaraṇ = samyaktvādi guṇommen preraṇā .
3. parihār = mithyātvādi doṣhoṅkā nivāraṇ .
4. dhāraṇā = pañchanamaskārādi mantra, pratimā ityādi bāhya dravyoṅke ālamban dvārā chittako sthir karanā .
5. nivr̥utti = bāhya viṣhayakaṣhāyādi ichchhāmen pravartamān chittako haṭā lenā .
6. nindā = ātmasākṣhīpūrvak doṣhoṅkā pragaṭ karanā .
7. garhā = gurusākṣhīse doṣhoṅkā pragaṭ karanā .
8. shuddhi = doṣh hone par prāyashchitta lekar vishuddhi karanā .
aparādhako dūr karanevāle honese, amr̥utakumbha hain . vyavahārakā kathan karanevāle āchārasūtramen bhī
kahā hai ki :
appaḍikamaṇamapaḍisaraṇan appaḍihāro adhāraṇā chev .
aṇiyattī ya aṇindāgarahāsohī ya visakumbho ..1..
paḍikamaṇan paḍisaraṇan parihāro dhāraṇā ṇiyattī ya .
ṇindā garahā sohī aṭṭhaviho amayakumbho du ..2..
[artha :apratikramaṇ, apratisaraṇ, aparihār, adhāraṇā, anivr̥utti, anindā, agarhā aur
ashuddhiyah (āṭh prakārakā) viṣhakumbha hai .1.
1pratikramaṇ, 2pratisaraṇ, 3parihār, 4dhāraṇā, 5nivr̥utti, 6nindā, 7garhā aur 8shuddhiyah
āṭh prakārakā amr̥utakumbha hai .2.]
uparokta tarkakā samādhān karate hue āchāryadev (nishchayanayakī pradhānatāse) gāthā dvārā
kahate hain :