Samaysar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 306-320 ; Kalash: 188-198 ; Sarvavishuddhagnan adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 25 of 34

 

Page 448 of 642
PDF/HTML Page 481 of 675
single page version

paḍikamaṇan paḍisaraṇan parihāro dhāraṇā ṇiyattī ya .
ṇindā garahā sohī aṭṭhaviho hodi visakumbho ..306..
appaḍikamaṇamappaḍisaraṇan apparihāro adhāraṇā chev .
aṇiyattī ya aṇindāgarahāsohī amayakumbho ..307..
pratikramaṇan pratisaraṇan parihāro dhāraṇā nivr̥uttishcha .
nindā garhā shuddhiḥ aṣhṭavidho bhavati viṣhakumbhaḥ ..306..
apratikramaṇamapratisaraṇamaparihāro‘dhāraṇā chaiv .
anivr̥uttishchānindā‘garhā‘shuddhiramr̥utakumbhaḥ ..307..
yastāvadagnānijanasādhāraṇo‘pratikramaṇādiḥ sa shuddhātmasiddhayabhāvasvabhāvatven
svayamevāparādhatvādviṣhakumbha ev; kin tasya vichāreṇ ? yastu dravyarūpaḥ pratikramaṇādiḥ
pratikramaṇ aru pratisaraṇ, tyon pariharaṇ, nivr̥utti, dhāraṇā .
aru shuddhi, nindā, garhaṇāyah aṣhṭavidh viṣhakumbha hai ..306..
anapratikramaṇ, anapratisaraṇ, anapariharaṇ, anadhāraṇā .
anivr̥utti, anagarhā, anind, ashuddhiamr̥utakumbha hai ..307..
gāthārtha :[pratikramaṇam ] pratikra maṇ, [pratisaraṇam ] pratisaraṇ, [parihāraḥ ] parihār,
[dhāraṇā ] dhāraṇā, [nivr̥uttiḥ ] nivr̥utti, [nindā ] nindā, [garhā ] garhā [cha shuddhiḥ ] aur shuddhi
[aṣhṭavidhaḥ ] yah āṭh prakārakā [viṣhakumbhaḥ ] viṣhakun bha [bhavati ] hai (kyoṅki isamen kartr̥utvakī
buddhi sambhavit hai)
.
[apratikramaṇam ] apratikra maṇ, [apratisaraṇam ] apratisaraṇ, [aparihāraḥ ] aparihār,
[adhāraṇā ] adhāraṇā, [anivr̥uttiḥ cha ] anivr̥utti, [anindā ] anindā, [agarhā ] agarhā [cha
ev ]
aur [ashuddhiḥ ] ashuddhi
[amr̥utakumbhaḥ ] yah amr̥utakun bha hai (kyoṅki isase kartr̥utvakā
niṣhedh haikuchh karanā hī nahīn hai, isaliye bandha nahīn hotā) .
ṭīkā :pratham to jo agnānījanasādhāraṇ (agnānī logoṅko sādhāraṇ aise)
apratikramaṇādi hain ve to shuddha ātmākī siddhike abhāvarūp svabhāvavāle hain, isaliye svayamev
aparādharūp honese viṣhakumbha hī hai; unakā vichār karanekā kyā prayojan hai ? (kyoṅki ve to pratham

Page 449 of 642
PDF/HTML Page 482 of 675
single page version

sa sarvāparādhaviṣhadoṣhāpakarṣhaṇasamarthatvenāmr̥utakumbho‘pi pratikramaṇāpratikramaṇādivilakṣhaṇā-
pratikramaṇādirūpān tārtīyīkīn bhūmimapashyataḥ svakāryakaraṇāsamarthatven vipakṣhakāryakāritvādviṣhakumbha
ev syāt
. apratikramaṇādirūpā tr̥utīyā bhūmistu svayam shuddhātmasiddhirūpatven sarvāparādhaviṣhadoṣhāṇān
sarvaṅk ṣhatvāt sākṣhātsvayamamr̥utakumbho bhavatīti vyavahāreṇ dravyapratikramaṇāderapi amr̥utakumbhatvan
sādhayati
. tayaiv cha niraparādho bhavati chetayitā . tadabhāve dravyapratikramaṇādirapyaparādh ev .
atastr̥utīyabhūmikayaiv niraparādhatvamityavatiṣhṭhate . tatprāptyartha evāyan dravyapratikramaṇādiḥ . tato meti
mansthā yatpratikramaṇādīn shrutistyājayati, kintu dravyapratikramaṇādinā na muñchati, anyadapi
pratikramaṇāpratikramaṇādyagocharāpratikramaṇādirūpan shuddhātmasiddhilakṣhaṇamatiduṣhkaran kimapi kārayati
.
vakṣhyate chātraiv‘‘kamman jan puvvakayan suhāsuhamaṇeyavittharavisesan . tatto ṇiyattade appayan tu jo
so paḍikkamaṇan ..’’ ityādi .
57
hī tyāgane yogya hai .) aur jo dravyarūp pratikramaṇādi hain ve, sarva aparādharūp viṣhake doṣhoṅko
(kramashaḥ) kam karanemen samartha honese amr̥utakumbha hain (aisā vyavahār āchārasūtramen kahā hai) tathāpi
pratikramaṇ
apratikramaṇādise vilakṣhaṇ aisī apratikramaṇādirūp tīsarī bhūmikāko na dekhanevāle
puruṣhako ve dravyapratikramaṇādi (aparādh kāṭanerūp) apanā kārya karaneko asamartha honese vipakṣha
(arthāt bandhakā) kārya karate honese viṣhakumbha hī hain
. jo apratikramaṇādirūp tīsarī bhūmi hai vah,
svayam shuddhātmākī siddhirūp honeke kāraṇ samasta aparādharūp viṣhake doṣhoṅko sarvathā naṣhṭa
karanevālī honese, sākṣhāt svayam amr̥utakumbha hai aur isaprakār (vah tīsarī bhūmi) vyavahārase
dravyapratikramaṇādiko bhī amr̥utakumbhatva sādhatī hai
. us tīsarī bhūmise hī ātmā niraparādh hotā
hai . us (tīsarī bhūmi) ke abhāvamen dravyapratikramaṇādi bhī aparādh hī hai . isaliye, tīsarī bhūmise
hī niraparādhatva hai aisā siddha hotā hai . usakī prāptike liye hī yah dravyapratikramaṇādi hain . aisā
honese yah nahīn mānanā chāhie ki (nishchayanayakā) shāstra dravyapratikramaṇādiko chhuṛātā hai . tab
phi ra kyā karatā hai ? dravyapratikramaṇādise chhuṛā nahīn detā (aṭakā nahīn detā, santoṣh nahīn manavā
detā); isake atirikta anya bhī, pratikramaṇ-apratikramaṇādise agochar apratikramaṇādirūp, shuddha
ātmākī siddhi jisakā lakṣhaṇ hai aisā, ati duṣhkar kuchh karavātā hai
. is granthamen hī āge kaheṅge
ki1kamman jan puvvakayan suhāsuhamaṇeyavittharavisesan . tatto ṇiyattade appayan tu jo so paḍikkamaṇan ..
(artha :anek prakārake vistāravāle pūrvakr̥ut shubhāshubh karmonse jo apane ātmāko nivr̥utta karātā
hai, vah ātmā pratikramaṇ hai .) ityādi .
1. gāthā0 383385; vahān̐ nishchayapratikramaṇ ādikā svarūp kahā hai .

Page 450 of 642
PDF/HTML Page 483 of 675
single page version

ato hatāḥ pramādino gatāḥ sukhāsīnatān
pralīnan chāpalamunmūlitamālambanam
.
ātmanyevālānitan cha chitta-
māsampūrṇavignānaghanopalabdheḥ
..188..
bhāvārtha :vyavahāranayāvalambīne kahā thā ki‘‘lage huye doṣhoṅkā pratikramaṇādi
karanese hī ātmā shuddha hotā hai, tab phi ra pahalese hī shuddhātmāke ālambanakā khed karanekā
kyā prayojan hai ? shuddha honeke bād usakā ālamban hogā; pahalese hī ālambanakā khed
niṣhphal hai
.’’ use āchārya samajhāte hain kijo dravyapratikramaṇādi hain ve doṣhoṅke miṭānevāle
hain, tathāpi shuddha ātmākā svarūp jo ki pratikramaṇādise rahit hai usake avalambanake binā
to dravyapratikramaṇādik doṣhasvarūp hī hain, ve doṣhoṅke miṭānemen samartha nahīn hain; kyoṅki nishchayakī
apekṣhāse yukta hī vyavahāranay mokṣhamārgamen hai, keval vyavahārakā hī pakṣha mokṣhamārgamen nahīn hai,
bandhakā hī mārga hai
. isaliye yah kahā hai kiagnānīke jo apratikramaṇādik hain so to
viṣhakumbha hai hī, usakā to kahanā hī kyā hai ? kintu vyavahārachāritramen to pratikramaṇādik
kahe hain ve bhī nishchayanayase viṣhakumbha hī hain, kyoṅki ātmā to pratikramaṇādise rahit, shuddha,
apratikramaṇādisvarūp hī hai
..306-307..
ab is kathanakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[ataḥ ] is ka thanase, [sukh-āsīnatān gatāḥ ] sukhāsīn (sukhase
baiṭhe hue) [pramādinaḥ ] pramādī jīvoṅko [hatāḥ ] hat ka hā hai (arthāt unhen mokṣhakā sarvathā
anadhikārī ka hā hai), [chāpalam pralīnam ] chāpalyakā (
avichārit kāryakā) pralay kiyā
hai (arthāt ātmabhānase rahit kriyāoṅko mokṣhake kāraṇamen nahīn mānā), [ālambanam
unmūlitam ]
ālambanako ukhāṛ phen kā hai (arthāt samyagdr̥uṣhṭike dravyapratikra maṇ ityādiko bhī
nishchayase bandhakā kāraṇ mānakar hey ka hā hai), [āsampūrṇa-vignān-ghan-upalabdheḥ ] jab tak
sampūrṇa vignānaghan ātmākī prāpti na ho tab tak [ātmani ev chittam ālānitan cha ]
(shuddha) ātmārūp stambhase hī chittako bān̐dh rakhā hai (
arthāt vyavahārake ālambanase anek
pravr̥uttiyommen chitta bhramaṇ karatā thā, use shuddha chaitanyamātra ātmāmen hī lagāneko ka hā hai,
kyoṅki vahī mokṣhakā kāraṇ hai)
.188.

Page 451 of 642
PDF/HTML Page 484 of 675
single page version

(vasantatilakā)
yatra pratikramaṇamev viṣhan praṇītan
tatrāpratikramaṇamev sudhā kutaḥ syāt
.
tatkin pramādyati janaḥ prapatannadho‘dhaḥ
kin nordhvamūrdhvamadhirohati niṣhpramādaḥ
..189..
yahān̐ nishchayanayase pratikramaṇādiko viṣhakumbha kahā aur apratikramaṇādiko amr̥utakumbha
kahā, isaliye yadi koī viparīt samajhakar pratikramaṇādiko chhoṛakar pramādī ho jāye to use
samajhāneke lie kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[yatra pratikramaṇam ev viṣhan praṇītan ] (he bhāī !) jahān̐ pratikra maṇako
hī viṣh ka hā hai, [tatra apratikramaṇam ev sudhā kutaḥ syāt ] vahān̐ apratikra maṇ amr̥ut
ka hān̐se ho sakatā hai ? (arthāt nahīn ho sak tā
.) [tat ] tab phi ra [janaḥ adhaḥ adhaḥ
prapatan kin pramādyati ] manuṣhya nīche hī nīche girate hue pramādī kyon hote hain ? [niṣhpramādaḥ ]
niṣhpramādī hote hue [ū rdhvam ū rdhvam kin na adhirohati ] ū par hī ū par kyon nahīn charḥate ?
bhāvārtha :agnānāvasthāmen jo apratikramaṇādi hote hain unakī to bāt hī kyā ?
kintu yahān̐ to, shubhapravr̥uttirūp dravyapratikramaṇādikā pakṣha chhuṛāneke lie unhen
(dravyapratikramaṇādiko) to nishchayanayakī pradhānatāse viṣhakumbha kahā hai, kyoṅki ve karmabandhake
hī kāraṇ hain, aur pratikramaṇ-apratikramaṇādise rahit aisī tīsarī bhūmi, jo ki shuddha
ātmasvarūp hai tathā pratikramaṇādise rahit honese apratikramaṇādirūp hai, use amr̥utakumbha kahā
hai arthāt vahān̐ke apratikramaṇādiko amr̥utakumbha kahā hai
. tr̥utīy bhūmi par charḥāneke liye
āchāryadevane yah upadesh diyā hai . pratikramaṇādiko viṣhakumbha kahanekī bāt sunakar jo log
ulṭe pramādī hote hain unake sambandhamen āchārya kahate hain ki‘yah log nīche hī nīche kyon
girate hain ? tr̥utīy bhūmimen ū par hī ū par kyon nahīn charḥate ?’ jahān̐ pratikramaṇako viṣhakumbha kahā
hai vahān̐ niṣhedharūp apratikramaṇ hī amr̥utakumbha ho sakatā hai, agnānīkā nahīn
. isaliye jo
apratikramaṇādi amr̥utakumbha kahe hain ve agnānīke apratikramaṇādi nahīn jānane chāhie, kintu
tīsarī bhūmike shuddha ātmāmay jānane chāhie
.189.
ab is arthako dr̥urḥ karatā huā kāvya kahate hain :

Page 452 of 642
PDF/HTML Page 485 of 675
single page version

(pr̥ithvī)
pramādakalitaḥ kathan bhavati shuddhabhāvo‘lasaḥ
kaṣhāyabharagauravādalasatā pramādo yataḥ
.
ataḥ svarasanirbhare niyamitaḥ svabhāve bhavan
muniḥ paramashuddhatān vrajati muchyate vā‘chirāt
..190..
(shārdūlavikrīḍit)
tyaktvā‘shuddhividhāyi tatkil paradravyan samagran svayam
svadravye ratimeti yaḥ sa niyatan sarvāparādhachyutaḥ
.
bandhadhvansamupetya nityamuditaḥ svajyotirachchhochchhal-
chchaitanyāmr̥utapūrapūrṇamahimā shuddho bhavanmuchyate
..191..
shlokārtha :[kaṣhāy-bhar-gauravāt alasatā pramādaḥ ] ka ṣhāyake bhārase bhārī honese
ālasyakā honā so pramād hai, [yataḥ pramādakalitaḥ alasaḥ shuddhabhāvaḥ kathan bhavati ] isaliye yah
pramādayukta ālasyabhāv shuddhabhāv kaise ho sakatā hai ? [ataḥ svarasanirbhare svabhāve niyamitaḥ bhavan
muniḥ ]
isaliye nij rasase paripūrṇa svabhāvamen nishchal honevālā muni [paramashuddhatān vrajati ] param
shuddhatāko prāpta hotā hai [vā ] athavā [achirāt muchyate ] shīghra
alpa kālamen hī(ka rmabandhase)
chhūṭ jātā hai .
bhāvārtha :pramād to kaṣhāyake gauravase hotā hai, isaliye pramādīke shuddha bhāv nahīn hotā .
jo muni udyamapūrvak svabhāvamen pravr̥utta hotā hai, vah shuddha hokar mokṣhako prāpta karatā hai .190.
ab, mukta honekā anukram-darshak kāvya kahate hain :
shlokārtha :[yaḥ kil ashuddhividhāyi paradravyan tat samagran tyaktvā ] jo puruṣh
vāstavamen ashuddhatā ka ranevāle samasta paradravyako chhoṛakar [svayam svadravye ratim eti ] svayam
svadravyamen līn hotā hai, [saḥ ] vah puruṣh [niyatam ] niyamase [sarva-aparādh-chyutaḥ ] sarva
aparādhonse rahit hotā huā, [bandha-dhvansam upetya nityam uditaḥ ] bandhake nāshako prāpta hokar
nitya-udit (sadā prakāshamān) hotā huā, [sva-jyotiḥ-achchha-uchchhalat-chaitanya-amr̥ut-pūr-
pūrṇa-mahimā ]
apanī jyotise (ātmasvarūpake prakāshase) nirmalatayā uchhalatā huā jo
chaitanyarūp amr̥utakā pravāh usake dvārā jisakī pūrṇa mahimā hai aisā [shuddhaḥ bhavan ] shuddha hotā

Page 453 of 642
PDF/HTML Page 486 of 675
single page version

(mandākrāntā)
bandhachchhedātkalayadatulan mokṣhamakṣhayyamet-
nnityodyotasphu ṭitasahajāvasthamekāntashuddham
.
ekākārasvarasabharato‘tyantagambhīradhīran
pūrṇan gnānan jvalitamachale svasya līnan mahimni
..192..
iti mokṣho niṣhkrāntaḥ .
huā, [muchyate ] ka rmonse mukta hotā hai .
bhāvārtha :jo puruṣh, pahale samasta paradravyakā tyāg karake nij dravyamen
(ātmasvarūpamen) līn hotā hai, vah puruṣh samasta rāgādik aparādhonse rahit hokar āgāmī
bandhakā nāsh karatā hai aur nitya udayasvarūp kevalagnānako prāpta karake, shuddha hokar samasta
karmoṅkā nāsh karake, mokṣhako prāpta karatā hai
. yah, mokṣha honekā anukram hai .191.
ab mokṣha adhikārako pūrṇa karate hue, usake antim maṅgalarūp pūrṇa gnānakī mahimākā
(sarvathā shuddha hue ātmadravyakī mahimākā) kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[bandhachchhedāt atulam akṣhayyam mokṣham kalayat ] ka rmabandhake chhedanese
atul akṣhay (avināshī) mokṣhakā anubhav karatā huā, [nitya-udyot-sphu ṭit-sahaj-
avastham ]
nitya udyotavālī (jisakā prakāsh nitya hai aisī) sahaj avasthā jisakī khil
uṭhī hai aisā, [ekānta-shuddham ] ekānta shuddha (
ka rmamalake na rahanese atyanta shuddha), aur
[ekākār-sva-ras-bharataḥ atyanta-gambhīr-dhīram ] ekākār (ek gnānamātra ākāramen
pariṇamit) nijarasakī atishayatāse jo atyanta gambhīr aur dhīr hai aisā, [etat pūrṇan gnānam ]
yah pūrṇa gnān [jvalitam ] prakāshit ho uṭhā hai (sarvathā shuddha ātmadravya jājvalyamān pragaṭ
huā hai); aur [svasya achale mahimni līnam ] apanī achal mahimāmen līn huā hai
.
bhāvārtha :karmakā nāsh karake mokṣhakā anubhav karatā huā, apanī svābhāvik
avasthārūp, atyanta shuddha, samasta gneyākāroṅko gauṇ karatā huā, atyanta gambhīr (jisakā pār
nahīn hai aisā) aur dhīr (ākulatā rahit)
aisā pūrṇa gnān pragaṭ dedīpyamān hotā huā,
apanī mahimāmen līn ho gayā .192.
ṭīkā :isaprakār mokṣha (raṅgabhūmimense) bāhar nikal gayā .

Page 454 of 642
PDF/HTML Page 487 of 675
single page version

iti shrīmadamr̥utachandrasūrivirachitāyān samayasāravyākhyāyāmātmakhyātau mokṣhaprarūpakaḥ aṣhṭamo‘ṅkaḥ ..
bhāvārtha :raṅgabhūmimen mokṣhatattvakā svān̐g āyā thā . jahān̐ gnān pragaṭ huā vahān̐ us
mokṣhakā svān̐g raṅgabhūmise bāhar nikal gayā .
(savaiyā)
jyon nar koy parayo dr̥urḥabandhan bandhasvarūp lakhai dukhakārī,
chinta karai niti kaim kaṭe yah tauū chhidai nahi naik ṭikārī
.
chhedanakūn̐ gahi āyudh dhāy chalāy nishaṅk karai duy dhārī,
yon budh buddhi dhasāy dudhā kari karma ru ātam āp gahārī
..
isaprakār shrī samayasārakī (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī samayasār
paramāgamakī) shrīmad amr̥utachandrāchāryadevavirachit ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen mokṣhakā prarūpak
āṭhavān̐ aṅk samāpta huā .

Page 455 of 642
PDF/HTML Page 488 of 675
single page version

ath pravishati sarvavishuddhagnānam .
(mandākrāntā)
nītvā samyak pralayamakhilān kartr̥ubhoktrādibhāvān
dūrībhūtaḥ pratipadamayan bandhamokṣhapraklr̥upteḥ
.
shuddhaḥ shuddhaḥ svarasavisarāpūrṇapuṇyāchalārchi-
ṣhṭaṅkotkīrṇaprakaṭamahimā sphū rjati gnānapuñjaḥ
..193..
- 9 -
sarvavishuddhagnān adhikār
(dohā)
sarvavishuddha sugnānamay, sadā ātamārām .
parakūn karai na bhogavai, jānai japi tasu nām ..
pratham ṭīkākār āchāryadev kahate hain ki‘ab sarvavishuddhagnān pravesh karatā hai’ .
mokṣhatattvake svān̐gake nikal jāneke bād sarvavishuddhagnān pravesh karatā hai . raṅgabhūmimen jīv-
ajīv, kartā-karma, puṇya-pāp, āsrav, samvar, nirjarā, bandha aur mokṣhaye āṭh svān̐g āye,
unakā nr̥itya huā aur ve apanā-apanā svarūp batākar nikal gaye . ab sarva svān̐goṅke dūr hone
par ekākār sarvavishuddhagnān pravesh karatā hai .
usamen pratham hī, maṅgalarūpase gnānapuñja ātmākī mahimākā kāvya kahate hain :
shlokārtha :[akhilān kartr̥u-bhoktr̥u-ādi-bhāvān samyak pralayam nītvā ] samasta ka rtā-
bhoktā ādi bhāvoṅko samyak prakārase (bhalībhān̐ti) nāshako prāpta ka rāke [pratipadam ] pad-pad par
(arthāt ka rmoṅke kṣhayopashamake nimittase honevālī pratyek paryāyamen) [bandha-mokṣha-praklr̥upteḥ dūrībhūtaḥ ]
bandha-mokṣhakī rachanāse dūr vartatā huā, [shuddhaḥ shuddhaḥ ] shuddha
shuddha (arthāt rāgādi mal tathā āvaraṇase
rahit), [svaras-visar-āpūrṇa-puṇya-achal-archiḥ ] jisakā pavitra achal tej nijarasake
(
gnānarasake, gnānachetanārūp rasake) vistārase paripūrṇa hai aisā, aur [ṭaṅkotkīrṇa-prakaṭ-mahimā] jisakī
mahimā ṭaṅkotkīrṇa pragaṭ hai aisā, [ayan gnānapuñjaḥ sphū rjati] yah gnānapuñja ātmā pragaṭ hotā hai .

Page 456 of 642
PDF/HTML Page 489 of 675
single page version

(anuṣhṭubh)
kartr̥utvan na svabhāvo‘sya chito vedayitr̥utvavat .
agnānādev kartāyan tadabhāvādakārakaḥ ..194..
athātmano‘kartr̥utvan draṣhṭāntapurassaramākhyāti
daviyan jan uppajjai guṇehin tan tehin jāṇasu aṇaṇṇan .
jah kaḍayādīhin du pajjaehin kaṇayan aṇaṇṇamih ..308..
jīvassājīvassa du je pariṇāmā du desidā sutte .
tan jīvamajīvan vā tehimaṇaṇṇan viyāṇāhi ..309..
bhāvārtha :shuddhanayakā viṣhay jo gnānasvarūp ātmā hai, vah kartr̥utvabhoktr̥utvake bhāvonse
rahit hai, bandhamokṣhakī rachanāse rahit hai, paradravyase aur paradravyake samasta bhāvonse rahit honese
shuddha hai, nijarasake pravāhase pūrṇa dedīpyamān jyotirūp hai aur ṭaṅkotkīrṇa mahimāmay hai
. aisā
gnānapuñja ātmā pragaṭ hotā hai .193.
ab sarvavishuddha gnānako pragaṭ karate hain . usamen pratham, ‘ātmā kartā-bhoktābhāvase rahit
hai’ is arthakā, āgāmī gāthāoṅkā sūchak shlok kahate hain :
shlokārtha :[kartr̥utvan asya chitaḥ svabhāvaḥ na ] ka rtr̥utva is chitsvarūp ātmākā
svabhāv nahīn hai, [vedayitr̥utvavat ] jaise bhoktr̥utva svabhāv nahīn hai . [agnānāt ev ayan kartā ]
vah agnānase hī ka rtā hai, [tad-abhāvāt akārakaḥ ] agnānakā abhāv hone par ak rtā
hai
.194.
ab, ātmākā akartr̥utva dr̥uṣhṭāntapūrvak kahate hain :
jo dravya upaje jin guṇonse, unase gnān ananya so .
hai jagatamen kaṭakādi, paryāyonse kanak ananya jyon ..308..
jīv-ajīvake pariṇām jo, shāstron viṣhain jinavar kahe .
ve jīv aur ajīv jān, ananya un pariṇāmase ..309..

Page 457 of 642
PDF/HTML Page 490 of 675
single page version

ṇa kudochi vi uppaṇṇo jamhā kajjan ṇa teṇ so ādā .
uppādedi ṇa kiñchi vi kāraṇamavi teṇ ṇa sa hodi ..310..
kamman paḍuchcha kattā kattāran tah paḍuchcha kammāṇi .
uppajjanti ya ṇiyamā siddhī du ṇa dīsade aṇṇā ..311..
dravyan yadutpadyate guṇaistattairjānīhyananyat .
yathā kaṭakādibhistu paryāyaiḥ kanakamananyadih ..308..
jīvasyājīvasya tu ye pariṇāmāstu darshitāḥ sūtre .
tan jīvamajīvan vā tairananyan vijānīhi ..309..
na kutashchidapyutpanno yasmātkāryan na ten sa ātmā .
utpādayati na kiñchidapi kāraṇamapi ten na sa bhavati ..310..
karma pratītya kartā kartāran tathā pratītya karmāṇi .
utpadyante cha niyamātsiddhistu na drashyate‘nyā ..311..
58
upajai na ātmā koise, isase na ātmā kārya hai .
upajāvatā nahin koiko, isase na kāraṇ bhī bane ..310..
re ! karma-āshrit hoy kartā, karma bhī karatārake .
āshrit huve upaje niyamase, anya nahin siddhī dikhai ..311..
gāthārtha :[yat dravyan ] jo dravya [guṇaiḥ ] jin guṇonse [utpadyate ] utpanna hotā hai,
[taiḥ ] un guṇonse [tat ] use [ananyat jānīhi ] ananya jāno; [yathā ] jaise [ih ] jagatamen
[kaṭakādibhiḥ paryāyaiḥ tu ] ka ṛā ityādi paryāyonse [kanakam ] suvarṇa [ananyat ] ananya hai vaise
.
[jīvasya ajīvasya tu ] jīv aur ajīvake [ye pariṇāmāḥ tu ] jo pariṇām [sūtre
darshitāḥ ] sūtramen batāye hain, [taiḥ ] un pariṇāmonse [tan jīvam ajīvam vā ] us jīv athavā
ajīvako [ananyan vijānīhi ] ananya jāno
.
[yasmāt ] kyoṅki [kutashchit api ] kisīse bhī [na utpannaḥ ] utpanna nahīn huā, [ten ]
isaliye [saḥ ātmā ] vah ātmā [kāryan na ] (kisīkā) kārya nahīn hai, [kiñchit api ] aur
kisīko [na utpādayati ] utpanna nahīn karatā, [ten ] isaliye [saḥ ] vah [kāraṇam api ]
(kisīkā) kāraṇ bhī [na bhavati ] nahīn hai
.

Page 458 of 642
PDF/HTML Page 491 of 675
single page version

jīvo hi tāvatkramaniyamitātmapariṇāmairutpadyamāno jīv ev, nājīvaḥ, evamajīvo‘pi
kramaniyamitātmapariṇāmairutpadyamāno‘jīv ev, na jīvaḥ, sarvadravyāṇān svapariṇāmaiḥ sah tādātmyāt
kaṅk ṇādipariṇāmaiḥ kāñchanavat
. evan hi jīvasya svapariṇāmairutpadyamānasyāpyajīven sah
kāryakāraṇabhāvo na sidhyati, sarvadravyāṇān dravyāntareṇ sahotpādyotpādakabhāvābhāvāt; tadasiddhau
chājīvasya jīvakarmatvan na sidhyati; tadasiddhau cha kartr̥ukarmaṇorananyāpekṣhasiddhatvāt jīvasyājīvakartr̥utvan
na sidhyati
. ato jīvo‘kartā avatiṣhṭhate .
[niyamāt ] niyamase [karma pratītya ] ka rmake āshrayase (ka rmakā avalamban lekar)
[kartā ] ka rtā hotā hai; [tathā cha ] aur [kartāran pratītya ] ka rtāke āshrayase [karmāṇi
utpadyante ]
ka rma utpanna hote hain; [anyā tu ] anya kisī prakārase [siddhiḥ ] ka rtāk rmakī
siddhi [na dr̥ushyate ] nahīn dekhī jātī .
ṭīkā :pratham to jīv kramabaddha aise apane pariṇāmonse utpanna hotā huā jīv hī
hai, ajīv nahīn; isīprakār ajīv bhī kramabaddha apane pariṇāmonse upanna hotā huā ajīv
hī hai, jīv nahīn; kyoṅki jaise (kaṅkaṇ ādi pariṇāmonse utpanna honevāle aise) suvarṇakā
kaṅkaṇ ādi pariṇāmoṅke sāth tādātmya hai, usī prakār sarva dravyoṅkā apane pariṇāmoṅke sāth
tādātmya hai
. isaprakār jīv apane pariṇāmonse utpanna hotā hai tathāpi usakā ajīvake sāth
kāryakāraṇabhāv siddha nahīn hotā, kyoṅki sarva dravyoṅkā anyadravyake sāth utpādya-
utpādakabhāvakā abhāv hai; usake (kāryakāraṇabhāvake) siddha na hone par, ajīvake jīvakā
karmatva siddha nahīn hotā; aur usake (
ajīvake jīvakā karmatva) siddha na hone par,
kartā-karmakī anyanirapekṣhatayā (anyadravyase nirapekṣhatayā, svadravyamen hī) siddhi honese, jīvake
ajīvakā kartr̥utva siddha nahīn hotā . isaliye jīv akartā siddha hotā hai .
bhāvārtha :sarva dravyoṅke pariṇām bhinna-bhinna hain . sabhī dravya apane-apane pariṇāmoṅke
kartā hain; ve un pariṇāmoṅke kartā hain, ve pariṇām unake karma hain . nishchayase kisīkā kisīke
sāth kartākarmasambandha nahīn hai . isaliye jīv apane pariṇāmoṅkā hī kartā hai, aur apane
pariṇām karma hain . isīprakār ajīv apane pariṇāmoṅkā hī kartā hai, aur apane pariṇām karma
hain . isaprakār jīv dūsareke pariṇāmoṅkā akartā hai ..308 se 311..
‘isaprakār jīv akartā hai tathāpi use bandha hotā hai, yah koī agnānakī mahimā hai’
is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

Page 459 of 642
PDF/HTML Page 492 of 675
single page version

(shikhariṇī)
akartā jīvo‘yan sthit iti vishuddhaḥ svarasataḥ
sphu rachchijjayotirbhishchhuritabhuvanābhogabhavanaḥ
.
tathāpyasyāsau syādyadih kil bandhaḥ prakr̥itibhiḥ
sa khalvagnānasya sphu rati mahimā ko‘pi gahanaḥ
..195..
chedā du payaḍīaṭṭhan uppajjai viṇassai .
payaḍī vi cheyayaṭṭhan uppajjai viṇassai ..312..
evan bandho u doṇhan pi aṇṇoṇṇappachchayā have .
appaṇo payaḍīe ya sansāro teṇ jāyade ..313..
chetayitā tu prakr̥utyarthamutpadyate vinashyati .
prakr̥itirapi chetakārthamutpadyate vinashyati ..312..
shlokārtha :[svarasataḥ vishuddhaḥ ] jo nijarasase vishuddha hai, aur [sphu rat-chit-
jyotirbhiḥ chhurit-bhuvan-ābhog-bhavanaḥ ] jisakī sphu rāyamān hotī huī chaitanyajyotiyoṅke dvārā
lok kā samasta vistār vyāpta ho jātā hai aisā jisakā svabhāv hai, [ayan jīvaḥ ] aisā yah jīv
[iti ] pūrvokta prakārase (paradravyakā tathā parabhāvoṅkā) [akartā sthitaḥ ] ak rtā siddha huā,
[tathāpi ] tathāpi [asya ] use [ih ] is jagatamen [prakr̥itibhiḥ ] ka rmaprakr̥u tiyoṅke sāth [yad asau
bandhaḥ kil syāt ]
jo yah (pragaṭ) bandha hotā hai, [saḥ khalu agnānasya kaḥ api gahanaḥ mahimā
sphu rati ]
so vah vāstavamen agnānakī koī gahan mahimā sphu rāyamān hai
.
bhāvārtha :jisakā gnān sarva gneyommen vyāpta honevālā hai aisā yah jīv shuddhanayase
paradravyakā kartā nahīn hai, tathāpi use karmakā bandha hotā hai yah agnānakī koī gahan mahimā hai
jisakā pār nahīn pāyā jātā .195.
(ab is agnānakī mahimāko pragaṭ karate hain :)
par jīv prakr̥itīke nimitta ju, upajatā nashatā are !
aru prakr̥itikā jīvake nimitta, vināsh aru utpād hai
..312..
anyonyake ju nimittase yon, bandha donoṅkā bane .
is jīv prakr̥itī ubhayakā, sansār isase hoy hai ..313..

Page 460 of 642
PDF/HTML Page 493 of 675
single page version

evan bandhastu dvayorapi anyonyapratyayādbhavet .
ātmanaḥ prakr̥uteshcha sansārasten jāyate ..313..
ayan hi āsansārat ev pratiniyatasvalakṣhaṇānirgnānen parātmanorekatvādhyāsasya karaṇātkartā
san chetayitā prakr̥itinimittamutpattivināshāvāsādayati; prakr̥itirapi chetayitr̥unimittamutpatti-
vināshāvāsādayati
. evamanayorātmaprakr̥utyoḥ kartr̥ukarmabhāvābhāve‘pyanyonyanimittanaimittikabhāven
dvayorapi bandho draṣhṭaḥ, tataḥ sansāraḥ, tat ev cha tayoḥ kartr̥ukarmavyavahāraḥ .
gāthārtha :[chetayitā tu ] chetak arthāt ātmā [prakr̥utyartham ] prakr̥u tike nimittase
[utpadyate ] utpanna hotā hai [vinashyati ] aur naṣhṭa hotā hai, [prakr̥itiḥ api ] tathā prakr̥u ti
bhī [chetakārtham ] chetak arthāt ātmāke nimittase [utpadyate ] utpanna hotī hai [vinashyati ]
tathā naṣhṭa hotī hai
. [evan ] isaprakār [anyonyapratyayāt ] paraspar nimittase [dvayoḥ api ]
donoṅkā[ātmanaḥ prakr̥uteḥ cha ] ātmākā aur prakr̥u tikā[bandhaḥ tu bhavet ] bandha hotā
hai, [ten ] aur isase [sansāraḥ ] sansār [jāyate ] utpanna hotā hai .
ṭīkā :yah ātmā, (use) anādi sansārase hī (apane aur parake bhinna-bhinna)
nishchit svalakṣhaṇoṅkā gnān (bhedagnān) na honese parake aur apane ekatvakā adhyās karanese
kartā hotā huā, prakr̥itike nimittase utpatti-vināshako prāpta hotā hai; prakr̥iti bhī ātmāke
nimittase utpatti-vināshako prāpta hotī hai (arthāt ātmāke pariṇāmānusār pariṇamit hotī hai),
isaprakār
yadyapi un ātmā aur prakr̥itike kartākarmabhāvakā abhāv hai, tathāpiparaspar
nimittanaimittikabhāvase donoṅke bandha dekhā jātā hai, usase sansār hai aur isīse unake (ātmā
aur prakr̥itike) kartā-karmakā vyavahār hai
.
bhāvārtha :ātmāke aur gnānāvaraṇādi karmoṅkī prakr̥itioṅke paramārthase
kartākarmabhāvakā abhāv hai tathāpi paraspar nimitta-naimittikabhāvake kāraṇ bandha hotā hai, isase
sansār hai aur isīse kartākarmapanekā vyavahār hai
..312-313..
(ab yah kahate hain ki‘jab tak ātmā prakr̥itike nimittase upajanā-vinashanā na
chhoṛe tab tak vah agnānī, mithyādr̥uṣhṭi, asanyat hai’ :)

Page 461 of 642
PDF/HTML Page 494 of 675
single page version

jā es payaḍīaṭṭhan chedā ṇev vimuñchae .
ayāṇao have tāv michchhādiṭṭhī asañjao ..314..
jadā vimuñchae chedā kammaphalamaṇantayan .
tadā vimutto havadi jāṇao pāsao muṇī ..315..
yāvadeṣh prakr̥utyarthan chetayitā naiv vimuñchati .
agnāyako bhavettāvanmithyādraṣhṭirasanyataḥ ..314..
yadā vimuñchati chetayitā karmaphalamanantakam .
tadā vimukto bhavati gnāyako darshako muniḥ ..315..
yāvadayan chetayitā pratiniyatasvalakṣhaṇānirgnānāt prakr̥itisvabhāvamātmano bandhanimittan
na muñchati, tāvatsvaparayorekatvagnānenāgnāyako bhavati, svaparayorekatvadarshanen mithyādraṣhṭi-
rbhavati, svaparayorekatvapariṇatyā chāsanyato bhavati; tāvadev cha parātmanorekatvādhyāsasya karaṇātkartā
utpād-vyay prakr̥itīnimitta ju, jab hi tak nahin paritaje .
agnāni, mithyātvī, asanyat, tab hi tak vah jīv rahe ..314..
yah ātamā jab hī karamakā, phal anantā paritaje .
gnāyak tathā darshak tathā muni so hi karmavimukta hai ..315..
gāthārtha :[yāvat ] jab tak [eṣhaḥ chetayitā ] yah ātmā [prakr̥utyarthan ] prakr̥u tike
nimittase upajanā-vinashanā [na ev vimuñchati ] nahīn chhoṛatā, [tāvat ] tab tak vah
[agnāyakaḥ ] agnāyak hai, [mithyādr̥uṣhṭiḥ ] mithyādr̥uṣhṭi hai, [asanyataḥ bhavet ] asanyat hai
.
[yadā ] jab [ chetayitā ] ātmā [anantak m karmaphalam ] ananta ka rma phalako [vimuñchati ]
chhoṛatā hai, [tadā ] tab vah [gnāyakaḥ ] gnāyak hai, [darshakaḥ ] darshak hai, [muniḥ ] muni hai, [vimuktaḥ
bhavati ]
vimukta arthāt bandhase rahit hai .
ṭīkā :jab tak yah ātmā, (sva-parake bhinna-bhinna) nishchit svalakṣhaṇoṅkā gnān
(bhedagnān) na honese, prakr̥itike svabhāvakojo ki apaneko bandhakā nimitta hai usakonahīn
chhoṛatā, tab tak sva-parake ekatvagnānase agnāyak hai, sva-parake ekatvadarshanase (ekatvarūp
shraddhānase) mithyādr̥uṣhṭi hai aur sva-parakī ekatvapariṇatise asanyat hai; aur tab tak hī parake tathā

Page 462 of 642
PDF/HTML Page 495 of 675
single page version

bhavati . yadā tvayamev pratiniyatasvalakṣhaṇanirgnānāt prakr̥itisvabhāvamātmano bandhanimittan muñchati,
tadā svaparayorvibhāgagnānen gnāyako bhavati, svaparayorvibhāgadarshanen darshako bhavati,
svaparayorvibhāgapariṇatyā cha sanyato bhavati; tadaiv cha parātmanorekatvādhyāsasyākaraṇādakartā bhavati
.
(anuṣhṭubh)
bhoktr̥utvan na svabhāvo‘sya smr̥utaḥ kartr̥utvavachchitaḥ .
agnānādev bhoktāyan tadabhāvādavedakaḥ ..196..
aṇṇāṇī kammaphalan payaḍisahāvaṭṭhido du vededi .
ṇāṇī puṇ kammaphalan jāṇadi udidan ṇa vededi ..316..
apane ekatvakā adhyās karanese kartā hai . aur jab yahī ātmā, (apane aur parake bhinna-bhinna)
nishchit svalakṣhaṇoṅke gnānake (bhedagnānake) kāraṇ, prakr̥itike svabhāvakojo ki apaneko bandhakā
nimitta hai usakochhoṛatā hai, tab sva-parake vibhāgagnānase (bhedagnānase) gnāyak hai, sva-parake
vibhāgadarshanase (bhedadarshanase) darshak hai aur sva-parakī vibhāgapariṇatise (bhedapariṇatise) sanyat hai;
aur tabhī sva-parake ekatvakā adhyās na karanese akartā hai
..314-315..
bhāvārtha :jab tak yah ātmā sva-parake lakṣhaṇako nahīn jānatā tab tak vah bhedagnānake
abhāvake kāraṇ karmaprakr̥itike udayako apanā samajhakar pariṇamit hotā hai, isaprakār mithyādr̥uṣhṭi,
agnānī, asanyamī hokar, kartā hokar, karmakā bandha karatā hai
. aur jab ātmāko bhedagnān hotā
hai tab vah kartā nahīn hotā, isaliye karmakā bandha nahīn karatā, gnātādraṣhṭārūpase pariṇamit hotā hai .
‘isaprakār bhoktr̥utva bhī ātmākā svabhāv nahīn hai’ is arthakā, āgāmī gāthākā sūchak
shlok kahate hain :
shlokārtha :[kartr̥utvavat ] kartr̥utvakī bhān̐ti [bhoktr̥utvan asya chitaḥ svabhāvaḥ smr̥utaḥ na ]
bhoktr̥utva bhī is chaitanyakā (chitsvarūp ātmākā) svabhāv nahīn kahā hai . [agnānāt ev ayan
bhoktā ] vah agnānase hī bhoktā hai, [tad-abhāvāt avedakaḥ ] agnānakā abhāv hone par vah
abhokta hai
.196.
ab isī arthako gāthā dvārā kahate hain :
agnānī sthit prakr̥itīsvabhāv su, karmaphalako vedatā .
aru gnāni to jāne udayagat karmaphal, nahin bhogatā ..316..

Page 463 of 642
PDF/HTML Page 496 of 675
single page version

agnānī karmaphalan prakr̥itisvabhāvasthitastu vedayate .
gnānī punaḥ karmaphalan jānāti uditan na vedayate ..316..
agnānī hi shuddhātmagnānābhāvāt svaparayorekatvagnānen, svaparayorekatvadarshanen,
svaparayorekatvapariṇatyā cha prakr̥itisvabhāve sthitatvāt prakr̥itisvabhāvamapyahantayā anubhavan karmaphalan
vedayate
. gnānī tu shuddhātmagnānasadbhāvāt svaparayorvibhāgagnānen, svaparayorvibhāgadarshanen,
svaparayorvibhāgapariṇatyā cha prakr̥itisvabhāvādapasr̥utatvāt shuddhātmasvabhāvamekamevāhantayā anubhavan
karmaphalamuditan gneyamātratvāt jānātyev, na punaḥ tasyāhantayā‘nubhavitumashakyatvādvedayate
.
gāthārtha :[agnānī ] agnānī [prakr̥itisvabhāvasthitaḥ tu ] prakr̥u tike svabhāvamen sthit
rahatā huā [karmaphalan ] ka rmaphalako [vedayate ] vedatā (bhogatā) hai [punaḥ gnānī ] aur gnānī
to [uditan karmaphalan ] udit (udayāgat) ka rmaphalako [jānāti ] jānatā hai, [na vedayate ]
bhogatā nahīn
.
ṭīkā :agnānī shuddha ātmāke gnānake abhāvake kāraṇ sva-parake ekatvagnānase,
sva-parake ekatvadarshanase aur sva-parakī ekatvapariṇatise prakr̥itike svabhāvamen sthit honese
prakr̥itike svabhāvako bhī ‘ahan’rūpase anubhav karatā huā (arthāt prakr̥itike svabhāvako bhī
‘yah main hūn̐’ isaprakār anubhav karatā huā) karmaphalako vedatā
bhogatā hai; aur gnānī to
shuddhātmāke gnānake sadbhāvake kāraṇ sva-parake vibhāgagnānase, sva-parake vibhāgadarshanase aur
sva-parakī vibhāgapariṇatise prakr̥itike svabhāvase nivr̥utta (
dūravartī) honese shuddha ātmāke
svabhāvako ekako hī ‘ahan’rūpase anubhav karatā huā udit karmaphalako, usake
gneyamātratāke kāraṇ, jānatā hī hai, kintu usakā ‘ahan’rūpase anubhavamen ānā ashakya honese,
(use) nahīn bhogatā
.
bhāvārtha :agnānīko to shuddha ātmākā gnān nahīn hai, isaliye jo karma udayamen
ātā hai usīko vah nijarūp jānakar bhogatā hai; aur gnānīko shuddha ātmākā anubhav ho
gayā hai, isalie vah us prakr̥itike udayako apanā svabhāv nahīn jānatā huā usakā mātra
gnātā hī rahatā hai, bhoktā nahīn hotā
..316..
ab is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

Page 464 of 642
PDF/HTML Page 497 of 675
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
agnānī prakr̥itisvabhāvanirato nityan bhavedvedako
gnānī tu prakr̥itisvabhāvavirato no jātuchidvedakaḥ
.
ityevan niyaman nirūpya nipuṇairagnānitā tyajyatān
shuddhaikātmamaye mahasyachalitairāsevyatān gnānitā
..197..
agnānī vedak eveti niyamyate
ṇa muyadi payaḍimabhavvo suṭṭhu vi ajjhāidūṇ satthāṇi .
guḍaduddhan pi pibantā ṇa paṇṇayā ṇivvisā honti ..317..
na muñchati prakr̥itimabhavyaḥ suṣhṭhvapi adhītya shāstrāṇi .
guḍadugdhamapi pibanto na pannagā nirviṣhā bhavanti ..317..
yathātra viṣhadharo viṣhabhāvan svayamev na muñchati, viṣhabhāvamochanasamarthasasharkarakṣhīrapānāchcha na
shlokārtha :[agnānī prakr̥iti-svabhāv-nirataḥ nityan vedakaḥ bhavet ] agnānī prakr̥u ti-
svabhāvamen līnrakta honese (usīko apanā svabhāv jānatā hai isaliye) sadā vedak hai, [tu ]
aur [gnānī prakr̥iti-svabhāv-virataḥ jātuchit vedakaḥ no ] gnānī to prakr̥u tisvabhāvase virakta honese
(
use parakā svabhāv jānatā hai isalie) ka dāpi vedak nahīn hai . [iti evan niyaman nirūpya ]
isaprakārake niyamako bhalībhān̐ti vichār karakenishchay karake [nipuṇaiḥ agnānitā tyajyatām ]
nipuṇ puruṣho agnānīpanako chhoṛ do aur [shuddha-ek-ātmamaye mahasi ] shuddha-ek -ātmāmay
tejamen [achalitaiḥ ] nishchal hokar [gnānitā āsevyatām ] gnānīpanekā sevan karo
.197.
ab, yah niyam batāyā jātā hai ki ‘agnānī vedak hī hai’ (arthāt agnānī bhoktā hī
hai, aisā niyam hai) :
sadrīt parḥakar shāstra bhī, prakr̥iti abhavya nahīn taje .
jyo dūdh-guṛ pītā huā bhī sarpa nahin nirviṣh bane ..317..
gāthārtha :[suṣhṭhu ] bhalī bhān̐ti [shāstrāṇi ] shāstroṅko [adhītya api ] parḥakar bhī
[abhavyaḥ ] abhavya jīv [prakr̥itim ] prakr̥u tiko (arthāt prakr̥u tike svabhāvako) [na muñchati ] nahīn
chhoṛatā, [guḍadugdham ] jaise mīṭhe dūdhako [pibantaḥ api ] pīte hue [pannagāḥ ] sarpa [nirviṣhāḥ ]
nirviṣh [na bhavanti ] nahīn hote
.
ṭīkā :jaise is jagatamen sarpa viṣhabhāvako apane āp nahīn chhoṛatā aur viṣhabhāvako

Page 465 of 642
PDF/HTML Page 498 of 675
single page version

muñchati; tathā kilābhavyaḥ prakr̥itisvabhāvan svayamev na muñchati, prakr̥itisvabhāvamochan-
samarthadravyashrutagnānāchcha na muñchati, nityamev bhāvashrutagnānalakṣhaṇashuddhātmagnānābhāvenāgnānitvāt
. ato
niyamyate‘gnānī prakr̥itisvabhāve sthitatvādvedak ev .
gnānī tvavedak eveti niyamyate
ṇivveyasamāvaṇṇo ṇāṇī kammapphalan viyāṇedi .
mahuran kaḍuyan bahuvihamaveyao teṇ so hoi ..318..
nirvedasamāpanno gnānī karmaphalan vijānāti .
madhuran kaṭukan bahuvidhamavedakasten sa bhavati ..318..
59
chhuṛānemen samartha aise mishrīsahit dugdhapānase bhī nahīn chhoṛatā, isīprakār vāstavamen abhavya jīv
prakr̥itisvabhāvako apane āp nahīn chhoṛatā aur prakr̥itisvabhāvako chhuṛānemen samartha aise dravyashrutake
gnānase bhī nahīn chhoṛatā; kyoṅki use sadā hī, bhāvashrutagnānasvarūp shuddhātmagnānake (-shuddha ātmāke
gnānake) abhāvake kāraṇ, agnānīpan hai
. isaliye yah niyam kiyā jātā hai (aisā niyam siddha
hotā hai) ki agnānī prakr̥itisvabhāvamen sthit honese vedak hī hai (-karmakā bhoktā hī hai) .
bhāvārtha :is gāthāmen, yah niyam batāyā hai ki agnānī karmaphalakā bhoktā hī hai .
yahān̐ abhavyakā udāharaṇ yukta hai . jaise :abhavyakā svayamev yah svabhāv hotā hai ki
dravyashrutakā gnān ādi bāhya kāraṇoṅke milane par bhī abhavya jīv, shuddha ātmāke gnānake abhāvake
kāraṇ, karmodayako bhoganeke svabhāvako nahīn badalatā; isaliye is udāharaṇase spaṣhṭa huā ki
shāstroṅkā gnān ityādi hone par bhī jab tak jīvako shuddha ātmākā gnān nahīn hai arthāt agnānīpan
hai tab tak vah niyamase bhoktā hī hai
..317..
ab, yah niyam karate hain kignānī to karmaphalakā avedak hī hai :
vairāgyaprāpta ju gnānijan hai karmaphalako jānatā .
kaṛave-madhur bahubhān̐tiko, isase avedak hai ahā ! ..318..
gāthārtha :[nirvedasamāpannaḥ ] nirved(vairāgya)ko prāpta [gnānī ] gnānī [madhuram
kaṭukam ] mīṭhe-ka ṛave [bahuvidham ] anek prakārake [karmaphalam ] ka rmaphalako [vijānāti ]
jānatā hai, [ten ] isaliye [saḥ ] vah [avedakaḥ bhavati ] avedak hai
.

Page 466 of 642
PDF/HTML Page 499 of 675
single page version

gnānī tu nirastabhedabhāvashrutagnānalakṣhaṇashuddhātmagnānasadbhāven parato‘tyantavirakta tvāt prakr̥iti-
vabhāvan svayamev muñchati, tato‘madhuran madhuran vā karmaphalamuditan gnātr̥utvāt kevalamev jānāti, na
punargnāne sati paradravyasyāhantayā‘nubhavitumayogyatvādvedayate
. ato gnānī prakr̥itisvabhāvavirakta tvādavedak
ev .
(vasantatilakā)
gnānī karoti na na vedayate cha karma
jānāti kevalamayan kil tatsvabhāvam
.
jānanparan karaṇavedanayorabhāvā-
chchhuddhasvabhāvaniyataḥ sa hi mukta ev
..198..
ṭīkā :gnānī to jisamense bhed dūr ho gaye hain aisā bhāvashrutagnān jisakā svarūp hai,
aise shuddhātmagnānake (shuddha ātmāke gnānake) sadbhāvake kāraṇ, parase atyanta virakta honese
prakr̥iti-(karmoday)ke svabhāvako svayamev chhoṛ detā hai, isaliye udayamen āye hue amadhur yā madhur
karmaphalako gnātāpaneke kāraṇ mātra jānatā hī hai, kintu gnānake hone par (
gnān ho tab) paradravyako
‘ahan’rūpase anubhav karanekī ayogyatā honese (us karmaphalako) nahīn vedatā . isaliye, gnānī
prakr̥itisvabhāvase virakta honese avedak hī hai .
bhāvārtha :jo jisase virakta hotā hai use vah apane vash to bhogatā nahīn hai, aur yadi
paravash hokar bhogatā hai to vah paramārthase bhoktā nahīn kahalātā . is nyāyase gnānījo ki
prakr̥itisvabhāvako (karmodayako) apanā na jānanese usase virakta hai vahsvayamev to
prakr̥itisvabhāvako nahīn bhogatā, aur udayakī balavattāse paravash hotā huā apanī nirbalatāse bhogatā
hai to use paramārthase bhoktā nahīn kahā jā sakatā, vyavahārase bhoktā kahalātā hai
. kintu vyavahārakā
to yahān̐ shuddhanayake kathanamen adhikār nahīn hai; isaliye gnānī abhoktā hī hai ..318..
ab is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[gnānī karma na karoti cha na vedayate ] gnānī ka rmako na to ka ratā hai aur
na vedatā (bhogatā) hai, [tatsvabhāvam ayan kil kevalam jānāti ] vah ka rmake svabhāvako mātra
jānatā hī hai
. [paran jānan ] isaprakār mātra jānatā huā [karaṇ-vedanayoḥ abhāvāt ] ka rane aur
vedaneke (bhoganeke) abhāvake kāraṇ [shuddha-svabhāv-niyataḥ saḥ hi mukta : ev ] shuddha svabhāvamen
nishchal aisā vah vāstavamen mukta hī hai
.
bhāvārtha :gnānī karmakā svādhīnatayā kartā-bhoktā nahīn hai, mātra gnātā hī hai; isaliye
vah mātra shuddhasvabhāvarūp hotā huā mukta hī hai . karma udayamen ātā bhī hai, phi ra bhī vah gnānīkā
kyā kar sakatā hai ? jab tak nirbalatā rahatī hai tabatak karma jor chalā le; gnānī kramashaḥ shakti

Page 467 of 642
PDF/HTML Page 500 of 675
single page version

ṇa vi kuvvai ṇa vi veyai ṇāṇī kammāin bahupayārāin .
jāṇai puṇ kammaphalan bandhan puṇṇan cha pāvan cha ..319..
nāpi karoti nāpi vedayate gnānī karmāṇi bahuprakārāṇi .
jānāti punaḥ karmaphalan bandhan puṇyan cha pāpan cha ..319..
gnānī hi karmachetanāshūnyatven karmaphalachetanāshūnyatven cha svayamakartr̥utvādavedayitr̥utvāchcha na
karma karoti na vedayate cha; kintu gnānachetanāmayatven kevalan gnātr̥utvātkarmabandhan karmaphalan cha
shubhamashubhan vā kevalamev jānāti
.
kut etat ?
diṭṭhī jahev ṇāṇan akārayan tah avedayan chev .
jāṇai ya bandhamokkhan kammudayan ṇijjaran chev ..320..
barḥākar antamen karmakā samūl nāsh karegā hī .198.
ab isī arthako punaḥ dr̥urḥ karate hain :
karatā nahīn, nahin vedatā, gnānī karam bahubhān̐tikā .
bas jānatā vah bandha tyon hi karmaphal shubh-ashubhako ..319..
gāthārtha :[gnānī] gnānī [bahuprakārāṇi] bahut prakārake [karmāṇi] ka rmoṅko [na api
karoti] na to ka ratā hai, [na api vedayate ] aur na vedatā (bhogatā) hī hai; [punaḥ ] ki ntu [puṇyan
cha pāpan cha ]
puṇya aur pāparūp [bandhan ] ka rmabandhako [karmaphalan ] tathā ka rmaphalako [jānāti ]
jānatā hai
.
ṭīkā :gnānī karmachetanā rahit honese svayam akartā hai, aur karmaphalachetanā rahit honese
svayam avedak (abhoktā) hai, isalie vah karmako na to karatā hai aur na vedatā (bhogatā)
hai; kintu gnānachetanāmay honese mātra gnātā hī hai, isaliye vah shubh athavā ashubh karmabandhako tathā
karmaphalako mātra jānatā hī hai
..319..
ab prashna hotā hai ki(gnānī karatā-bhogatā nahīn hai, mātra jānatā hī hai) yah kaise hai ?
isakā uttar dr̥uṣhṭāntapūrvak kahate hain :
jyon netra, tyon hī gnān nahin kārak, nahīn vedak aho !
jāne hi karmoday, nirajarā, bandha tyon hī mokṣhako
..320..