Page 468 of 642
PDF/HTML Page 501 of 675
single page version
yathātra loke draṣhṭirdashyādatyantavibhakta tven tatkaraṇavedanayorasamarthatvāt drashyan na karoti na vedayate cha, anyathāgnidarshanātsandhukṣhaṇavat svayam jvalanakaraṇasya, lohapiṇḍavatsvayamauṣhṇyānubhavanasya cha durnivāratvāt, kintu kevalan darshanamātrasvabhāvatvāt tatsarvan kevalamev pashyati; tathā gnānamapi svayam draṣhṭr̥utvāt karmaṇo‘tyantavibhakta tven nishchayatastatkaraṇavedanayorasamarthatvātkarma na karoti na vedayate cha, kintu kevalan gnānamātrasvabhāvatvātkarmabandhan mokṣhan vā karmodayan nirjarān vā kevalamev jānāti .
gāthārtha : — [yathā ev dr̥uṣhṭiḥ ] jaise netra (dr̥ushya padārthoṅko ka ratā-bhogatā nahīn hai, kintu dekhatā hī hai), [tathā ] usīprakār [gnānam ] gnān [akārakan ] akārak [avedakan cha ev ] tathā avedak hai, [cha ] aur [bandhamokṣhan ] bandha, mokṣha, [karmodayan ] ka rmoday [nirjarān cha ev ] tathā nirjarāko [jānāti ] jānatā hī hai .
ṭīkā : — jaise is jagatamen netra dr̥ushya padārthase atyanta bhinnatāke kāraṇ use karane-vedane ( – bhogane)men asamartha honese, dr̥ushya padārthako na to karatā hai aur na vedatā ( – bhogatā) hai — yadi aisā na ho to agniko dekhane par, 1sandhukṣhaṇakī bhān̐ti, apaneko ( – netrako) agnikā kartr̥utva (jalānā), aur loheke golekī bhān̐ti apaneko (netrako) agnikā anubhav durnivār honā chāhie, (arthāt yadi netra dr̥ushya padārthako karatā aur bhogatā ho to netrake dvārā agni jalanī chāhie aur netrako agnikī uṣhṇatākā anubhav honā chāhie; kintu aisā nahīn hotā, isaliye netra dr̥ushya padārthakā kartā-bhoktā nahīn hai) — kintu keval darshanamātrasvabhāvavālā honese vah (netra) sabako mātra dekhatā hī hai; isīprakār gnān bhī, svayam (netrakī bhān̐ti) dekhanevālā honese, karmase atyanta bhinnatāke kāraṇ nishchayase usake karane-vedane-(bhogane) men asamartha honese, karmako na to karatā hai aur na vedatā (bhogatā) hai, kintu keval gnānamātrasvabhāvavālā ( – jānanekā svabhāvavālā) honese karmake bandhako tathā mokṣhako, aur karmake udayako tathā nirjarāko mātra jānatā hī hai .
bhāvārtha : — gnānakā svabhāv netrakī bhān̐ti dūrase jānanā hai; isaliye gnānake kartr̥utva- bhoktr̥utva nahīn hai . kartr̥utva-bhoktr̥utva mānanā agnān hai . yahān̐ koī pūchhatā hai ki — ‘‘aisā to kevalagnān hai . aur sheṣh to jab tak mohakarmakā uday hai tab tak sukhaduḥkharāgādirūp pariṇaman hotā hī hai, tathā jab tak darshanāvaraṇ, gnānāvaraṇ tathā vīryāntarāyakā uday hai tab tak adarshan, 1sandhukṣhaṇ = sandhūkaṇ; agni jalānevālā padārtha; agniko chetānevālī vastu .
Page 469 of 642
PDF/HTML Page 502 of 675
single page version
sakatā hai ?’’ usakā samādhān : — pahalese hī yah kahā jā rahā hai ki jo svatantratayā karatā-
svatantratayā to kisīkā kartā-bhoktā nahīn hotā, tathā apanī nirbalatāse karmake udayakī
balavattāse jo kārya hotā hai usakā paramārthadr̥uṣhṭise vah kartā-bhoktā nahīn kahā jātā . aur us
aur itanā visheṣh jānanā chāhie ki — kevalagnānī to sākṣhāt shuddhātmasvarūp hī hain aur shrutagnānī bhī shuddhanayake avalambanase ātmāko aisā hī anubhav karate hain; pratyakṣha aur parokṣhakā hī bhed hai . isaliye shrutagnānīko gnān-shraddhānakī apekṣhāse gnātā-draṣhṭāpan hī hai aur chāritrakī apekṣhāse pratipakṣhī karmakā jitanā uday hai utanā ghāt hai aur use naṣhṭa karanekā udyam bhī hai . jab us karmakā abhāv ho jāyegā tab sākṣhāt yathākhyāt chāritra pragaṭ hogā aur tab kevalagnān pragaṭ hogā . yahān̐ samyagdr̥uṣhṭiko jo gnānī kahā jātā hai so vah mithyātvake abhāvakī apekṣhāse kahā jātā hai . yadi gnānasāmānyakī apekṣhā len to sabhī jīv gnānī hain aur visheṣhakī apekṣhā len to jab tak kiñchitmātra bhī agnān hai tab tak gnānī nahīn kahā jā sakatā — jaise siddhānt granthommen bhāvoṅkā varṇan karate hue, jab tak kevalagnān utpanna na ho tab tak arthāt bārahaven guṇasthān tak agnānabhāv kahā hai . isaliye yahān̐ jo gnānī-agnānīpan kahā hai vah samyaktva mithyātvakī apekṣhāse hī jānanā chāhie ..320..
ab, jo — jain sādhu bhī — sarvathā ekāntake āshayase ātmāko kartā hī mānate hain unakā niṣhedh karate hue, āgāmī gāthākā sūchak shlok kahate hain : —
shlokārtha : — [ye tu tamasā tatāḥ ātmānan kartāram pashyanti ] jo agnān-andhakārase āchchhādit hote hue ātmāko kartā mānate hain, [mumukṣhatām api ] ve bhale hī mokṣhake ichchhuk hon tathāpi [sāmānyajanavat ] sāmānya (lauki ka ) janoṅkī bhān̐ti [teṣhān mokṣhaḥ na ] unakī bhī mukti nahīn hotī . 199 .
Page 470 of 642
PDF/HTML Page 503 of 675
single page version
— jo dev, mānav, asurake trayalokako nitya hi kare ..323..
gāthārtha : — [lokasya ] lok ke (lauki ka janoṅke) matamen [suranārakatiryaṅmānuṣhān sattvān ] dev, nārakī , tiryañch, manuṣhya — prāṇiyoṅko [viṣhṇuḥ ] viṣhṇu [karoti ] ka ratā hai; [cha ] aur [yadi ] yadi [shramaṇānām api ] shramaṇon-(muniyon)ke mantavyamen bhī [ṣhaḍivadhān kāyān ] chhah kāyake jīvoṅko [ātmā ] ātmā [karoti ] ka ratā ho, [yadi lokashramaṇānām ] to lok aur shramaṇoṅkā [ekaḥ siddhāntaḥ ] ek siddhānt ho gayā, [visheṣhaḥ na dr̥ushyate ] unamen koī antar dikhāī nahīn detā; (kyoṅki) [lokasya ] lok ke matamen [viṣhṇuḥ ] viṣhṇu [karoti ] ka ratā hai aur
Page 471 of 642
PDF/HTML Page 504 of 675
single page version
ye tvātmānan kartāramev pashyanti te lokottarikā api na laukikatāmativartante; laukikānān paramātmā viṣhṇuḥ suranārakādikāryāṇi karoti, teṣhān tu svātmā tāni karotītyapasiddhāntasya samatvāt . tatasteṣhāmātmano nityakartr̥utvābhyupagamāt laukikānāmiv lokottarikāṇāmapi nāsti mokṣhaḥ .
mānyatāmen donon samān hue) . [evan ] isaprakār, [sadevamanujāsurān lokān ] dev, manuṣhya aur
pravartamān) aise [lokashramaṇānān dvayeṣhām api ] un lok aur shramaṇ — donoṅkā [ko‘pi mokṣhaḥ ]
ṭīkā : — jo ātmāko kartā hī dekhate — mānate hain, ve lokottar hon to bhī laukikatāko atikramaṇ nahīn karate; kyoṅki, laukik janoṅke matamen paramātmā viṣhṇu devanārakādi kārya karatā hai, aur un ( — lokottar bhī muniyon)ke matamen apanā ātmā un kāryako karatā hai — isaprakār (donomen) 1apasiddhāntakī samānatā hai . isaliye ātmāke nitya kartr̥utvakī unakī mānyatāke kāraṇ, laukik janoṅkī bhān̐ti, lokottar puruṣhon (muniyon) kā bhī mokṣha nahīn hotā .
bhāvārtha : — jo ātmāko kartā mānate hain, ve bhale hī muni ho gaye hon tathāpi ve laukik jan jaise hī hain; kyoṅki, lok īshvarako kartā mānatā hai aur un muniyonne ātmāko kartā mānā hai — isaprakār donoṅkī mānyatā samān huī . isaliye jaise laukik janoṅko mokṣha nahīn hotī, usīprakār un muniyoṅkī bhī mukti nahīn hai . jo kartā hogā vah kāryake phalako bhī avashya bhogegā, aur jo phalako bhogegā usakī mukti kaisī ?..321 se 323..
ab āgeke shlokamen yah kahate hain ki — ‘paradravya aur ātmākā koī bhī sambandha nahīn hai, isaliye unamen kartā-karmasambandha bhī nahīn hai; : —
shlokārtha : — [paradravya-ātmatattvayoḥ sarvaḥ api sambandhaḥ nāsti ] paradravya aur ātma- tattvakā sampūrṇa hī (koī bhī) sambandha nahīn hai; [kartr̥u-karmatva-sambandha-abhāve ] isaprakār ka rtr̥u- ka rmatvake sambandhakā abhāv honese, [tatkartr̥utā kutaḥ ] ātmāke paradravyakā ka rtr̥utva ka hān̐se ho sakatā hai ?
bhāvārtha : — paradravya aur ātmākā koī bhī sambandha nahīn hai, tab phi ra unamen 1apasiddhānta = mithyā arthāt bhūlabharā siddhānta .
Page 472 of 642
PDF/HTML Page 505 of 675
single page version
paradravyakā kartr̥utva kaise ho sakatā hai ? 200.
ab, ‘‘jo vyavahāranayake kathanako grahaṇ karake yah kahate hain ki ‘paradravya merā hai’, aur isaprakār vyavahārako hī nishchay mānakar ātmāko paradravyakā kartā mānate hain, ve mithyādr̥uṣhṭi hain’’ ityādi arthakī sūchak gāthāyen dr̥uṣhṭānta sahit kahate hain : —
Page 473 of 642
PDF/HTML Page 506 of 675
single page version
agnānin ev vyavahāravimūḍhāḥ paradravyan mamedamiti pashyanti . gnāninastu nishchayapratibuddhāḥ paradravyakaṇikāmātramapi na mamedamiti pashyanti . tato yathātra loke kashchid vyavahāravimūḍhaḥ parakīyagrāmavāsī mamāyan grām iti pashyan mithyādraṣhṭiḥ, tathā yadi gnānyapi kathachind [vyavahārabhāṣhiten tu ] vyavahārake vachanoṅko grahaṇ karake [paradravyan mam ] ‘paradravya merā hai’ [bhaṇanti ] aisā ka hate hain, [tu ] parantu gnānījan [nishchayen jānanti ] nishchayase jānatee hain ki ‘[kiñchit ] koī [paramāṇumātram api ] paramāṇumātra bhī [na cha mam ] merā nahīn hai’ .
[yathā ] jaise [kaḥ api naraḥ ] koī manuṣhya [asmākan grāmaviṣhayanagararāṣhṭram ] ‘hamārā grām, hamārā desh, hamārā nagar, hamārā rāṣhṭra’ [jalpati ] isaprakār ka hatā hai, [tu ] kintu [tāni ] ve [tasya ] usake [na cha bhavanti ] nahīn hain, [mohen cha ] mohase [saḥ ātmā ] vah ātmā [bhaṇati ] ‘mere hain’ isaprakār ka hatā hai; [evam ev ] isīprakār [yaḥ gnānī ] jo gnānī bhī [paradravyan mam ] ‘paradravya merā hai’ [iti jānan ] aisā jānatā huā [ātmānan karoti ] paradravyako nijarūp ka ratā hai, [eṣhaḥ ] vah [niḥsanshayan ] niḥsandeh arthāt nishchayataḥ [mithyādr̥uṣhṭiḥ ] mithyādr̥uṣhṭi [bhavati ] hotā hai .
[tasmāt ] isaliye tattvagna [na me iti gnātvā ] ‘paradravya merā nahīn hai’ yah jānakar, [eteṣhān dvayeṣhām api ] in donoṅkā ( – lok kā aur shramaṇakā – ) [paradravye ] paradravyamen [kartr̥uvyavasāyan jānan ] ka rtr̥utvake vyavasāyako jānate hue, [jānīyāt ] yah jānate hain ki [dr̥uṣhṭirahitānām ] yah vyavasāy samyagdarshanase rahit puruṣhoṅkā hai .
ṭīkā : — agnānījan hī vyavahāravimūrḥ (vyavahāramen hī vimūrḥ) honese paradravyako aisā dekhate — mānate hain ki ‘yah merā hai’; aur gnānījan to nishchayapratibuddha (nishchayake gnātā) honese paradravyakī kaṇikāmātrako bhī ‘yah merā hai’ aisā nahīn dekhate – mānate . isaliye, jaise is jagatamen koī vyavahāravimūrḥ aisā dūsareke gām̐vamen rahanevālā manuṣhya ‘yah grām merā hai’ isaprakār dekhatā – mānatā huā mithyādr̥uṣhṭi ( – viparīt dr̥uṣhṭivālā) hai, usīprakār yadi gnānī bhī kisī prakārase
Page 474 of 642
PDF/HTML Page 507 of 675
single page version
vyavahāravimūḍho bhūtvā paradravyan mamedamiti pashyet tadā so‘pi nissanshayan paradravyamātmānan kurvāṇo mithyādraṣhṭirev syāt . atastattvan jānan puruṣhaḥ sarvamev paradravyan na mameti gnātvā lokashramaṇānān dvayeṣhāmapi yo‘yan paradravye kartr̥uvyavasāyaḥ sa teṣhān samyagdarshanarahitatvādev bhavati iti sunishchitan jānīyāt .
sambandha ev sakalo‘pi yato niṣhiddhaḥ .
pashyantvakartr̥u munayashcha janāshcha tattvam ..201..
vyavahāravimūrḥ hokar paradravyako ‘yah merā hai’ isaprakār dekhe – māne to us samay vah bhī niḥsanshayataḥ arthāt nishchayataḥ, paradravyako nijarūp karatā huā, mithyādr̥uṣhṭi hī hotā hai . isaliye tattvagna puruṣh ‘samasta paradravya merā nahīn hai’ yah jānakar, yah sunishchitatayā jānatā hai ki — ‘lok aur shramaṇ — donoṅko jo yah paradravyamen kartr̥utvakā vyavasāy hai, vah unakī samyagdarshanarahitatāke kāraṇ hī hai’ .
bhāvārtha : — jo vyavahārase mohī hokar paradravyake kartr̥utvako mānate hain, ve — laukikajan hon yā munijan hon — mithyādr̥uṣhṭi hī hain . yadi gnānī bhī vyavahāramūrḥ hokar paradravyako ‘apanā’ mānatā hai, to vah mithyādr̥uṣhṭi hī hotā hai ..324 se 327..
shlokārtha : — [yataḥ ] kyoṅki [ih ] is lok men [ekasya vastunaḥ anyatareṇ sārdhan sakalaḥ api sambandhaḥ ev niṣhiddhaḥ ] ek vastukā anya vastuke sāth sampūrṇa sambandha hī niṣhedh kiyā gayā hai, [tat ] isaliye [vastubhede ] jahān̐ vastubhed hai arthāt bhinna vastuen̐ hain vahān̐ [kartr̥ukarmaghaṭanā asti na ] ka rtāk rmaghaṭanā nahīn hotī — [munayaḥ cha janāḥ cha ] isaprakār munijan aur lauki ka jan [tattvam akartr̥u pashyantu ] tattvako ( – vastuke yathārtha svarūpako) ak rtā dekho, (yah shraddhāmen lāo ki — koī kisīkā ka rtā nahīn hai, paradravya parakā ak rtā hī hai) .201.
‘‘jo puruṣh aisā vastusvabhāvakā niyam nahīn jānate ve agnānī hote hue karmako karate hain; isaprakār bhāvakarmakā kartā agnānase chetan hī hotā hai .’’ — is arthakā evan āgāmī gāthāoṅkā sūchak kalasharūp kāvya kahate hain : —
Page 475 of 642
PDF/HTML Page 508 of 675
single page version
magnānamagnamahaso bat te varākāḥ .
kartā svayam bhavati chetan ev nānyaḥ ..202..
shlokārtha : — (āchāryadev khedapūrvak ka hate hain ki :) [bat ] arere! [ye tu imam svabhāvaniyaman na kalayanti ] jo is vastusvabhāvake niyamako nahīn jānate [te varākāḥ ] ve bechāre, [agnānamagnamahasaḥ ] jinakā (puruṣhārtharūp – parākramarūp) tej agnānamen ḍūb gayā hai aise, [karma kurvanti ] ka rmako ka rate hain; [tataḥ ev hi ] isaliye [bhāvakarmakartā chetanaḥ ev svayam bhavati ] bhāvak rmakā ka rtā chetan hī svayam hotā hai, [anyaḥ na ] anya koī nahīn .
bhāvārtha : — vastuke svarūpake niyamako nahīn jānatā, isaliye paradravyakā kartā hotā huā agnānī ( – mithyādr̥uṣhṭi) jīv svayam hī agnānabhāvamen pariṇamit hotā hai; isaprakār apane bhāvakarmakā kartā agnānī svayam hī hai, anya nahīn .202.
ab, ‘(jīvake) jo mithyātvabhāv hotā hai, usakā kartā kaun hai ?’ — is bātakī bhalībhān̐ti charchā karake, ‘bhāvakarmakā kartā (agnānī) jīv hī hai’ yah yuktipūrvak siddha karate hain : —
Page 476 of 642
PDF/HTML Page 509 of 675
single page version
gāthārtha : — [yadi ] yadi [mithyātvan prakr̥itiḥ ] mithyātva nāmak (mohanīy ka rmakī) prakr̥u ti [ātmānam ] ātmāko [mithyādr̥uṣhṭin ] mithyādr̥uṣhṭi [karoti ] ka ratī hai aisā mānā jāye, [tasmāt ] to [te ] tumhāre matamen [achetanā prakr̥itiḥ ] achetan prakr̥u ti [nanu kārakā prāptā ] (mithyātvabhāvakī) ka rtā ho gaī ! (isaliye mithyātvabhāv achetan siddha huā!)
[athavā ] athavā, [eṣhaḥ jīvaḥ ] yah jīv [pudgaladravyasya ] pudgaladravyake [mithyātvam ] mithyātvako [karoti ] ka ratā hai aisā mānā jāye, [tasmāt ] to [pudgaladravyan mithyādr̥uṣhṭiḥ ] pudgal- dravya mithyādr̥uṣhṭi siddha hogā! — [na punaḥ jīvaḥ ] jīv nahīn!
Page 477 of 642
PDF/HTML Page 510 of 675
single page version
jīv ev mithyātvādibhāvakarmaṇaḥ kartā, tasyāchetanaprakr̥itikāryatve‘chetanatvānuṣhaṅgāt . svasyaiv jīvo mithyātvādibhāvakarmaṇaḥ kartā, jīven pudgaladravyasya mithyātvādibhāvakarmaṇi kriyamāṇe pudgaladravyasya chetanānuṣhaṅgāt . na cha jīvaḥ prakr̥itishcha mithyātvādibhāvakarmaṇo dvau kartārau, jīvavad- chetanāyāḥ prakr̥uterapi tatphalabhogānuṣhaṅgāt . na cha jīvaḥ prakr̥itishcha mithyātvādibhāvakarmaṇo dvāvapyakartārau, svabhāvat ev pudgaladravyasya mithyātvādibhāvānuṣhaṅgāt . tato jīvaḥ kartā, svasya karma kāryamiti siddham . pudgaladravyako [mithyātvam ] mithyātvabhāvarūp [kurutaḥ ] ka rate hain aisā mānā jāye, [tasmāt ] to [dvābhyān kr̥utan tat ] jo donoṅke dvārā kiyā [tasya phalam ] usakā phal [dvau api bhuñjāte ] donon bhogeṅge !
[ath ] athavā yadi [pudgaladravyan ] pudgaladravyako [mithyātvam ] mithyātvabhāvarūp [na prakr̥itiḥ karoti ] na to prakr̥u ti ka ratī hai [na jīvaḥ ] aur na jīv ka ratā hai ( – donommense koī nahīn ka ratā) aisā mānā jāy, [tasmāt ] to [pudgaladravyan mithyātvam ] pudgaladravya svabhāvase hī mithyātvabhāvarūp siddha hogā ! [tat tu na khalu mithyā ] kyā yah vāstavamen mithyā nahīn hai ?
ṭīkā : — jīv hī mithyātvādi bhāvakarmakā kartā hai; kyoṅki yadi vah (bhāvakarma) achetan prakr̥itikā kārya ho to use ( – bhāvakarmako) achetanatvakā prasaṅg ā jāyegā . jīv apane hī mithyātvādi bhāvakarmakā kartā hai; kyoṅki yadi jīv pudgaladravyake mithyātvādi bhāvakarmako kare to pudgaladravyako chetanatvakā prasaṅg ā jāyegā . aur jīv tathā prakr̥iti donon mithyātvādi bhāvakarmake kartā hain aisā bhī nahīn hai; kyoṅki yadi ve donon kartā hon to jīvakī bhān̐ti achetan prakr̥itiko bhī us (-bhāvakarma)kā phal bhoganekā prasaṅg ā jāyegā . aur jīv tathā prakr̥iti donon mithyātvādi bhāvakarmake akartā hain so aisā bhī nahīn hai; kyoṅki yadi ve donon akartā hon to svabhāvase hī pudgaladravyako mithyātvādi bhāvakā prasaṅg ā jāyegā . isase yah siddha huā ki — jīv kartā hai aur apanā karma kārya hai (arthāt jīv apane mithyātvādi bhāvakarmakā kartā hai aur apanā bhāvakarma apanā kārya hai) .
bhāvārtha : — in gāthāommen yah siddha kiyā hai ki bhāvakarmakā kartā jīv hī hai . yahān̐ yah jānanā chāhie ki — paramārthase anya dravya anya dravyake bhāvakā kartā nahīn hotā, isaliye jo chetanake bhāv hain unakā kartā chetan hī ho sakatā hai . is jīvake agnānase jo mithyātvādi bhāvarūp pariṇām hain ve chetan hain, jaṛ nahīn; ashuddhanishchayanayase unhen chidābhās bhī kahā jātā hai . isaprakār
Page 478 of 642
PDF/HTML Page 511 of 675
single page version
ragnāyāḥ prakr̥uteḥ svakāryaphalabhugbhāvānuṣhaṅgātkr̥utiḥ .
jīvasyaiv cha karma tachchidanugan gnātā na yatpudgalaḥ ..203..
ve pariṇām chetan hain, isaliye unakā kartā bhī chetan hī hai; kyoṅki chetanakarmakā kartā chetan hī hotā hai — yah paramārtha hai . abhedadr̥uṣhṭimen to jīv shuddhachetanāmātra hī hai, kintu jab vah karmake nimittase pariṇamit hotā hai tab vah un-un pariṇāmonse yukta hotā hai aur tab pariṇām- pariṇāmīkī bhedadr̥uṣhṭimen apane agnānabhāvarūp pariṇāmoṅkā kartā jīv hī hai . abhedadr̥uṣhṭimen to kartākarmabhāv hī nahīn hai, shuddha chetanāmātra jīvavastu hai . isaprakār yathārthatayā samajhanā chāhiye ki chetanakarmakā kartā chetan hī hai ..328 se 331..
shlokārtha : — [karma kāryatvāt akr̥utan na ] jo ka rma (arthāt bhāvak rma) hai vah kārya hai, isaliye vah akr̥ut nahīn ho sakatā arthāt kisīke dvārā kiye binā nahīn ho sakatā . [cha ] aur [tat jīv-prakr̥utyoḥ dvayoḥ kr̥utiḥ na ] aise bhī nahīn hai ki vah (bhāvak rma) jīv aur prakr̥u ti donoṅkī kr̥u ti ho, [agnāyāḥ prakr̥uteḥ sva-kārya-phal-bhug-bhāv-anuṣhaṅgāt ] kyoṅki yadi vah donoṅkā kārya ho to gnānarahit (jaṛ) prakr̥u tiko bhī apane kāryakā phal bhoganekā prasaṅg ā jāyegā . [ekasyāḥ prakr̥uteḥ na ] aur vah (bhāvak rma) ek prakr̥u tikī kr̥u ti ( – ake lī prakr̥u tikā kārya – ) bhī nahīn hai, [achittvalasanāt ] kyoṅki prakr̥u tikā to achetanatva pragaṭ hai (arthāt prakr̥u ti to achetan hai aur bhāvak rma chetan hai) . [tataḥ ] isaliye [asya kartā jīvaḥ ] us bhāvak rmakā ka rtā jīv hī hai [cha ] aur [chid-anugan ] chetanakā anusaraṇ karanevālā arthāt chetanake sāth anvayarūp ( – chetanake pariṇāmarūp – ) aisā [tat ] vah bhāvak rma [jīvasya ev karma ] jīvakā hī ka rma hai, [yat ] kyoṅki [pudgalaḥ gnātā na ] pudgal to gnātā nahīn hai (isaliye vah bhāvak rma pudgalakā ka rma nahīn ho sakatā) .
bhāvārtha : — chetanakarma chetanake hī hotā hai; pudgal jaṛ hai, usase chetanakarma kaise ho sakatā hai ? .203.
ab āgekī gāthāommen, jo bhāvakarmakā kartā bhī karmako hī mānate hain unhen samajhāneke lie syādvādake anusār vastusthiti kaheṅge; pahale usakā sūchak kāvya kahate hain : —
Page 479 of 642
PDF/HTML Page 512 of 675
single page version
kartātmaiṣh kathañchidityachalitā kaishchichchhrutiḥ kopitā .
syādvādapratibandhalabdhavijayā vastusthitiḥ stūyate ..204..
shlokārtha : — [kaishchit hatakaiḥ ] koī ātmāke ghātak (sarvathā ekāntavādī) [karma ev kartr̥u pravitarkya ] ka rmako hī ka rtā vichār kar [ātmanaḥ kartr̥utān kṣhiptvā ] ātmāke ka rtr̥utvako uṛākar, ‘[eṣhaḥ ātmā kathañchit ka rtā ] yah ātmā ka thañchit ka rtā hai’ [iti achalitā shrutiḥ kopitā ] aisā ka hanevālī achalit shrutiko kopit ka rate hain ( – nirbādh jinavāṇīkī virādhanā ka rate hain); [uddhat-moh-mudrit-dhiyān teṣhām bodhasya sanshuddhaye ] jinakī buddhi tīvra mohase mudrit ho gaī hai aise un ātmaghātakoṅke gnānakī sanshuddhike liye (nimnalikhit gāthāon dvārā) [vastusthitiḥ stūyate ] vastusthiti ka hī jātī hai — [syādvād- pratibandha-labdha-vijayā ] jis vastusthitine syādvādake pratibandhase vijay prāpta kī hai (arthāt jo vastusthiti syādvādarūp niyamase nirbādhatayā siddha hotī hai) .
bhāvārtha : — koī ekāntavādī sarvathā ekāntataḥ karmakā kartā karmako hī kahate hain aur ātmāko akartā hī kahate hain; ve ātmāke ghātak hain . un par jinavāṇīkā kop hai, kyoṅki syādvādase vastusthitiko nirbādhatayā siddha karanevālī jinavāṇī to ātmāko kathañchit kartā kahatī hai . ātmāko akartā hī kahanevāle ekāntavādiyoṅkī buddhi utkaṭ mithyātvase ḍhak gaī hai; unake mithyātvako dūr karaneke liye āchāryadev syādvādānusār jaisī vastusthiti hai, vah nimnalikhit gāthāommen kahate hain .204.
‘ātmā sarvathā akartā nahīn hai, kathañchit kartā bhī hai’ is arthakī gāthāyen ab kahate hain : —
Page 480 of 642
PDF/HTML Page 513 of 675
single page version
kammehi suhāvijjadi dukkhāvijjadi tahev kammehin . kammehi ya michchhattan ṇijjadi ṇijjadi asañjaman chev ..333.. kammehi bhamāḍijjadi uḍḍhamaho chāvi tiriyaloyan cha . kammehi chev kijjadi suhāsuhan jettiyan kiñchi ..334.. jamhā kamman kuvvadi kamman dedi haradi tti jan kiñchi . tamhā u savvajīvā akāragā honti āvaṇṇā ..335.. purisitthiyāhilāsī itthīkamman cha purisamahilasadi . esā āyariyaparamparāgadā erisī du sudī ..336.. tamhā ṇa ko vi jīvo abambhachārī du amha uvadese . jamhā kamman chev hi kamman ahilasadi idi bhaṇidan ..337.. jamhā ghādedi paran pareṇ ghādijjade ya sā payaḍī . edeṇattheṇan kir bhaṇṇadi paraghādaṇāmetti ..338..
Page 481 of 642
PDF/HTML Page 514 of 675
single page version
tamhā ṇa ko vi jīvo vadhādao atthi amha uvadese . jamhā kamman chev hi kamman ghādedi idi bhaṇidan ..339.. evan saṅkhuvaesan je du parūventi erisan samaṇā . tesin payaḍī kuvvadi appā ya akāragā savve ..340.. ahavā maṇṇasi majjhan appā appāṇamappaṇo kuṇadi . eso michchhasahāvo tumhan eyan muṇantassa ..341.. appā ṇichcho‘saṅkhejjapadeso desido du samayamhi . ṇa vi so sakkadi tatto hīṇo ahio ya kādun je ..342.. jīvassa jīvarūvan vittharado jāṇ logamettan khu . tatto so kin hīṇo ahio ya kahan kuṇadi davvan ..343.. ah jāṇago du bhāvo ṇāṇasahāveṇ achchhade tti madan . tamhā ṇa vi appā appayan tu sayamappaṇo kuṇadi ..344..
Page 482 of 642
PDF/HTML Page 515 of 675
single page version
gāthārtha : — ‘‘[karmabhiḥ tu ] ka rma [agnānī kriyate ] (jīvako) agnānī ka rate hain [tathā ev ] usī tarah [karmabhiḥ gnānī ] karma (jīvako) gnānī ka rate hain, [karmabhiḥ svāpyate ] ka rma sulāte hain [tathā ev ] usī tarah [karmabhiḥ jāgaryate ] ka rma jagāte hain, [karmabhiḥ sukhī kriyate ] ka rma sukhī ka rate hain [tathā ev ] usī tarah [karmabhiḥ duḥkhī kriyate ] ka rma duḥkhī ka rate hain, [karmabhiḥ cha mithyātvan nīyate ] ka rma mithyātvako prāpta karāte hain [cha ev ] aur [asanyaman nīyate ] ka rma asanyamako prāpta karāte hain, [karmabhiḥ ] ka rma [ū rdhvam adhaḥ cha api tiryaglokan cha ] ū rdhvalok , adholok aur tiryaglok men [bhrāmyate ] bhramaṇ karāte hain, [yatkiñchit yāvat shubhāshubhan ] jo kuchh bhī jitanā shubh aur ashubh hai vah sab [karmabhiḥ cha ev kriyate ] ka rma hī ka rate hain . [yasmāt ] yataḥ [karma karoti ] ka rma ka ratā hai, [karma dadāti ] ka rma detā hai, [harati ] ka rma har letā hai — [iti yatkiñchit ] isaprakār jo kuchh bhī karatā vah ka rma hī ka ratā hai, [tasmāt tu ] isaliye [sarvajīvāḥ ] sabhī jīv [akārakāḥ āpannāḥ bhavanti ] akārak (ak rtā) siddha hote hain .
aur, [puruṣhaḥ ] puruṣhavedak rma [stryabhilāṣhī ] strīkā abhilāṣhī hai [cha ] aur [strīkarma ] strīvedak rma [puruṣham abhilaṣhati ] puruṣhakī abhilāṣhā ka ratā hai — [eṣhā āchāryaparamparāgatā īdr̥ushī tu shrutiḥ ] aisī yah āchāryakī paramparāse āī huī shruti hai; [tasmāt ] isaliye [asmākam upadeshe tu ] hamāre upadeshamen [kaḥ api jīvaḥ ] koī bhī jīv [abrahmachārī na ] abrahmachārī nahīn hai,
Page 483 of 642
PDF/HTML Page 516 of 675
single page version
[yasmāt ] kyoṅki [karma cha ev hi ] ka rma hī [karma abhilaṣhati ] ka rmakī abhilāṣhā ka ratā hai [iti bhaṇitam ] aisā kahā hai .
aur, [yasmāt paran hanti ] jo parako māratā hai [cha ] aur [pareṇ hanyate ] jo parake dvārā mārā jātā hai [sā prakr̥itiḥ ] vah prakr̥u ti hai — [eten arthen kil ] is arthamen [paraghātanām iti bhaṇyate ] paraghātanāmak rma ka hā jātā hai, [tasmāt ] isaliye [asmākam upadeshe ] hamāre upadeshamen [kaḥ api jīvaḥ ] koī bhī jīv [upaghātakaḥ na asti ] upaghātak (māranevālā) nahīn hai, [yasmāt ] kyoṅki [karma cha ev hi ] ka rma hī [karma hanti ] ka rmako māratā hai [iti bhaṇitam ] aisā kahā hai .’’
(āchāryadev ka hate hain ki : — ) [evan tu ] isaprakār [īdr̥ushan sāṅkhayopadeshan ] aisā sāṅkhyamatakā upadesh [ye shramaṇāḥ ] jo shramaṇ (jain muni) [prarūpayanti ] prarūpit karate hain, [teṣhān ] unake matamen [prakr̥itiḥ karoti ] prakr̥u ti hī ka ratī hai [ātmānaḥ cha sarve ] aur ātmā to sab [akārakāḥ ] akārak hain aisā siddha hotā hai !
[athavā ] athavā (ka rtr̥utvakā pakṣha siddha karaneke liye) [manyase ] yadi tum yah mānate ho ki ‘[mam ātmā ] merā ātmā [ātmanaḥ ] apane [ātmānam ] (dravyarūp) ātmāko [karoti ] ka ratā hai’, [etat jānataḥ tav ] to aisā jānanevālekā – tumhārā [eṣhaḥ mithyāsvabhāvaḥ ] yah mithyāsvabhāv hai (arthāt aisā jānanā vah terā mithyāsvabhāv hai); [yad ] kyoṅki — [samaye ] siddhāntamen [ātmā ] ātmāko [nityaḥ ] nitya, [asaṅkhayeyapradeshaḥ ] asaṅkhyāt-pradeshī [darshitaḥ tu ] batāyā gayā hai, [tataḥ ] usase [saḥ ] vah [hīnaḥ adhikaḥ cha ] hīn yā adhik [kartun na
Page 484 of 642
PDF/HTML Page 517 of 675
single page version
karmaivātmānamagnāninan karoti, gnānāvaraṇākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv gnāninan karoti, gnānāvaraṇākhyakarmakṣhayopashamamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv svāpayati, nidrākhyakarmoday- mantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv jāgarayati, nidrākhyakarmakṣhayopashamamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv sukhayati, sadvedyākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv duḥkhayati, asadvedyākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv mithyādraṣhṭin karoti, mithyātvakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaivāsanyatan api shakyate ] nahīn kiyā jā sak tā; [vistarataḥ ] aur vistārase bhī [jīvasya jīvarūpan ] jīvakā jīvarūp [khalu ] nishchayase [lokamātran jānīhi ] lok mātra jāno; [tataḥ ] usase [kin saḥ hīnaḥ adhikaḥ vā ] kyā vah hīn athavā adhik hotā hai ? [dravyam kathan karoti ] tab phi ra (ātmā) dravyako (arthāt dravyarūp ātmāko) kaise ka ratā hai ?
[ath ] athavā yadi ‘[gnāyakaḥ bhāvaḥ tu ] gnāyak bhāv to [gnānasvabhāven tiṣhṭhati ] gnān- svabhāvase sthit rahatā hai’ [iti matam ] aisā mānā jāye, [tasmāt api] to isase bhī [ātmā svayam ] ātmā svayam [ātmanaḥ ātmānan tu ] apane ātmāko [na karoti ] nahīn karatā yah siddha hogā !
(isaprakār kartr̥utvako siddha karaneke liye vivakṣhāko badalakar jo pakṣha kahā hai, vah ghaṭit nahīn hotā .)
(isaprakār, yadi karmakā kartā karma hī mānā jāy to syādvādake sāth virodh ātā hai; isaliye ātmāko agnān-avasthāmen kathañchit apane agnānabhāvarūp karmakā kartā mānanā chāhiye, jisase syādvādake sāth virodh nahīn ātā .)
ṭīkā : — (yahān̐ pūrvapakṣha isaprakār hai :) ‘‘karma hī ātmāko agnānī karatā hai, kyoṅki gnānāvaraṇ nāmak karmake udayake binā usakī ( – agnānakī) anupapatti hai; karma hī (ātmāko) gnānī karatā hai, kyoṅki gnānāvaraṇ nāmak karmake kṣhayopashamake binā usakī anupapatti hai; karma hī sulātā hai, kyoṅki nidrā nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma hī jagātā hai, kyoṅki nidrā nāmak karmake kṣhayopashamake binā usakī anupapatti hai; karma hī sukhī karatā hai, kyoṅki sātāvedanīy nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma
Page 485 of 642
PDF/HTML Page 518 of 675
single page version
karoti, chāritramohākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaivordhvādhastiryaglokan bhramayati, ānupūrvyākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . aparamapi yadyāvatkiñchichchhubhāshubhan tattāvatsakalamapi karmaiv karoti, prashastāprashastarāgākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . yat evan samastamapi svatantran karma karoti, karma dadāti, karma harati cha, tataḥ sarva ev jīvāḥ nityamevaikāntenākartār eveti nishchinumaḥ . kiñch – shrutirapyenamarthamāh, pumvedākhyan karma striyamabhilaṣhati, strīvedākhyan karma pumānsamabhilaṣhati iti vākyen karmaṇ ev karmābhilāṣhakartr̥utvasamarthanen jīvasyābrahmakartr̥utva- pratiṣhedhāt, tathā yatparan hanti, yen cha pareṇ hanyate tatparaghātakarmeti vākyen karmaṇ ev karmaghātakartr̥utvasamarthanen jīvasya ghātakartr̥utvapratiṣhedhāchcha sarvathaivākartr̥utvagnāpanāt . evamīdrashan sāṅkhyasamayan svapragnāparādhen sūtrārthamabudhyamānāḥ kechichchhramaṇābhāsāḥ prarūpayanti; teṣhān prakr̥uterekānten hī duḥkhī karatā hai, kyoṅki asātāvedanīy nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma hī mithyādr̥uṣhṭi karatā hai, kyoṅki mithyātvakarmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma hī asanyamī karatā hai, kyoṅki chāritramoh nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma hī ū rdhvalokamen, adholokamen aur tiryaglokamen bhramaṇ karātā hai, kyoṅki ānupūrvī nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; dūsarā bhī jo kuchh jitanā shubh – ashubh hai vah sab karma hī karatā hai, kyoṅki prashasta-aprashasta rāg nāmak karmake udayake binā unakī anupapatti hai . isaprakār sab kuchh svatantratayā karma hī karatā hai, karma hī detā hai, karma hī har letā hai, isaliye ham yah nishchay karate hain ki — sabhī jīv sadā hī ekāntase akartā hī hain . aur shruti (bhagavānakī vāṇī, shāstra) bhī isī arthako kahatī hai; kyoṅki, (vah shruti) ‘puruṣhaved nāmak karma strīkī abhilāṣhā karatā hai aur strīved nāmak karma puruṣhakī abhilāṣhā karatā hai’ is vākyase karmako hī karmakī abhilāṣhāke kartr̥utvake samarthan dvārā jīvako abrahmacharyake kartr̥utvakā niṣhedh karatī hai, tathā ‘jo parako hanatā hai aur jo parake dvārā hanā jātā hai vah paraghātakarma hai’ is vākyase karmako hī karmake ghātakā kartr̥utva honeke samarthan dvārā jīvako ghātake kartr̥utvakā niṣhedh karatī hai, aur isaprakār (abrahmacharyake tathā ghātake kartr̥utvake niṣhedh dvārā) jīvakā sarvathā akartr̥utva batalātī hai .’’
(āchāryadev kahate hain ki : — ) isaprakār aise sāṅkhyamatako, apanī pragnā(buddhi)ke aparādhase sūtrake arthako na jānanevāle kuchh 1shramaṇābhās prarūpit karate hain; unakī, ekāntase prakr̥itike kartr̥utvakī mānyatāse, samasta jīvoṅke ekāntase akartr̥utva ā jātā hai, isaliye ‘jīv 1shramaṇābhās = munike guṇ nahīn hone par bhī apaneko muni kahalānevāle
Page 486 of 642
PDF/HTML Page 519 of 675
single page version
kartr̥utvābhyupagamen sarveṣhāmev jīvānāmekāntenākartr̥utvāpatteḥ jīvaḥ karteti shruteḥ kopo duḥshakyaḥ parihartum . yastu karma ātmano‘gnānādisarvabhāvān paryāyarūpān karoti, ātmā tvātmānamevaikan dravyarūpan karoti, tato jīvaḥ karteti shrutikopo na bhavatītyabhiprāyaḥ sa mithyaiv . jīvo hi dravyarūpeṇ tāvannityo‘saṅkhyeyapradesho lokaparimāṇashcha . tatra na tāvannityasya kāryatvamup- pannan, kr̥utakatvanityatvayorekatvavirodhāt . na chāvasthitāsaṅkhyeyapradeshasyaikasya pudgalaskandhasyev pradeshaprakṣhepaṇākarṣhaṇadvāreṇāpi tasya kāryatvan, pradeshaprakṣhepaṇākarṣhaṇe sati tasyaikatvavyāghātāt . na chāpi sakalalokavāstuvistāraparimitaniyatanijābhogasaṅgrahasya pradeshasaṅkochanavikāshanadvāreṇ tasya kāryatvan, pradeshasaṅkochanavikāshanayorapi shuṣhkārdracharmavatpratiniyatanijavistārāddhīnādhikasya tasya kartumashakyatvāt . yastu vastusvabhāvasya sarvathāpoḍhumashakyatvāt gnāyako bhāvo gnānasvabhāven sarvadaiv kartā hai’ aisī jo shruti hai usakā kop dūr karanā ashakya ho jātā hai (arthāt bhagavānakī vāṇīkī virādhanā hotī hai) . aur, ‘karma ātmāke agnānādi sarva bhāvoṅko — jo ki paryāyarūp hain unhen — karatā hai, aur ātmā to ātmāko hī ekako dravyarūpako karatā hai, isaliye jīv kartā hai; isaprakār shrutikā kop nahīn hotā’ — aisā jo abhiprāy hai vah mithyā hī hai . (isīko samajhāte hain : — ) jīv to dravyarūpase nitya hai, asaṅkhyātapradeshī hai aur lokaparimāṇ hai . unamen pratham, nityakā kāryatva nahīn ban sakatā, kyoṅki kr̥utakatvake aur nityatvake ekatvakā virodh hai . (ātmā nitya hai, isaliye vah kr̥utak arthāt kisīke dvārā kiyā gayā nahīn ho sakatā .) aur avasthit asaṅkhya-pradeshavāle ek(-ātmā)ko pudgalaskandhakī bhān̐ti, pradeshoṅke prakṣhepaṇ- ākarṣhaṇ dvārā bhī kāryatva nahīn ban sakatā, kyoṅki pradeshoṅkā prakṣhepaṇ tathā ākarṣhaṇ ho to usake ekatvakā vyāghāt ho jāyegā . (skandha anek paramāṇuoṅkā banā huā hai, isaliye usamense paramāṇu nikal jāte hain tathā usamen āte bhī hain; parantu ātmā nishchit asaṅkhyāt- pradeshavālā ek hī dravya hai, isaliye vah apane pradeshoṅko nikāl nahīn sakatā tathā adhik pradeshoṅko le nahīn sakatā .) aur sakal lokarūp gharake vistārase parimit jisakā nishchit nij vistārasaṅgrah hai (arthāt jisakā lok jitanā nishchit māp hai) usake (-ātmāke) pradeshoṅke saṅkoch-vikās dvārā bhī kāryatva nahīn ban sakatā, kyoṅki pradeshoṅke saṅkoch-vistār hone par bhī, sūkhe-gīle chamaṛekī bhān̐ti, nishchit nij vistārake kāraṇ use ( – ātmāko) hīnādhik nahīn kiyā jā sakatā . (isaprakār ātmāke dravyarūp ātmāke kartr̥utva nahīn ban sakatā .) aur, ‘‘vastusvabhāvakā sarvathā miṭanā ashakya honese gnāyak bhāv gnānasvabhāvase hī sadaiv sthit rahatā hai aur isaprakār sthit rahatā huā, gnāyakatva aur kartr̥utvake atyanta viruddhatā honese,
Page 487 of 642
PDF/HTML Page 520 of 675
single page version
tiṣhṭhati, tathā tiṣhṭhanshcha gnāyakakartr̥utvayoratyantaviruddhatvānmithyātvādibhāvānān na kartā bhavati, bhavanti cha mithyātvādibhāvāḥ, tatasteṣhān karmaiv kartr̥u prarūpyat iti vāsanonmeṣhaḥ sa tu nitarāmātmātmānan karotītyabhyupagamamupahantyev .
tato gnāyakasya bhāvasya sāmānyāpekṣhayā gnānasvabhāvāvasthitatve‘pi karmajānān mithyātvādibhāvānān gnānasamaye‘nādigneyagnānabhedavignānashūnyatvāt paramātmeti jānato visheṣhāpekṣhayā tvagnānarūpasya gnānapariṇāmasya karaṇātkartr̥utvamanumantavyan; tāvadyāvattadādigneyagnānabhedavignān- pūrṇatvādātmānamevātmeti jānato visheṣhāpekṣhayāpi gnānarūpeṇaiv gnānapariṇāmen pariṇamamānasya kevalan gnātr̥utvātsākṣhādakartr̥utvan syāt . mithyātvādi bhāvoṅkā kartā nahīn hotā; aur mithyātvādi bhāv to hote hain; isaliye unakā kartā karma hī hai, isaprakār prarūpit kiyā jātā hai’’ — aisī jo vāsanā (abhiprāy, jhukāv) pragaṭ kī jātī hai vah bhī ‘ātmāko karatā hai’ is (pūrvokta) mānyatākā atishayatāpūrvak ghāt karatī hī hai (kyoṅki sadā hī gnāyak mānanese ātmā akartā hī siddha huā) .
isaliye, gnāyak bhāv sāmānya apekṣhāse gnānasvabhāvase avasthit hone par bhī, karmase utpanna mithyātvādi bhāvoṅke gnānake samay, anādikālase gney aur gnānake bhedavignānase shūnya honese, parako ātmāke rūpamen jānatā huā vah (gnāyakabhāv) visheṣh apekṣhāse agnānarūp gnānapariṇāmako karatā hai ( – agnānarūp aisā jo gnānakā pariṇaman usako karatā hai) isaliye, usake kartr̥utvako svīkār karanā (arthāt aisā svīkār karanā ki vah karttā hai) vah bhī tab tak kī jab tak bhedavignānake prārambhase gney aur gnānake bhedavignānase pūrṇa (arthāt bhedavignān sahit) honeke kāraṇ ātmāko hī ātmāke rūpamen jānatā huā vah (gnāyakabhāv), visheṣh apekṣhāse bhī gnānarūp hī gnānapariṇāmase pariṇamit hotā huā ( – gnānarūp aisā jo gnānakā pariṇaman usarūp hī pariṇamit hotā huā), mātra gnātr̥utvake kāraṇ sākṣhāt akartā ho .
bhāvārtha : — kitane hī jain muni bhī syādvād-vāṇīko bhalībhān̐ti na samajhakar sarvathā ekāntakā abhiprāy karate hain aur vivakṣhāko badalakar yah kahate hain ki — ‘‘ātmā to bhāvakarmakā akartā hī hai, karmaprakr̥itikā uday hī bhāvakarmako karatā hai; agnān, gnān, sonā, jāganā, sukh, duḥkh, mithyātva, asanyam, chār gatiyommen bhramaṇ — in sabako, tathā jo kuchh shubh-ashubh bhāv hain in sabako karma hī karatā hai; jīv to akartā hai .’’ aur ve muni shāstrakā bhī aisā hī artha karate hain ki — ‘‘vedake udayase strī-puruṣhakā vikār hotā hai aur upaghāt tathā paraghāt prakr̥itike udayase paraspar ghāt hotā hai .’’ isaprakār, jaise sāṅkhyamatāvalambī sab