Samaysar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Kalash: 199-204 ; Gatha: 321-344.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 26 of 34

 

Page 468 of 642
PDF/HTML Page 501 of 675
single page version

draṣhṭiḥ yathaiv gnānamakārakan tathā‘vedakan chaiv .
jānāti cha bandhamokṣhan karmodayan nirjarān chaiv ..320..
yathātra loke draṣhṭirdashyādatyantavibhakta tven tatkaraṇavedanayorasamarthatvāt drashyan na karoti na
vedayate cha, anyathāgnidarshanātsandhukṣhaṇavat svayam jvalanakaraṇasya, lohapiṇḍavatsvayamauṣhṇyānubhavanasya
cha durnivāratvāt, kintu kevalan darshanamātrasvabhāvatvāt tatsarvan kevalamev pashyati; tathā gnānamapi svayam
draṣhṭr̥utvāt karmaṇo‘tyantavibhakta tven nishchayatastatkaraṇavedanayorasamarthatvātkarma na karoti na vedayate cha,
kintu kevalan gnānamātrasvabhāvatvātkarmabandhan mokṣhan vā karmodayan nirjarān vā kevalamev jānāti
.
1sandhukṣhaṇ = sandhūkaṇ; agni jalānevālā padārtha; agniko chetānevālī vastu .
gāthārtha :[yathā ev dr̥uṣhṭiḥ ] jaise netra (dr̥ushya padārthoṅko ka ratā-bhogatā nahīn hai, kintu
dekhatā hī hai), [tathā ] usīprakār [gnānam ] gnān [akārakan ] akārak [avedakan cha ev ] tathā
avedak hai, [cha ] aur [bandhamokṣhan ] bandha, mokṣha, [karmodayan ] ka rmoday [nirjarān cha ev ] tathā
nirjarāko [jānāti ] jānatā hī hai
.
ṭīkā :jaise is jagatamen netra dr̥ushya padārthase atyanta bhinnatāke kāraṇ use karane-vedane
(bhogane)men asamartha honese, dr̥ushya padārthako na to karatā hai aur na vedatā (bhogatā) haiyadi
aisā na ho to agniko dekhane par, 1sandhukṣhaṇakī bhān̐ti, apaneko (netrako) agnikā kartr̥utva
(jalānā), aur loheke golekī bhān̐ti apaneko (netrako) agnikā anubhav durnivār honā chāhie,
(arthāt yadi netra dr̥ushya padārthako karatā aur bhogatā ho to netrake dvārā agni jalanī chāhie aur
netrako agnikī uṣhṇatākā anubhav honā chāhie; kintu aisā nahīn hotā, isaliye netra dr̥ushya padārthakā
kartā-bhoktā nahīn hai)
kintu keval darshanamātrasvabhāvavālā honese vah (netra) sabako mātra dekhatā
hī hai; isīprakār gnān bhī, svayam (netrakī bhān̐ti) dekhanevālā honese, karmase atyanta bhinnatāke
kāraṇ nishchayase usake karane-vedane-(bhogane) men asamartha honese, karmako na to karatā hai aur na
vedatā (bhogatā) hai, kintu keval gnānamātrasvabhāvavālā (
jānanekā svabhāvavālā) honese karmake
bandhako tathā mokṣhako, aur karmake udayako tathā nirjarāko mātra jānatā hī hai .
bhāvārtha :gnānakā svabhāv netrakī bhān̐ti dūrase jānanā hai; isaliye gnānake kartr̥utva-
bhoktr̥utva nahīn hai . kartr̥utva-bhoktr̥utva mānanā agnān hai . yahān̐ koī pūchhatā hai ki‘‘aisā to
kevalagnān hai . aur sheṣh to jab tak mohakarmakā uday hai tab tak sukhaduḥkharāgādirūp pariṇaman
hotā hī hai, tathā jab tak darshanāvaraṇ, gnānāvaraṇ tathā vīryāntarāyakā uday hai tab tak adarshan,

Page 469 of 642
PDF/HTML Page 502 of 675
single page version

(anuṣhṭubh)
ye tu kartāramātmānan pashyanti tamasā tatāḥ .
sāmānyajanavatteṣhān na mokṣho‘pi mumukṣhatām ..199..
agnān tathā asamarthatā hotī hī hai; tab phi ra kevalagnān honese pūrva gnātādr̥uṣhṭāpan kaise kahā jā
sakatā hai ?’’ usakā samādhān :
pahalese hī yah kahā jā rahā hai ki jo svatantratayā karatā-
bhogatā hai, vah paramārthase kartā-bhoktā kahalātā hai . isaliye jahān̐ mithyādr̥uṣhṭirūp agnānakā
abhāv huā vahān̐ paradravyake svāmitvakā abhāv ho jātā hai aur tab jīv gnānī hotā huā
svatantratayā to kisīkā kartā-bhoktā nahīn hotā, tathā apanī nirbalatāse karmake udayakī
balavattāse jo kārya hotā hai usakā paramārthadr̥uṣhṭise vah kartā-bhoktā nahīn kahā jātā
. aur us
kāryake nimittase kuchh navīn karmaraj lagatī bhī hai to bhī use yahān̐ bandhamen nahīn ginā jātā .
mithyātva hai vahī sansār hai . mithyātvake jāneke bād sansārakā abhāv hī hotā hai . samudramen ek
bun̐dakī ginatī hī kyā hai ?
aur itanā visheṣh jānanā chāhie kikevalagnānī to sākṣhāt shuddhātmasvarūp hī hain aur
shrutagnānī bhī shuddhanayake avalambanase ātmāko aisā hī anubhav karate hain; pratyakṣha aur parokṣhakā
hī bhed hai
. isaliye shrutagnānīko gnān-shraddhānakī apekṣhāse gnātā-draṣhṭāpan hī hai aur chāritrakī
apekṣhāse pratipakṣhī karmakā jitanā uday hai utanā ghāt hai aur use naṣhṭa karanekā udyam bhī hai . jab
us karmakā abhāv ho jāyegā tab sākṣhāt yathākhyāt chāritra pragaṭ hogā aur tab kevalagnān pragaṭ
hogā
. yahān̐ samyagdr̥uṣhṭiko jo gnānī kahā jātā hai so vah mithyātvake abhāvakī apekṣhāse kahā
jātā hai . yadi gnānasāmānyakī apekṣhā len to sabhī jīv gnānī hain aur visheṣhakī apekṣhā len to jab
tak kiñchitmātra bhī agnān hai tab tak gnānī nahīn kahā jā sakatājaise siddhānt granthommen bhāvoṅkā
varṇan karate hue, jab tak kevalagnān utpanna na ho tab tak arthāt bārahaven guṇasthān tak
agnānabhāv kahā hai
. isaliye yahān̐ jo gnānī-agnānīpan kahā hai vah samyaktva mithyātvakī
apekṣhāse hī jānanā chāhie ..320..
ab, jojain sādhu bhīsarvathā ekāntake āshayase ātmāko kartā hī mānate hain unakā
niṣhedh karate hue, āgāmī gāthākā sūchak shlok kahate hain :
shlokārtha :[ye tu tamasā tatāḥ ātmānan kartāram pashyanti ] jo agnān-andhakārase
āchchhādit hote hue ātmāko kartā mānate hain, [mumukṣhatām api ] ve bhale hī mokṣhake ichchhuk hon
tathāpi [sāmānyajanavat ] sāmānya (lauki ka ) janoṅkī bhān̐ti [teṣhān mokṣhaḥ na ] unakī bhī mukti
nahīn hotī
. 199 .

Page 470 of 642
PDF/HTML Page 503 of 675
single page version

loyassa kuṇadi viṇhū suraṇārayatiriyamāṇuse satte .
samaṇāṇan pi ya appā jadi kuvvadi chhavvihe kāe ..321..
loyasamaṇāṇameyan siddhantan jai ṇa dīsadi viseso .
loyassa kuṇai viṇhū samaṇāṇ vi appao kuṇadi ..322..
evan ṇa ko vi mokkho dīsadi loyasamaṇāṇ doṇhan pi .
ṇichchan kuvvantāṇan sadevamaṇuyāsure loe ..323..
lokasya karoti viṣhṇuḥ suranārakatiryaṅmānuṣhān sattvān .
shramaṇānāmapi chātmā yadi karoti ṣhaḍivadhān kāyān ..321..
lokashramaṇānāmekaḥ siddhānto yadi na drashyate visheṣhaḥ .
lokasya karoti viṣhṇuḥ shramaṇānāmapyātmā karoti ..322..
evan na ko‘pi mokṣho drashyate lokashramaṇānān dvayeṣhāmapi .
nityan kurvatān sadevamanujāsurān lokān ..323..
ab isī arthako gāthā dvārā kahate hain :
jyon lok māne ‘dev, nārak ādi jīv viṣhṇu kare’ .
tyon shramaṇ bhī māne kabhī, ‘ṣhaṭkāyako ātmā kare’ ..321..
to lok-muni siddhānt ek hi, bhed isamen nahin dikhe .
viṣhṇu kare jyon lokamatamen, shramaṇamat ātmā kare ..322..
isabhān̐ti lok-munī ubhayakā mokṣha koī nahin dikhe .
jo dev, mānav, asurake trayalokako nitya hi kare ..323..
gāthārtha :[lokasya ] lok ke (lauki ka janoṅke) matamen [suranārakatiryaṅmānuṣhān
sattvān ] dev, nārakī , tiryañch, manuṣhyaprāṇiyoṅko [viṣhṇuḥ ] viṣhṇu [karoti ] ka ratā hai; [cha ]
aur [yadi ] yadi [shramaṇānām api ] shramaṇon-(muniyon)ke mantavyamen bhī [ṣhaḍivadhān kāyān ] chhah
kāyake jīvoṅko [ātmā ] ātmā [karoti ] ka ratā ho, [yadi lokashramaṇānām ] to lok aur
shramaṇoṅkā [ekaḥ siddhāntaḥ ] ek siddhānt ho gayā, [visheṣhaḥ na dr̥ushyate ] unamen koī antar dikhāī
nahīn detā; (kyoṅki) [lokasya ] lok ke matamen [viṣhṇuḥ ] viṣhṇu [karoti ] ka ratā hai aur

Page 471 of 642
PDF/HTML Page 504 of 675
single page version

ye tvātmānan kartāramev pashyanti te lokottarikā api na laukikatāmativartante; laukikānān
paramātmā viṣhṇuḥ suranārakādikāryāṇi karoti, teṣhān tu svātmā tāni karotītyapasiddhāntasya
samatvāt
. tatasteṣhāmātmano nityakartr̥utvābhyupagamāt laukikānāmiv lokottarikāṇāmapi nāsti
mokṣhaḥ .
(anuṣhṭubh)
nāsti sarvo‘pi sambandhaḥ paradravyātmatattvayoḥ .
kartr̥ukarmatvasambandhābhāve tatkartr̥utā kutaḥ ..200..
1apasiddhānta = mithyā arthāt bhūlabharā siddhānta .
[shramaṇānām api ] shramaṇoṅke matamen bhī [ātmā ] ātmā [karoti ] ka ratā hai (isaliye kartr̥utvakī
mānyatāmen donon samān hue)
. [evan ] isaprakār, [sadevamanujāsurān lokān ] dev, manuṣhya aur
asur lok ko [nityan kurvatān ] sadā ka rate hue (arthāt tīnon lok ke ka rtābhāvase nirantar
pravartamān) aise [lokashramaṇānān dvayeṣhām api ] un lok aur shramaṇ
donoṅkā [ko‘pi mokṣhaḥ ]
koī mokṣha [na dar̥ushyate ] dikhāī nahīn detā .
ṭīkā :jo ātmāko kartā hī dekhatemānate hain, ve lokottar hon to bhī laukikatāko
atikramaṇ nahīn karate; kyoṅki, laukik janoṅke matamen paramātmā viṣhṇu devanārakādi kārya karatā hai,
aur un (
lokottar bhī muniyon)ke matamen apanā ātmā un kāryako karatā haiisaprakār
(donomen) 1apasiddhāntakī samānatā hai . isaliye ātmāke nitya kartr̥utvakī unakī mānyatāke
kāraṇ, laukik janoṅkī bhān̐ti, lokottar puruṣhon (muniyon) kā bhī mokṣha nahīn hotā .
bhāvārtha :jo ātmāko kartā mānate hain, ve bhale hī muni ho gaye hon tathāpi ve laukik
jan jaise hī hain; kyoṅki, lok īshvarako kartā mānatā hai aur un muniyonne ātmāko kartā mānā
hai
isaprakār donoṅkī mānyatā samān huī . isaliye jaise laukik janoṅko mokṣha nahīn hotī,
usīprakār un muniyoṅkī bhī mukti nahīn hai . jo kartā hogā vah kāryake phalako bhī avashya bhogegā,
aur jo phalako bhogegā usakī mukti kaisī ?..321 se 323..
ab āgeke shlokamen yah kahate hain ki‘paradravya aur ātmākā koī bhī sambandha nahīn
hai, isaliye unamen kartā-karmasambandha bhī nahīn hai; :
shlokārtha :[paradravya-ātmatattvayoḥ sarvaḥ api sambandhaḥ nāsti ] paradravya aur ātma-
tattvakā sampūrṇa hī (koī bhī) sambandha nahīn hai; [kartr̥u-karmatva-sambandha-abhāve ] isaprakār ka rtr̥u-
ka rmatvake sambandhakā abhāv honese, [tatkartr̥utā kutaḥ ] ātmāke paradravyakā ka rtr̥utva ka hān̐se ho
sakatā hai ?
bhāvārtha :paradravya aur ātmākā koī bhī sambandha nahīn hai, tab phi ra unamen

Page 472 of 642
PDF/HTML Page 505 of 675
single page version

vavahārabhāsideṇ du paradavvan mam bhaṇanti avididatthā .
jāṇanti ṇichchhaeṇ du ṇa ya mah paramāṇumittamavi kiñchi ..324..
jah ko vi ṇaro jampadi amhan gāmavisayaṇayararaṭṭhan .
ṇa ya honti tassa tāṇi du bhaṇadi ya moheṇ so appā ..325..
emev michchhadiṭṭhī ṇāṇī ṇīsansayan havadi eso .
jo paradavvan mam idi jāṇanto appayan kuṇadi ..326..
tamhā ṇa me tti ṇachchā doṇha vi edāṇ kattavivasāyan .
paradavve jāṇanto jāṇejjo diṭṭhirahidāṇan ..327..
vyavahārabhāṣhiten tu paradravyan mam bhaṇantyaviditārthāḥ .
jānanti nishchayen tu na cha mam paramāṇumātramapi kiñchit ..324..
kartākarmasambandha kaise ho sakatā hai ? isaprakār jahān̐ kartākarmasambandha nahīn hai, vahān̐ ātmāke
paradravyakā kartr̥utva kaise ho sakatā hai ? 200
.
ab, ‘‘jo vyavahāranayake kathanako grahaṇ karake yah kahate hain ki ‘paradravya merā hai’, aur
isaprakār vyavahārako hī nishchay mānakar ātmāko paradravyakā kartā mānate hain, ve mithyādr̥uṣhṭi hain’’
ityādi arthakī sūchak gāthāyen dr̥uṣhṭānta sahit kahate hain :
vyavahāramūrḥ atattvavid paradravyako ‘merā’ kahe .
‘aṇumātra bhī merā na’ gnānī jānatā nishchay hi se ..324..
jyon puruṣh koī kahe ‘hamārā grām, pur aru desh hai’ .
par ve nahīn usake, are ! jīv mohase ‘mere’ kahe ..325..
is rīt hī jo gnāni bhī ‘muj’ jānatā paradravyako .
vah jarūr mithyātvī bane, nijarūp karatā anyako ..326..
isase ‘na merā’ jān jīv, paradravyamen in ubhayakī .
kartr̥utvabuddhī jānatā, jāne sudr̥uṣhṭīrahitakī ..327..
gāthārtha :[aviditārthāḥ ] jinhonne padārthake svarūpako nahīn jānā hai, aise puruṣh

Page 473 of 642
PDF/HTML Page 506 of 675
single page version

yathā ko‘pi naro jalpati asmākan grāmaviṣhayanagararāṣhṭram .
na cha bhavanti tasya tāni tu bhaṇati cha mohen sa ātmā ..325..
evamev mithyādraṣhṭirgnānī niḥsanshayan bhavatyeṣhaḥ .
yaḥ paradravyan mameti jānannātmānan karoti ..326..
tasmānna me iti gnātvā dvayeṣhāmapyeteṣhān kartr̥uvyavasāyam .
paradravye jānan jānīyāt draṣhṭirahitānām ..327..
agnānin ev vyavahāravimūḍhāḥ paradravyan mamedamiti pashyanti . gnāninastu nishchayapratibuddhāḥ
paradravyakaṇikāmātramapi na mamedamiti pashyanti . tato yathātra loke kashchid vyavahāravimūḍhaḥ
parakīyagrāmavāsī mamāyan grām iti pashyan mithyādraṣhṭiḥ, tathā yadi gnānyapi kathachind
60
[vyavahārabhāṣhiten tu ] vyavahārake vachanoṅko grahaṇ karake [paradravyan mam ] ‘paradravya merā hai’
[bhaṇanti ] aisā ka hate hain, [tu ] parantu gnānījan [nishchayen jānanti ] nishchayase jānatee hain ki
[kiñchit ] koī [paramāṇumātram api ] paramāṇumātra bhī [na cha mam ] merā nahīn hai’
.
[yathā ] jaise [kaḥ api naraḥ ] koī manuṣhya [asmākan grāmaviṣhayanagararāṣhṭram ] ‘hamārā grām,
hamārā desh, hamārā nagar, hamārā rāṣhṭra’ [jalpati ] isaprakār ka hatā hai, [tu ] kintu [tāni ] ve [tasya ]
usake [na cha bhavanti ] nahīn hain, [mohen cha ] mohase [saḥ ātmā ] vah ātmā [bhaṇati ] ‘mere hain’
isaprakār ka hatā hai; [evam ev ] isīprakār [yaḥ gnānī ] jo gnānī bhī [paradravyan mam ] ‘paradravya merā
hai’ [iti jānan ] aisā jānatā huā [ātmānan karoti ] paradravyako nijarūp ka ratā hai, [eṣhaḥ ] vah
[niḥsanshayan ] niḥsandeh arthāt nishchayataḥ [mithyādr̥uṣhṭiḥ ] mithyādr̥uṣhṭi [bhavati ] hotā hai
.
[tasmāt ] isaliye tattvagna [na me iti gnātvā ] ‘paradravya merā nahīn hai’ yah jānakar, [eteṣhān
dvayeṣhām api ] in donoṅkā (lok kā aur shramaṇakā) [paradravye ] paradravyamen [kartr̥uvyavasāyan
jānan ] ka rtr̥utvake vyavasāyako jānate hue, [jānīyāt ] yah jānate hain ki [dr̥uṣhṭirahitānām ] yah
vyavasāy samyagdarshanase rahit puruṣhoṅkā hai
.
ṭīkā :agnānījan hī vyavahāravimūrḥ (vyavahāramen hī vimūrḥ) honese paradravyako aisā
dekhatemānate hain ki ‘yah merā hai’; aur gnānījan to nishchayapratibuddha (nishchayake gnātā) honese
paradravyakī kaṇikāmātrako bhī ‘yah merā hai’ aisā nahīn dekhatemānate . isaliye, jaise is jagatamen
koī vyavahāravimūrḥ aisā dūsareke gām̐vamen rahanevālā manuṣhya ‘yah grām merā hai’ isaprakār dekhatā
mānatā huā mithyādr̥uṣhṭi (viparīt dr̥uṣhṭivālā) hai, usīprakār yadi gnānī bhī kisī prakārase

Page 474 of 642
PDF/HTML Page 507 of 675
single page version

vyavahāravimūḍho bhūtvā paradravyan mamedamiti pashyet tadā so‘pi nissanshayan paradravyamātmānan
kurvāṇo mithyā
draṣhṭirev syāt . atastattvan jānan puruṣhaḥ sarvamev paradravyan na mameti gnātvā
lokashramaṇānān dvayeṣhāmapi yo‘yan paradravye kartr̥uvyavasāyaḥ sa teṣhān samyagdarshanarahitatvādev bhavati
iti sunishchitan jānīyāt
.
(vasantatilakā)
ekasya vastun ihānyatareṇ sārdhan
sambandha ev sakalo‘pi yato niṣhiddhaḥ
.
tatkartr̥ukarmaghaṭanāsti na vastubhede
pashyantvakartr̥u munayashcha janāshcha tattvam
..201..
vyavahāravimūrḥ hokar paradravyako ‘yah merā hai’ isaprakār dekhemāne to us samay vah bhī
niḥsanshayataḥ arthāt nishchayataḥ, paradravyako nijarūp karatā huā, mithyādr̥uṣhṭi hī hotā hai . isaliye
tattvagna puruṣh ‘samasta paradravya merā nahīn hai’ yah jānakar, yah sunishchitatayā jānatā hai ki‘lok
aur shramaṇdonoṅko jo yah paradravyamen kartr̥utvakā vyavasāy hai, vah unakī samyagdarshanarahitatāke
kāraṇ hī hai’ .
bhāvārtha :jo vyavahārase mohī hokar paradravyake kartr̥utvako mānate hain, velaukikajan
hon yā munijan honmithyādr̥uṣhṭi hī hain . yadi gnānī bhī vyavahāramūrḥ hokar paradravyako ‘apanā’ mānatā
hai, to vah mithyādr̥uṣhṭi hī hotā hai ..324 se 327..
ab is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[yataḥ ] kyoṅki [ih ] is lok men [ekasya vastunaḥ anyatareṇ sārdhan
sakalaḥ api sambandhaḥ ev niṣhiddhaḥ ] ek vastukā anya vastuke sāth sampūrṇa sambandha hī niṣhedh
kiyā gayā hai, [tat ] isaliye [vastubhede ] jahān̐ vastubhed hai arthāt bhinna vastuen̐ hain vahān̐
[kartr̥ukarmaghaṭanā asti na ] ka rtāk rmaghaṭanā nahīn hotī
[munayaḥ cha janāḥ cha ] isaprakār munijan
aur lauki ka jan [tattvam akartr̥u pashyantu ] tattvako (vastuke yathārtha svarūpako) ak rtā dekho,
(yah shraddhāmen lāo kikoī kisīkā ka rtā nahīn hai, paradravya parakā ak rtā hī hai) .201.
‘‘jo puruṣh aisā vastusvabhāvakā niyam nahīn jānate ve agnānī hote hue karmako karate hain;
isaprakār bhāvakarmakā kartā agnānase chetan hī hotā hai .
’’ is arthakā evan āgāmī gāthāoṅkā
sūchak kalasharūp kāvya kahate hain :

Page 475 of 642
PDF/HTML Page 508 of 675
single page version

(vasantatilakā)
ye tu svabhāvaniyaman kalayanti nem-
magnānamagnamahaso bat te varākāḥ
.
kurvanti karma tat ev hi bhāvakarma-
kartā svayam bhavati chetan ev nānyaḥ
..202..
michchhattan jadi payaḍī michchhādiṭṭhī karedi appāṇan .
tamhā achedaṇā te payaḍī ṇaṇu kārago patto ..328..
ahavā eso jīvo poggaladavvassa kuṇadi michchhattan .
tamhā poggaladavvan michchhādiṭṭhī ṇa puṇ jīvo ..329..
shlokārtha :(āchāryadev khedapūrvak ka hate hain ki :) [bat ] arere! [ye tu imam
svabhāvaniyaman na kalayanti ] jo is vastusvabhāvake niyamako nahīn jānate [te varākāḥ ] ve bechāre,
[agnānamagnamahasaḥ ] jinakā (puruṣhārtharūp
parākramarūp) tej agnānamen ḍūb gayā hai aise, [karma
kurvanti ] ka rmako ka rate hain; [tataḥ ev hi ] isaliye [bhāvakarmakartā chetanaḥ ev svayam bhavati ]
bhāvak rmakā ka rtā chetan hī svayam hotā hai, [anyaḥ na ] anya koī nahīn
.
bhāvārtha :vastuke svarūpake niyamako nahīn jānatā, isaliye paradravyakā kartā hotā huā
agnānī (mithyādr̥uṣhṭi) jīv svayam hī agnānabhāvamen pariṇamit hotā hai; isaprakār apane bhāvakarmakā
kartā agnānī svayam hī hai, anya nahīn .202.
ab, ‘(jīvake) jo mithyātvabhāv hotā hai, usakā kartā kaun hai ?’is bātakī
bhalībhān̐ti charchā karake, ‘bhāvakarmakā kartā (agnānī) jīv hī hai’ yah yuktipūrvak siddha karate
hain :
mithyātva prakr̥iti hī agar, mithyātvi jo jīvako kare .
to to achetan prakr̥iti hī kārak bane tujh mat viṣhe ! ..328..
athavā kare jo jīv pudgaladravyake mithyātvako .
to to bane mithyātvi pudgaladravya, ātmā nahin bane ! ..329..

Page 476 of 642
PDF/HTML Page 509 of 675
single page version

ah jīvo payaḍī tah poggaladavvan kuṇanti michchhattan .
tamhā dohin kadan tan doṇṇi vi bhuñjanti tassa phalan ..330..
ah ṇa payaḍī ṇa jīvo poggaladavvan karedi michchhattan .
tamhā poggaladavvan michchhattan tan tu ṇa hu michchhā ..331..
mithyātvan yadi prakr̥itirmithyādraṣhṭin karotyātmānam .
tasmādachetanā te prakr̥itirnanu kārakā prāptā ..328..
athavaiṣh jīvaḥ pudgaladravyasya karoti mithyātvam .
tasmātpudgaladravyan mithyādraṣhṭirna punarjīvaḥ ..329..
ath jīvaḥ prakr̥itistathā pudgaladravyan kurutaḥ mithyātvam .
tasmāt dvābhyān kr̥utan tat dvāvapi bhuñjāte tasya phalam ..330..
ath na prakr̥itirna jīvaḥ pudgaladravyan karoti mithyātvam .
tasmātpudgaladravyan mithyātvan tattu na khalu mithyā ..331..
jo jīv aru prakr̥iti kare mithyātva pudgaladravyako .
to ubhayakr̥ut jo hoy tatphal bhog bhī ho ubhayako ! ..330..
jo prakr̥iti nahin nahin jīv kare mithyātva pudgaladravyako .
pudgaladarav mithyātva prakr̥ut, kyā na yah mithyā kaho ? ..331..
gāthārtha :[yadi ] yadi [mithyātvan prakr̥itiḥ ] mithyātva nāmak (mohanīy ka rmakī)
prakr̥u ti [ātmānam ] ātmāko [mithyādr̥uṣhṭin ] mithyādr̥uṣhṭi [karoti ] ka ratī hai aisā mānā jāye,
[tasmāt ] to [te ] tumhāre matamen [achetanā prakr̥itiḥ ] achetan prakr̥u ti [nanu kārakā prāptā ]
(mithyātvabhāvakī) ka rtā ho gaī ! (isaliye mithyātvabhāv achetan siddha huā!)
[athavā ] athavā, [eṣhaḥ jīvaḥ ] yah jīv [pudgaladravyasya ] pudgaladravyake [mithyātvam ]
mithyātvako [karoti ] ka ratā hai aisā mānā jāye, [tasmāt ] to [pudgaladravyan mithyādr̥uṣhṭiḥ ] pudgal-
dravya mithyādr̥uṣhṭi siddha hogā!
[na punaḥ jīvaḥ ] jīv nahīn!
[ath ] athavā yadi [jīvaḥ tathā prakr̥itiḥ ] jīv aur prakr̥u ti donon [pudgaladravyan ]

Page 477 of 642
PDF/HTML Page 510 of 675
single page version

jīv ev mithyātvādibhāvakarmaṇaḥ kartā, tasyāchetanaprakr̥itikāryatve‘chetanatvānuṣhaṅgāt .
svasyaiv jīvo mithyātvādibhāvakarmaṇaḥ kartā, jīven pudgaladravyasya mithyātvādibhāvakarmaṇi kriyamāṇe
pudgaladravyasya chetanānuṣhaṅgāt
. na cha jīvaḥ prakr̥itishcha mithyātvādibhāvakarmaṇo dvau kartārau, jīvavad-
chetanāyāḥ prakr̥uterapi tatphalabhogānuṣhaṅgāt . na cha jīvaḥ prakr̥itishcha mithyātvādibhāvakarmaṇo
dvāvapyakartārau, svabhāvat ev pudgaladravyasya mithyātvādibhāvānuṣhaṅgāt . tato jīvaḥ kartā, svasya
karma kāryamiti siddham .
pudgaladravyako [mithyātvam ] mithyātvabhāvarūp [kurutaḥ ] ka rate hain aisā mānā jāye, [tasmāt ]
to [dvābhyān kr̥utan tat ] jo donoṅke dvārā kiyā [tasya phalam ] usakā phal [dvau api bhuñjāte ]
donon bhogeṅge !
[ath ] athavā yadi [pudgaladravyan ] pudgaladravyako [mithyātvam ] mithyātvabhāvarūp [na
prakr̥itiḥ karoti ] na to prakr̥u ti ka ratī hai [na jīvaḥ ] aur na jīv ka ratā hai (donommense koī nahīn
ka ratā) aisā mānā jāy, [tasmāt ] to [pudgaladravyan mithyātvam ] pudgaladravya svabhāvase hī
mithyātvabhāvarūp siddha hogā ! [tat tu na khalu mithyā ] kyā yah vāstavamen mithyā nahīn hai ?
(isase yah siddha hotā hai ki apane mithyātvabhāvakābhāvakarmakākartā jīv hī hai .)
ṭīkā :jīv hī mithyātvādi bhāvakarmakā kartā hai; kyoṅki yadi vah (bhāvakarma)
achetan prakr̥itikā kārya ho to use (bhāvakarmako) achetanatvakā prasaṅg ā jāyegā . jīv apane
hī mithyātvādi bhāvakarmakā kartā hai; kyoṅki yadi jīv pudgaladravyake mithyātvādi bhāvakarmako
kare to pudgaladravyako chetanatvakā prasaṅg ā jāyegā
. aur jīv tathā prakr̥iti donon mithyātvādi
bhāvakarmake kartā hain aisā bhī nahīn hai; kyoṅki yadi ve donon kartā hon to jīvakī bhān̐ti achetan
prakr̥itiko bhī us (-bhāvakarma)kā phal bhoganekā prasaṅg ā jāyegā
. aur jīv tathā prakr̥iti donon
mithyātvādi bhāvakarmake akartā hain so aisā bhī nahīn hai; kyoṅki yadi ve donon akartā hon to
svabhāvase hī pudgaladravyako mithyātvādi bhāvakā prasaṅg ā jāyegā
. isase yah siddha huā ki
jīv kartā hai aur apanā karma kārya hai (arthāt jīv apane mithyātvādi bhāvakarmakā kartā hai aur
apanā bhāvakarma apanā kārya hai)
.
bhāvārtha :in gāthāommen yah siddha kiyā hai ki bhāvakarmakā kartā jīv hī hai . yahān̐
yah jānanā chāhie kiparamārthase anya dravya anya dravyake bhāvakā kartā nahīn hotā, isaliye jo
chetanake bhāv hain unakā kartā chetan hī ho sakatā hai . is jīvake agnānase jo mithyātvādi bhāvarūp
pariṇām hain ve chetan hain, jaṛ nahīn; ashuddhanishchayanayase unhen chidābhās bhī kahā jātā hai . isaprakār

Page 478 of 642
PDF/HTML Page 511 of 675
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
kāryatvādakr̥utan na karma na cha tajjīvaprakr̥utyordvayo-
ragnāyāḥ prakr̥uteḥ svakāryaphalabhugbhāvānuṣhaṅgātkr̥utiḥ
.
naikasyāḥ prakr̥uterachittvalasanājjīvo‘sya kartā tato
jīvasyaiv cha karma tachchidanugan gnātā na yatpudgalaḥ
..203..
ve pariṇām chetan hain, isaliye unakā kartā bhī chetan hī hai; kyoṅki chetanakarmakā kartā chetan hī
hotā hai
yah paramārtha hai . abhedadr̥uṣhṭimen to jīv shuddhachetanāmātra hī hai, kintu jab vah karmake
nimittase pariṇamit hotā hai tab vah un-un pariṇāmonse yukta hotā hai aur tab pariṇām-
pariṇāmīkī bhedadr̥uṣhṭimen apane agnānabhāvarūp pariṇāmoṅkā kartā jīv hī hai
. abhedadr̥uṣhṭimen to
kartākarmabhāv hī nahīn hai, shuddha chetanāmātra jīvavastu hai . isaprakār yathārthatayā samajhanā chāhiye ki
chetanakarmakā kartā chetan hī hai ..328 se 331..
ab is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[karma kāryatvāt akr̥utan na ] jo ka rma (arthāt bhāvak rma) hai vah kārya hai,
isaliye vah akr̥ut nahīn ho sakatā arthāt kisīke dvārā kiye binā nahīn ho sakatā . [cha ] aur
[tat jīv-prakr̥utyoḥ dvayoḥ kr̥utiḥ na ] aise bhī nahīn hai ki vah (bhāvak rma) jīv aur prakr̥u ti
donoṅkī kr̥u ti ho, [agnāyāḥ prakr̥uteḥ sva-kārya-phal-bhug-bhāv-anuṣhaṅgāt ] kyoṅki yadi vah
donoṅkā kārya ho to gnānarahit (jaṛ) prakr̥u tiko bhī apane kāryakā phal bhoganekā prasaṅg ā
jāyegā
. [ekasyāḥ prakr̥uteḥ na ] aur vah (bhāvak rma) ek prakr̥u tikī kr̥u ti (ake lī prakr̥u tikā
kārya) bhī nahīn hai, [achittvalasanāt ] kyoṅki prakr̥u tikā to achetanatva pragaṭ hai (arthāt prakr̥u ti
to achetan hai aur bhāvak rma chetan hai) . [tataḥ ] isaliye [asya kartā jīvaḥ ] us bhāvak rmakā
ka rtā jīv hī hai [cha ] aur [chid-anugan ] chetanakā anusaraṇ karanevālā arthāt chetanake sāth
anvayarūp (
chetanake pariṇāmarūp) aisā [tat ] vah bhāvak rma [jīvasya ev karma ] jīvakā
hī ka rma hai, [yat ] kyoṅki [pudgalaḥ gnātā na ] pudgal to gnātā nahīn hai (isaliye vah bhāvak rma
pudgalakā ka rma nahīn ho sakatā)
.
bhāvārtha :chetanakarma chetanake hī hotā hai; pudgal jaṛ hai, usase chetanakarma kaise ho
sakatā hai ? .203.
ab āgekī gāthāommen, jo bhāvakarmakā kartā bhī karmako hī mānate hain unhen samajhāneke
lie syādvādake anusār vastusthiti kaheṅge; pahale usakā sūchak kāvya kahate hain :

Page 479 of 642
PDF/HTML Page 512 of 675
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
karmaiv pravitarkya kartr̥u hatakaiḥ kṣhiptvātmanaḥ kartr̥utān
kartātmaiṣh kathañchidityachalitā kaishchichchhrutiḥ kopitā
.
teṣhāmuddhatamohamudritadhiyān bodhasya sanshuddhaye
syādvādapratibandhalabdhavijayā vastusthitiḥ stūyate
..204..
kammehi du aṇṇāṇī kijjadi ṇāṇī tahev kammehin .
kammehi suvāvijjadi jaggāvijjadi tahev kammehin ..332..
shlokārtha :[kaishchit hatakaiḥ ] koī ātmāke ghātak (sarvathā ekāntavādī) [karma
ev kartr̥u pravitarkya ] ka rmako hī ka rtā vichār kar [ātmanaḥ kartr̥utān kṣhiptvā ] ātmāke
ka rtr̥utvako uṛākar, ‘[eṣhaḥ ātmā kathañchit ka rtā ] yah ātmā ka thañchit ka rtā hai’ [iti
achalitā shrutiḥ kopitā ]
aisā ka hanevālī achalit shrutiko kopit ka rate hain (
nirbādh
jinavāṇīkī virādhanā ka rate hain); [uddhat-moh-mudrit-dhiyān teṣhām bodhasya sanshuddhaye ] jinakī
buddhi tīvra mohase mudrit ho gaī hai aise un ātmaghātakoṅke gnānakī sanshuddhike liye
(nimnalikhit gāthāon dvārā) [vastusthitiḥ stūyate ] vastusthiti ka hī jātī hai
[syādvād-
pratibandha-labdha-vijayā ] jis vastusthitine syādvādake pratibandhase vijay prāpta kī hai (arthāt
jo vastusthiti syādvādarūp niyamase nirbādhatayā siddha hotī hai)
.
bhāvārtha :koī ekāntavādī sarvathā ekāntataḥ karmakā kartā karmako hī kahate hain aur
ātmāko akartā hī kahate hain; ve ātmāke ghātak hain . un par jinavāṇīkā kop hai, kyoṅki
syādvādase vastusthitiko nirbādhatayā siddha karanevālī jinavāṇī to ātmāko kathañchit kartā
kahatī hai
. ātmāko akartā hī kahanevāle ekāntavādiyoṅkī buddhi utkaṭ mithyātvase ḍhak gaī
hai; unake mithyātvako dūr karaneke liye āchāryadev syādvādānusār jaisī vastusthiti hai, vah
nimnalikhit gāthāommen kahate hain .204.
‘ātmā sarvathā akartā nahīn hai, kathañchit kartā bhī hai’ is arthakī gāthāyen ab kahate
hain :
‘‘karmahi karen agnāni tyonhī gnāni bhī karmahi karen .
karmahi sulāte jīvako, tyon karma hī jāgrat karen ..332..

Page 480 of 642
PDF/HTML Page 513 of 675
single page version

kammehi suhāvijjadi dukkhāvijjadi tahev kammehin .
kammehi ya michchhattan ṇijjadi ṇijjadi asañjaman chev ..333..
kammehi bhamāḍijjadi uḍḍhamaho chāvi tiriyaloyan cha .
kammehi chev kijjadi suhāsuhan jettiyan kiñchi ..334..
jamhā kamman kuvvadi kamman dedi haradi tti jan kiñchi .
tamhā u savvajīvā akāragā honti āvaṇṇā ..335..
purisitthiyāhilāsī itthīkamman cha purisamahilasadi .
esā āyariyaparamparāgadā erisī du sudī ..336..
tamhā ṇa ko vi jīvo abambhachārī du amha uvadese .
jamhā kamman chev hi kamman ahilasadi idi bhaṇidan ..337..
jamhā ghādedi paran pareṇ ghādijjade ya sā payaḍī .
edeṇattheṇan kir bhaṇṇadi paraghādaṇāmetti ..338..
ari karma hī karate sukhī, karmahi dukhī jīvako karen .
karmahi kare mithyātvi tyonhi, asanyamī karmahi karen ..333..
karmahi bhramāve ūrdhva lok ru, adhaḥ aru tiryak viṣhain .
aru kuchh bhī jo shubh yā ashubh, un sarvako karmahi karen ..334..
karatā karam, detā karam, haratā karamsab kuchh kare .
is hetuse yah hai sunishchit jīv akārak sarva hain ..335..
‘puṅkarma ichchhe nāriko, strīkarma ichchhe puruṣhako’ .
aisī shrutī āchāryadev paramparā avatīrṇa hai ..336..
is rīt ‘karmahi karmako ichchhai’kahā hai shāstramen .
abrahmachārī yon nahīn ko jīv ham upadeshamen ..337..
aru jo hane parako, hanan ho parase, soī prakr̥iti hai .
is arthamen paraghāt nāmak karmakā nirdesh hai ..338..

Page 481 of 642
PDF/HTML Page 514 of 675
single page version

tamhā ṇa ko vi jīvo vadhādao atthi amha uvadese .
jamhā kamman chev hi kamman ghādedi idi bhaṇidan ..339..
evan saṅkhuvaesan je du parūventi erisan samaṇā .
tesin payaḍī kuvvadi appā ya akāragā savve ..340..
ahavā maṇṇasi majjhan appā appāṇamappaṇo kuṇadi .
eso michchhasahāvo tumhan eyan muṇantassa ..341..
appā ṇichcho‘saṅkhejjapadeso desido du samayamhi .
ṇa vi so sakkadi tatto hīṇo ahio ya kādun je ..342..
jīvassa jīvarūvan vittharado jāṇ logamettan khu .
tatto so kin hīṇo ahio ya kahan kuṇadi davvan ..343..
ah jāṇago du bhāvo ṇāṇasahāveṇ achchhade tti madan .
tamhā ṇa vi appā appayan tu sayamappaṇo kuṇadi ..344..
61
isī rīt ‘karmahi karmako hanatā’kahā hai shāstramen .
isase na ko bhī jīv hai hinsak ju ham upadeshamen’’ ..339..
yon sāṅkhyakā upadesh aisā, jo shramaṇ varṇan kare .
us matase sab prakr̥iti kare, jīv to akārak sarva hai ! ..340..
athavā tun̐ māne ‘ātamā merā svaātmāko kare’ .
to yah jo tujh mantavya bhī mithyā svabhāv hi tujh are ..341..
jīv nitya hai tyon, hai asaṅkhyapradeshi darshit samayamen .
usase na usako hīn, tyonhi na adhik koī kar sake ..342..
vistārase jīvarūp jīvakā, lokamātra pramāṇ hai .
kyā usase hīn ru adhik banatā ? dravyako kaise kare ? ..343..
māne tun̐‘gnāyak bhāv to gnānasvabhāv sthit rahe’ .
to yon bhi yah ātmā svayam nij ātamāko nahin kare ..344..

Page 482 of 642
PDF/HTML Page 515 of 675
single page version

karmabhistu agnānī kriyate gnānī tathaiv karmabhiḥ .
karmabhiḥ svāpyate jāgaryate tathaiv karmabhiḥ ..332..
karmabhiḥ sukhī kriyate duḥkhī kriyate tathaiv karmabhiḥ .
karmabhishcha mithyātvan nīyate nīyate‘sanyaman chaiv ..333..
karmabhirbhrāmyate ūrdhvamadhashchāpi tiryaglokan cha .
karmabhishchaiv kriyate shubhāshubhan yāvadyatkiñchit ..334..
yasmātkarma karoti karma dadāti haratīti yatkiñchit .
tasmāttu sarvajīvā akārakā bhavantyāpannāḥ ..335..
puruṣhaḥ stryabhilāṣhī strīkarma cha puruṣhamabhilaṣhati .
eṣhāchāryaparamparāgatedrashī tu shrutiḥ ..336..
tasmānna ko‘pi jīvo‘brahmachārī tvasmākamupadeshe .
yasmātkarma chaiv hi karmābhilaṣhatīti bhaṇitam ..337..
gāthārtha :‘‘[karmabhiḥ tu ] ka rma [agnānī kriyate ] (jīvako) agnānī ka rate hain [tathā
ev ] usī tarah [karmabhiḥ gnānī ] karma (jīvako) gnānī ka rate hain, [karmabhiḥ svāpyate ] ka rma sulāte
hain [tathā ev ] usī tarah [karmabhiḥ jāgaryate ] ka rma jagāte hain, [karmabhiḥ sukhī kriyate ] ka rma sukhī
ka rate hain [tathā ev ] usī tarah [karmabhiḥ duḥkhī kriyate ] ka rma duḥkhī ka rate hain, [karmabhiḥ cha
mithyātvan nīyate ]
ka rma mithyātvako prāpta karāte hain [cha ev ] aur [asanyaman nīyate ] ka rma
asanyamako prāpta karāte hain, [karmabhiḥ ] ka rma [ū rdhvam adhaḥ cha api tiryaglokan cha ] ū rdhvalok ,
adholok aur tiryaglok men [bhrāmyate ] bhramaṇ karāte hain, [yatkiñchit yāvat shubhāshubhan ] jo kuchh
bhī jitanā shubh aur ashubh hai vah sab [karmabhiḥ cha ev kriyate ] ka rma hī ka rate hain
. [yasmāt ]
yataḥ [karma karoti ] ka rma ka ratā hai, [karma dadāti ] ka rma detā hai, [harati ] ka rma har letā hai
[iti yatkiñchit ] isaprakār jo kuchh bhī karatā vah ka rma hī ka ratā hai, [tasmāt tu ] isaliye
[sarvajīvāḥ ] sabhī jīv [akārakāḥ āpannāḥ bhavanti ] akārak (ak rtā) siddha hote hain
.
aur, [puruṣhaḥ ] puruṣhavedak rma [stryabhilāṣhī ] strīkā abhilāṣhī hai [cha ] aur [strīkarma ]
strīvedak rma [puruṣham abhilaṣhati ] puruṣhakī abhilāṣhā ka ratā hai[eṣhā āchāryaparamparāgatā īdr̥ushī
tu shrutiḥ ] aisī yah āchāryakī paramparāse āī huī shruti hai; [tasmāt ] isaliye [asmākam upadeshe
tu ]
hamāre upadeshamen [kaḥ api jīvaḥ ] koī bhī jīv [abrahmachārī na ] abrahmachārī nahīn hai,

Page 483 of 642
PDF/HTML Page 516 of 675
single page version

yasmāddhanti paran pareṇ hanyate cha sā prakr̥itiḥ .
etenārthen kil bhaṇyate paraghātanāmeti ..338..
tasmānna ko‘pi jīv upaghātako‘styasmākamupadeshe .
yasmātkarma chaiv hi karma hantīti bhaṇitam ..339..
evan sāṅkhayopadeshan ye tu prarūpayantīdrashan shramaṇāḥ .
teṣhān prakr̥itiḥ karotyātmānashchākārakāḥ sarve ..340..
athavā manyase mamātmātmānamātmanaḥ karoti .
eṣh mithyāsvabhāvaḥ tavaitajjānataḥ ..341..
ātmā nityo‘saṅkhayeyapradesho darshitastu samaye .
nāpi sa shakyate tato hīno‘dhikashcha kartun yat ..342..
[yasmāt ] kyoṅki [karma cha ev hi ] ka rma hī [karma abhilaṣhati ] ka rmakī abhilāṣhā ka ratā hai
[iti bhaṇitam ] aisā kahā hai
.
aur, [yasmāt paran hanti ] jo parako māratā hai [cha ] aur [pareṇ hanyate ] jo parake dvārā
mārā jātā hai [sā prakr̥itiḥ ] vah prakr̥u ti hai[eten arthen kil ] is arthamen [paraghātanām iti
bhaṇyate ] paraghātanāmak rma ka hā jātā hai, [tasmāt ] isaliye [asmākam upadeshe ] hamāre upadeshamen
[kaḥ api jīvaḥ ] koī bhī jīv [upaghātakaḥ na asti ] upaghātak (māranevālā) nahīn hai,
[yasmāt ] kyoṅki [karma cha ev hi ] ka rma hī [karma hanti ] ka rmako māratā hai [iti bhaṇitam ]
aisā kahā hai
.’’
(āchāryadev ka hate hain ki :) [evan tu ] isaprakār [īdr̥ushan sāṅkhayopadeshan ] aisā
sāṅkhyamatakā upadesh [ye shramaṇāḥ ] jo shramaṇ (jain muni) [prarūpayanti ] prarūpit karate hain, [teṣhān ]
unake matamen [prakr̥itiḥ karoti ] prakr̥u ti hī ka ratī hai [ātmānaḥ cha sarve ] aur ātmā to sab
[akārakāḥ ] akārak hain aisā siddha hotā hai !
[athavā ] athavā (ka rtr̥utvakā pakṣha siddha karaneke liye) [manyase ] yadi tum yah mānate
ho ki ‘[mam ātmā ] merā ātmā [ātmanaḥ ] apane [ātmānam ] (dravyarūp) ātmāko
[karoti ] ka ratā hai’, [etat jānataḥ tav ] to aisā jānanevālekā
tumhārā [eṣhaḥ mithyāsvabhāvaḥ ]
yah mithyāsvabhāv hai (arthāt aisā jānanā vah terā mithyāsvabhāv hai); [yad ] kyoṅki[samaye ]
siddhāntamen [ātmā ] ātmāko [nityaḥ ] nitya, [asaṅkhayeyapradeshaḥ ] asaṅkhyāt-pradeshī [darshitaḥ
tu ]
batāyā gayā hai, [tataḥ ] usase [saḥ ] vah [hīnaḥ adhikaḥ cha ] hīn yā adhik [kartun na

Page 484 of 642
PDF/HTML Page 517 of 675
single page version

jīvasya jīvarūpan vistarato jānīhi lokamātran khalu .
tataḥ sa kin hīno‘dhiko vā kathan karoti dravyam ..343..
ath gnāyakastu bhāvo gnānasvabhāven tiṣhṭhatīti matam .
tasmānnāpyātmātmānan tu svayamātmanaḥ karoti ..344..
karmaivātmānamagnāninan karoti, gnānāvaraṇākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv gnāninan
karoti, gnānāvaraṇākhyakarmakṣhayopashamamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv svāpayati, nidrākhyakarmoday-
mantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv jāgarayati, nidrākhyakarmakṣhayopashamamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv
sukhayati, sadvedyākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaiv duḥkhayati, asadvedyākhyakarmodayamantareṇ
tadanupapatteḥ . karmaiv mithyādraṣhṭin karoti, mithyātvakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaivāsanyatan
api shakyate ] nahīn kiyā jā sak tā; [vistarataḥ ] aur vistārase bhī [jīvasya jīvarūpan ] jīvakā
jīvarūp [khalu ] nishchayase [lokamātran jānīhi ] lok mātra jāno; [tataḥ ] usase [kin saḥ hīnaḥ
adhikaḥ vā ]
kyā vah hīn athavā adhik hotā hai ? [dravyam kathan karoti ] tab phi ra (ātmā)
dravyako (arthāt dravyarūp ātmāko) kaise ka ratā hai ?
[ath ] athavā yadi ‘[gnāyakaḥ bhāvaḥ tu ] gnāyak bhāv to [gnānasvabhāven tiṣhṭhati ] gnān-
svabhāvase sthit rahatā hai’ [iti matam ] aisā mānā jāye, [tasmāt api] to isase bhī [ātmā svayam ]
ātmā svayam [ātmanaḥ ātmānan tu ] apane ātmāko [na karoti ] nahīn karatā yah siddha hogā !
(isaprakār kartr̥utvako siddha karaneke liye vivakṣhāko badalakar jo pakṣha kahā hai, vah ghaṭit
nahīn hotā .)
(isaprakār, yadi karmakā kartā karma hī mānā jāy to syādvādake sāth virodh ātā hai;
isaliye ātmāko agnān-avasthāmen kathañchit apane agnānabhāvarūp karmakā kartā mānanā chāhiye,
jisase syādvādake sāth virodh nahīn ātā
.)
ṭīkā :(yahān̐ pūrvapakṣha isaprakār hai :) ‘‘karma hī ātmāko agnānī karatā hai,
kyoṅki gnānāvaraṇ nāmak karmake udayake binā usakī (agnānakī) anupapatti hai; karma hī
(ātmāko) gnānī karatā hai, kyoṅki gnānāvaraṇ nāmak karmake kṣhayopashamake binā usakī
anupapatti hai; karma hī sulātā hai, kyoṅki nidrā nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti
hai; karma hī jagātā hai, kyoṅki nidrā nāmak karmake kṣhayopashamake binā usakī anupapatti hai; karma
hī sukhī karatā hai, kyoṅki sātāvedanīy nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma

Page 485 of 642
PDF/HTML Page 518 of 675
single page version

karoti, chāritramohākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . karmaivordhvādhastiryaglokan bhramayati,
ānupūrvyākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . aparamapi yadyāvatkiñchichchhubhāshubhan tattāvatsakalamapi
karmaiv karoti, prashastāprashastarāgākhyakarmodayamantareṇ tadanupapatteḥ . yat evan samastamapi svatantran
karma karoti, karma dadāti, karma harati cha, tataḥ sarva ev jīvāḥ nityamevaikāntenākartār eveti
nishchinumaḥ
. kiñchshrutirapyenamarthamāh, pumvedākhyan karma striyamabhilaṣhati, strīvedākhyan karma
pumānsamabhilaṣhati iti vākyen karmaṇ ev karmābhilāṣhakartr̥utvasamarthanen jīvasyābrahmakartr̥utva-
pratiṣhedhāt, tathā yatparan hanti, yen cha pareṇ hanyate tatparaghātakarmeti vākyen karmaṇ ev
karmaghātakartr̥utvasamarthanen jīvasya ghātakartr̥utvapratiṣhedhāchcha sarvathaivākartr̥utvagnāpanāt
. evamīdrashan
sāṅkhyasamayan svapragnāparādhen sūtrārthamabudhyamānāḥ kechichchhramaṇābhāsāḥ prarūpayanti; teṣhān prakr̥uterekānten
1shramaṇābhās = munike guṇ nahīn hone par bhī apaneko muni kahalānevāle
hī duḥkhī karatā hai, kyoṅki asātāvedanīy nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai;
karma hī mithyādr̥uṣhṭi karatā hai, kyoṅki mithyātvakarmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma
hī asanyamī karatā hai, kyoṅki chāritramoh nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai;
karma hī ū rdhvalokamen, adholokamen aur tiryaglokamen bhramaṇ karātā hai, kyoṅki ānupūrvī nāmak
karmake udayake binā usakī anupapatti hai; dūsarā bhī jo kuchh jitanā shubh
ashubh hai vah sab
karma hī karatā hai, kyoṅki prashasta-aprashasta rāg nāmak karmake udayake binā unakī anupapatti
hai
. isaprakār sab kuchh svatantratayā karma hī karatā hai, karma hī detā hai, karma hī har letā hai,
isaliye ham yah nishchay karate hain kisabhī jīv sadā hī ekāntase akartā hī hain . aur shruti
(bhagavānakī vāṇī, shāstra) bhī isī arthako kahatī hai; kyoṅki, (vah shruti) ‘puruṣhaved nāmak
karma strīkī abhilāṣhā karatā hai aur strīved nāmak karma puruṣhakī abhilāṣhā karatā hai’ is
vākyase karmako hī karmakī abhilāṣhāke kartr̥utvake samarthan dvārā jīvako abrahmacharyake kartr̥utvakā
niṣhedh karatī hai, tathā ‘jo parako hanatā hai aur jo parake dvārā hanā jātā hai vah paraghātakarma
hai’ is vākyase karmako hī karmake ghātakā kartr̥utva honeke samarthan dvārā jīvako ghātake
kartr̥utvakā niṣhedh karatī hai, aur isaprakār (abrahmacharyake tathā ghātake kartr̥utvake niṣhedh dvārā)
jīvakā sarvathā akartr̥utva batalātī hai
.’’
(āchāryadev kahate hain ki :) isaprakār aise sāṅkhyamatako, apanī pragnā(buddhi)ke
aparādhase sūtrake arthako na jānanevāle kuchh 1shramaṇābhās prarūpit karate hain; unakī, ekāntase
prakr̥itike kartr̥utvakī mānyatāse, samasta jīvoṅke ekāntase akartr̥utva ā jātā hai, isaliye ‘jīv

Page 486 of 642
PDF/HTML Page 519 of 675
single page version

kartr̥utvābhyupagamen sarveṣhāmev jīvānāmekāntenākartr̥utvāpatteḥ jīvaḥ karteti shruteḥ kopo duḥshakyaḥ
parihartum
. yastu karma ātmano‘gnānādisarvabhāvān paryāyarūpān karoti, ātmā tvātmānamevaikan
dravyarūpan karoti, tato jīvaḥ karteti shrutikopo na bhavatītyabhiprāyaḥ sa mithyaiv . jīvo
hi dravyarūpeṇ tāvannityo‘saṅkhyeyapradesho lokaparimāṇashcha . tatra na tāvannityasya kāryatvamup-
pannan, kr̥utakatvanityatvayorekatvavirodhāt . na chāvasthitāsaṅkhyeyapradeshasyaikasya pudgalaskandhasyev
pradeshaprakṣhepaṇākarṣhaṇadvāreṇāpi tasya kāryatvan, pradeshaprakṣhepaṇākarṣhaṇe sati tasyaikatvavyāghātāt . na
chāpi sakalalokavāstuvistāraparimitaniyatanijābhogasaṅgrahasya pradeshasaṅkochanavikāshanadvāreṇ tasya
kāryatvan, pradeshasaṅkochanavikāshanayorapi shuṣhkārdracharmavatpratiniyatanijavistārāddhīnādhikasya tasya
kartumashakyatvāt
. yastu vastusvabhāvasya sarvathāpoḍhumashakyatvāt gnāyako bhāvo gnānasvabhāven sarvadaiv
kartā hai’ aisī jo shruti hai usakā kop dūr karanā ashakya ho jātā hai (arthāt bhagavānakī
vāṇīkī virādhanā hotī hai)
. aur, ‘karma ātmāke agnānādi sarva bhāvoṅkojo ki paryāyarūp
hain unhenkaratā hai, aur ātmā to ātmāko hī ekako dravyarūpako karatā hai, isaliye jīv
kartā hai; isaprakār shrutikā kop nahīn hotā’aisā jo abhiprāy hai vah mithyā hī hai . (isīko
samajhāte hain :) jīv to dravyarūpase nitya hai, asaṅkhyātapradeshī hai aur lokaparimāṇ hai . unamen
pratham, nityakā kāryatva nahīn ban sakatā, kyoṅki kr̥utakatvake aur nityatvake ekatvakā virodh
hai
. (ātmā nitya hai, isaliye vah kr̥utak arthāt kisīke dvārā kiyā gayā nahīn ho sakatā .)
aur avasthit asaṅkhya-pradeshavāle ek(-ātmā)ko pudgalaskandhakī bhān̐ti, pradeshoṅke prakṣhepaṇ-
ākarṣhaṇ dvārā bhī kāryatva nahīn ban sakatā, kyoṅki pradeshoṅkā prakṣhepaṇ tathā ākarṣhaṇ ho to
usake ekatvakā vyāghāt ho jāyegā
. (skandha anek paramāṇuoṅkā banā huā hai, isaliye
usamense paramāṇu nikal jāte hain tathā usamen āte bhī hain; parantu ātmā nishchit asaṅkhyāt-
pradeshavālā ek hī dravya hai, isaliye vah apane pradeshoṅko nikāl nahīn sakatā tathā adhik
pradeshoṅko le nahīn sakatā
.) aur sakal lokarūp gharake vistārase parimit jisakā nishchit nij
vistārasaṅgrah hai (arthāt jisakā lok jitanā nishchit māp hai) usake (-ātmāke) pradeshoṅke
saṅkoch-vikās dvārā bhī kāryatva nahīn ban sakatā, kyoṅki pradeshoṅke saṅkoch-vistār hone par bhī,
sūkhe-gīle chamaṛekī bhān̐ti, nishchit nij vistārake kāraṇ use (
ātmāko) hīnādhik nahīn
kiyā jā sakatā . (isaprakār ātmāke dravyarūp ātmāke kartr̥utva nahīn ban sakatā .) aur,
‘‘vastusvabhāvakā sarvathā miṭanā ashakya honese gnāyak bhāv gnānasvabhāvase hī sadaiv sthit rahatā
hai aur isaprakār sthit rahatā huā, gnāyakatva aur kartr̥utvake atyanta viruddhatā honese,

Page 487 of 642
PDF/HTML Page 520 of 675
single page version

tiṣhṭhati, tathā tiṣhṭhanshcha gnāyakakartr̥utvayoratyantaviruddhatvānmithyātvādibhāvānān na kartā
bhavati, bhavanti cha mithyātvādibhāvāḥ, tatasteṣhān karmaiv kartr̥u prarūpyat iti vāsanonmeṣhaḥ
sa tu nitarāmātmātmānan karotītyabhyupagamamupahantyev
.
tato gnāyakasya bhāvasya sāmānyāpekṣhayā gnānasvabhāvāvasthitatve‘pi karmajānān
mithyātvādibhāvānān gnānasamaye‘nādigneyagnānabhedavignānashūnyatvāt paramātmeti jānato visheṣhāpekṣhayā
tvagnānarūpasya gnānapariṇāmasya karaṇātkartr̥utvamanumantavyan; tāvadyāvattadādigneyagnānabhedavignān-
pūrṇatvādātmānamevātmeti jānato visheṣhāpekṣhayāpi gnānarūpeṇaiv gnānapariṇāmen pariṇamamānasya kevalan
gnātr̥utvātsākṣhādakartr̥utvan syāt
.
mithyātvādi bhāvoṅkā kartā nahīn hotā; aur mithyātvādi bhāv to hote hain; isaliye unakā kartā
karma hī hai, isaprakār prarūpit kiyā jātā hai’’
aisī jo vāsanā (abhiprāy, jhukāv) pragaṭ
kī jātī hai vah bhī ‘ātmāko karatā hai’ is (pūrvokta) mānyatākā atishayatāpūrvak ghāt karatī
hī hai (kyoṅki sadā hī gnāyak mānanese ātmā akartā hī siddha huā)
.
isaliye, gnāyak bhāv sāmānya apekṣhāse gnānasvabhāvase avasthit hone par bhī, karmase
utpanna mithyātvādi bhāvoṅke gnānake samay, anādikālase gney aur gnānake bhedavignānase shūnya
honese, parako ātmāke rūpamen jānatā huā vah (gnāyakabhāv) visheṣh apekṣhāse agnānarūp
gnānapariṇāmako karatā hai (
agnānarūp aisā jo gnānakā pariṇaman usako karatā hai) isaliye,
usake kartr̥utvako svīkār karanā (arthāt aisā svīkār karanā ki vah karttā hai) vah bhī tab
tak kī jab tak bhedavignānake prārambhase gney aur gnānake bhedavignānase pūrṇa (arthāt bhedavignān
sahit) honeke kāraṇ ātmāko hī ātmāke rūpamen jānatā huā vah (gnāyakabhāv), visheṣh
apekṣhāse bhī gnānarūp hī gnānapariṇāmase pariṇamit hotā huā (
gnānarūp aisā jo gnānakā
pariṇaman usarūp hī pariṇamit hotā huā), mātra gnātr̥utvake kāraṇ sākṣhāt akartā ho .
bhāvārtha :kitane hī jain muni bhī syādvād-vāṇīko bhalībhān̐ti na samajhakar sarvathā
ekāntakā abhiprāy karate hain aur vivakṣhāko badalakar yah kahate hain ki‘‘ātmā to
bhāvakarmakā akartā hī hai, karmaprakr̥itikā uday hī bhāvakarmako karatā hai; agnān, gnān, sonā,
jāganā, sukh, duḥkh, mithyātva, asanyam, chār gatiyommen bhramaṇ
in sabako, tathā jo kuchh
shubh-ashubh bhāv hain in sabako karma hī karatā hai; jīv to akartā hai .’’ aur ve muni shāstrakā
bhī aisā hī artha karate hain ki‘‘vedake udayase strī-puruṣhakā vikār hotā hai aur upaghāt
tathā paraghāt prakr̥itike udayase paraspar ghāt hotā hai .’’ isaprakār, jaise sāṅkhyamatāvalambī sab