Page 468 of 642
PDF/HTML Page 501 of 675
single page version
cha durnivāratvāt, kintu kevalan darshanamātrasvabhāvatvāt tatsarvan kevalamev pashyati; tathā gnānamapi svayam
draṣhṭr̥utvāt karmaṇo‘tyantavibhakta tven nishchayatastatkaraṇavedanayorasamarthatvātkarma na karoti na vedayate cha,
kintu kevalan gnānamātrasvabhāvatvātkarmabandhan mokṣhan vā karmodayan nirjarān vā kevalamev jānāti
avedak hai, [cha ] aur [bandhamokṣhan ] bandha, mokṣha, [karmodayan ] ka rmoday [nirjarān cha ev ] tathā
nirjarāko [jānāti ] jānatā hī hai
(arthāt yadi netra dr̥ushya padārthako karatā aur bhogatā ho to netrake dvārā agni jalanī chāhie aur
netrako agnikī uṣhṇatākā anubhav honā chāhie; kintu aisā nahīn hotā, isaliye netra dr̥ushya padārthakā
kartā-bhoktā nahīn hai)
kāraṇ nishchayase usake karane-vedane-(bhogane) men asamartha honese, karmako na to karatā hai aur na
vedatā (bhogatā) hai, kintu keval gnānamātrasvabhāvavālā (
Page 469 of 642
PDF/HTML Page 502 of 675
single page version
sakatā hai ?’’ usakā samādhān :
svatantratayā to kisīkā kartā-bhoktā nahīn hotā, tathā apanī nirbalatāse karmake udayakī
balavattāse jo kārya hotā hai usakā paramārthadr̥uṣhṭise vah kartā-bhoktā nahīn kahā jātā
hī bhed hai
hogā
agnānabhāv kahā hai
tathāpi [sāmānyajanavat ] sāmānya (lauki ka ) janoṅkī bhān̐ti [teṣhān mokṣhaḥ na ] unakī bhī mukti
nahīn hotī
Page 470 of 642
PDF/HTML Page 503 of 675
single page version
kāyake jīvoṅko [ātmā ] ātmā [karoti ] ka ratā ho, [yadi lokashramaṇānām ] to lok aur
shramaṇoṅkā [ekaḥ siddhāntaḥ ] ek siddhānt ho gayā, [visheṣhaḥ na dr̥ushyate ] unamen koī antar dikhāī
nahīn detā; (kyoṅki) [lokasya ] lok ke matamen [viṣhṇuḥ ] viṣhṇu [karoti ] ka ratā hai aur
Page 471 of 642
PDF/HTML Page 504 of 675
single page version
samatvāt
mānyatāmen donon samān hue)
pravartamān) aise [lokashramaṇānān dvayeṣhām api ] un lok aur shramaṇ
aur un (
hai
ka rmatvake sambandhakā abhāv honese, [tatkartr̥utā kutaḥ ] ātmāke paradravyakā ka rtr̥utva ka hān̐se ho
sakatā hai ?
Page 472 of 642
PDF/HTML Page 505 of 675
single page version
paradravyakā kartr̥utva kaise ho sakatā hai ? 200
ityādi arthakī sūchak gāthāyen dr̥uṣhṭānta sahit kahate hain :
Page 473 of 642
PDF/HTML Page 506 of 675
single page version
[bhaṇanti ] aisā ka hate hain, [tu ] parantu gnānījan [nishchayen jānanti ] nishchayase jānatee hain ki
‘[kiñchit ] koī [paramāṇumātram api ] paramāṇumātra bhī [na cha mam ] merā nahīn hai’
usake [na cha bhavanti ] nahīn hain, [mohen cha ] mohase [saḥ ātmā ] vah ātmā [bhaṇati ] ‘mere hain’
isaprakār ka hatā hai; [evam ev ] isīprakār [yaḥ gnānī ] jo gnānī bhī [paradravyan mam ] ‘paradravya merā
hai’ [iti jānan ] aisā jānatā huā [ātmānan karoti ] paradravyako nijarūp ka ratā hai, [eṣhaḥ ] vah
[niḥsanshayan ] niḥsandeh arthāt nishchayataḥ [mithyādr̥uṣhṭiḥ ] mithyādr̥uṣhṭi [bhavati ] hotā hai
vyavasāy samyagdarshanase rahit puruṣhoṅkā hai
Page 474 of 642
PDF/HTML Page 507 of 675
single page version
kurvāṇo mithyā
iti sunishchitan jānīyāt
sambandha ev sakalo‘pi yato niṣhiddhaḥ
pashyantvakartr̥u munayashcha janāshcha tattvam
kiyā gayā hai, [tat ] isaliye [vastubhede ] jahān̐ vastubhed hai arthāt bhinna vastuen̐ hain vahān̐
[kartr̥ukarmaghaṭanā asti na ] ka rtāk rmaghaṭanā nahīn hotī
Page 475 of 642
PDF/HTML Page 508 of 675
single page version
magnānamagnamahaso bat te varākāḥ
kartā svayam bhavati chetan ev nānyaḥ
[agnānamagnamahasaḥ ] jinakā (puruṣhārtharūp
bhāvak rmakā ka rtā chetan hī svayam hotā hai, [anyaḥ na ] anya koī nahīn
hain :
Page 476 of 642
PDF/HTML Page 509 of 675
single page version
[tasmāt ] to [te ] tumhāre matamen [achetanā prakr̥itiḥ ] achetan prakr̥u ti [nanu kārakā prāptā ]
(mithyātvabhāvakī) ka rtā ho gaī ! (isaliye mithyātvabhāv achetan siddha huā!)
dravya mithyādr̥uṣhṭi siddha hogā!
Page 477 of 642
PDF/HTML Page 510 of 675
single page version
pudgaladravyasya chetanānuṣhaṅgāt
to [dvābhyān kr̥utan tat ] jo donoṅke dvārā kiyā [tasya phalam ] usakā phal [dvau api bhuñjāte ]
donon bhogeṅge !
mithyātvabhāvarūp siddha hogā ! [tat tu na khalu mithyā ] kyā yah vāstavamen mithyā nahīn hai ?
kare to pudgaladravyako chetanatvakā prasaṅg ā jāyegā
prakr̥itiko bhī us (-bhāvakarma)kā phal bhoganekā prasaṅg ā jāyegā
svabhāvase hī pudgaladravyako mithyātvādi bhāvakā prasaṅg ā jāyegā
apanā bhāvakarma apanā kārya hai)
Page 478 of 642
PDF/HTML Page 511 of 675
single page version
ragnāyāḥ prakr̥uteḥ svakāryaphalabhugbhāvānuṣhaṅgātkr̥utiḥ
jīvasyaiv cha karma tachchidanugan gnātā na yatpudgalaḥ
hotā hai
pariṇāmīkī bhedadr̥uṣhṭimen apane agnānabhāvarūp pariṇāmoṅkā kartā jīv hī hai
donoṅkī kr̥u ti ho, [agnāyāḥ prakr̥uteḥ sva-kārya-phal-bhug-bhāv-anuṣhaṅgāt ] kyoṅki yadi vah
donoṅkā kārya ho to gnānarahit (jaṛ) prakr̥u tiko bhī apane kāryakā phal bhoganekā prasaṅg ā
jāyegā
anvayarūp (
pudgalakā ka rma nahīn ho sakatā)
Page 479 of 642
PDF/HTML Page 512 of 675
single page version
kartātmaiṣh kathañchidityachalitā kaishchichchhrutiḥ kopitā
syādvādapratibandhalabdhavijayā vastusthitiḥ stūyate
ka rtr̥utvako uṛākar, ‘[eṣhaḥ ātmā kathañchit ka rtā ] yah ātmā ka thañchit ka rtā hai’ [iti
achalitā shrutiḥ kopitā ] aisā ka hanevālī achalit shrutiko kopit ka rate hain (
buddhi tīvra mohase mudrit ho gaī hai aise un ātmaghātakoṅke gnānakī sanshuddhike liye
(nimnalikhit gāthāon dvārā) [vastusthitiḥ stūyate ] vastusthiti ka hī jātī hai
jo vastusthiti syādvādarūp niyamase nirbādhatayā siddha hotī hai)
kahatī hai
Page 480 of 642
PDF/HTML Page 513 of 675
single page version
Page 481 of 642
PDF/HTML Page 514 of 675
single page version
Page 482 of 642
PDF/HTML Page 515 of 675
single page version
hain [tathā ev ] usī tarah [karmabhiḥ jāgaryate ] ka rma jagāte hain, [karmabhiḥ sukhī kriyate ] ka rma sukhī
ka rate hain [tathā ev ] usī tarah [karmabhiḥ duḥkhī kriyate ] ka rma duḥkhī ka rate hain, [karmabhiḥ cha
mithyātvan nīyate ] ka rma mithyātvako prāpta karāte hain [cha ev ] aur [asanyaman nīyate ] ka rma
asanyamako prāpta karāte hain, [karmabhiḥ ] ka rma [ū rdhvam adhaḥ cha api tiryaglokan cha ] ū rdhvalok ,
adholok aur tiryaglok men [bhrāmyate ] bhramaṇ karāte hain, [yatkiñchit yāvat shubhāshubhan ] jo kuchh
bhī jitanā shubh aur ashubh hai vah sab [karmabhiḥ cha ev kriyate ] ka rma hī ka rate hain
[sarvajīvāḥ ] sabhī jīv [akārakāḥ āpannāḥ bhavanti ] akārak (ak rtā) siddha hote hain
tu ] hamāre upadeshamen [kaḥ api jīvaḥ ] koī bhī jīv [abrahmachārī na ] abrahmachārī nahīn hai,
Page 483 of 642
PDF/HTML Page 516 of 675
single page version
[iti bhaṇitam ] aisā kahā hai
[kaḥ api jīvaḥ ] koī bhī jīv [upaghātakaḥ na asti ] upaghātak (māranevālā) nahīn hai,
[yasmāt ] kyoṅki [karma cha ev hi ] ka rma hī [karma hanti ] ka rmako māratā hai [iti bhaṇitam ]
aisā kahā hai
unake matamen [prakr̥itiḥ karoti ] prakr̥u ti hī ka ratī hai [ātmānaḥ cha sarve ] aur ātmā to sab
[akārakāḥ ] akārak hain aisā siddha hotā hai !
[karoti ] ka ratā hai’, [etat jānataḥ tav ] to aisā jānanevālekā
tu ] batāyā gayā hai, [tataḥ ] usase [saḥ ] vah [hīnaḥ adhikaḥ cha ] hīn yā adhik [kartun na
Page 484 of 642
PDF/HTML Page 517 of 675
single page version
jīvarūp [khalu ] nishchayase [lokamātran jānīhi ] lok mātra jāno; [tataḥ ] usase [kin saḥ hīnaḥ
adhikaḥ vā ] kyā vah hīn athavā adhik hotā hai ? [dravyam kathan karoti ] tab phi ra (ātmā)
dravyako (arthāt dravyarūp ātmāko) kaise ka ratā hai ?
ātmā svayam [ātmanaḥ ātmānan tu ] apane ātmāko [na karoti ] nahīn karatā yah siddha hogā !
jisase syādvādake sāth virodh nahīn ātā
anupapatti hai; karma hī sulātā hai, kyoṅki nidrā nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti
hai; karma hī jagātā hai, kyoṅki nidrā nāmak karmake kṣhayopashamake binā usakī anupapatti hai; karma
hī sukhī karatā hai, kyoṅki sātāvedanīy nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma
Page 485 of 642
PDF/HTML Page 518 of 675
single page version
nishchinumaḥ
pratiṣhedhāt, tathā yatparan hanti, yen cha pareṇ hanyate tatparaghātakarmeti vākyen karmaṇ ev
karmaghātakartr̥utvasamarthanen jīvasya ghātakartr̥utvapratiṣhedhāchcha sarvathaivākartr̥utvagnāpanāt
karma hī mithyādr̥uṣhṭi karatā hai, kyoṅki mithyātvakarmake udayake binā usakī anupapatti hai; karma
hī asanyamī karatā hai, kyoṅki chāritramoh nāmak karmake udayake binā usakī anupapatti hai;
karma hī ū rdhvalokamen, adholokamen aur tiryaglokamen bhramaṇ karātā hai, kyoṅki ānupūrvī nāmak
karmake udayake binā usakī anupapatti hai; dūsarā bhī jo kuchh jitanā shubh
hai
karma strīkī abhilāṣhā karatā hai aur strīved nāmak karma puruṣhakī abhilāṣhā karatā hai’ is
vākyase karmako hī karmakī abhilāṣhāke kartr̥utvake samarthan dvārā jīvako abrahmacharyake kartr̥utvakā
niṣhedh karatī hai, tathā ‘jo parako hanatā hai aur jo parake dvārā hanā jātā hai vah paraghātakarma
hai’ is vākyase karmako hī karmake ghātakā kartr̥utva honeke samarthan dvārā jīvako ghātake
kartr̥utvakā niṣhedh karatī hai, aur isaprakār (abrahmacharyake tathā ghātake kartr̥utvake niṣhedh dvārā)
jīvakā sarvathā akartr̥utva batalātī hai
Page 486 of 642
PDF/HTML Page 519 of 675
single page version
parihartum
kāryatvan, pradeshasaṅkochanavikāshanayorapi shuṣhkārdracharmavatpratiniyatanijavistārāddhīnādhikasya tasya
kartumashakyatvāt
vāṇīkī virādhanā hotī hai)
hai
ākarṣhaṇ dvārā bhī kāryatva nahīn ban sakatā, kyoṅki pradeshoṅkā prakṣhepaṇ tathā ākarṣhaṇ ho to
usake ekatvakā vyāghāt ho jāyegā
pradeshavālā ek hī dravya hai, isaliye vah apane pradeshoṅko nikāl nahīn sakatā tathā adhik
pradeshoṅko le nahīn sakatā
saṅkoch-vikās dvārā bhī kāryatva nahīn ban sakatā, kyoṅki pradeshoṅke saṅkoch-vistār hone par bhī,
sūkhe-gīle chamaṛekī bhān̐ti, nishchit nij vistārake kāraṇ use (
hai aur isaprakār sthit rahatā huā, gnāyakatva aur kartr̥utvake atyanta viruddhatā honese,
Page 487 of 642
PDF/HTML Page 520 of 675
single page version
bhavati, bhavanti cha mithyātvādibhāvāḥ, tatasteṣhān karmaiv kartr̥u prarūpyat iti vāsanonmeṣhaḥ
sa tu nitarāmātmātmānan karotītyabhyupagamamupahantyev
tvagnānarūpasya gnānapariṇāmasya karaṇātkartr̥utvamanumantavyan; tāvadyāvattadādigneyagnānabhedavignān-
pūrṇatvādātmānamevātmeti jānato visheṣhāpekṣhayāpi gnānarūpeṇaiv gnānapariṇāmen pariṇamamānasya kevalan
gnātr̥utvātsākṣhādakartr̥utvan syāt
karma hī hai, isaprakār prarūpit kiyā jātā hai’’
hī hai (kyoṅki sadā hī gnāyak mānanese ātmā akartā hī siddha huā)
honese, parako ātmāke rūpamen jānatā huā vah (gnāyakabhāv) visheṣh apekṣhāse agnānarūp
gnānapariṇāmako karatā hai (
tak kī jab tak bhedavignānake prārambhase gney aur gnānake bhedavignānase pūrṇa (arthāt bhedavignān
sahit) honeke kāraṇ ātmāko hī ātmāke rūpamen jānatā huā vah (gnāyakabhāv), visheṣh
apekṣhāse bhī gnānarūp hī gnānapariṇāmase pariṇamit hotā huā (
jāganā, sukh, duḥkh, mithyātva, asanyam, chār gatiyommen bhramaṇ