Page 488 of 642
PDF/HTML Page 521 of 675
single page version
kartāran kalayantu tan kil sadā bhedāvabodhādadhaḥ .
pashyantu chyutakartr̥ubhāvamachalan gnātāramekan param ..205..
kuchh prakr̥itikā kārya mānate hain aur puruṣhako akartā mānate hain usīprakār, apanī buddhike doṣhase in muniyoṅkī bhī aisī hī aikāntik mānyatā huī . isaliye jinavāṇī to syādvādarūp honese sarvathā ekāntako mānanevāle un muniyon par jinavāṇīkā kop avashya hotā hai . jinavāṇīke kopake bhayase yadi ve vivakṣhāko badalakar yah kahen ki — ‘‘bhāvakarmakā kartā karma hai aur apane ātmākā (arthāt apaneko) kartā ātmā hai; isaprakār ham ātmāko kanthachit kartā kahate hain, isaliye vāṇīkā kop nahīn hotā;’’ to unakā yah kathan bhī mithyā hī hai . ātmā dravyase nitya hai, asaṅkhyātapradeshī hai, lokaparimāṇ hai, isaliye usamen to kuchh navīn karanā nahīn hai; aur jo bhāvakarmarūp paryāyen hain unakā kartā to ve muni karmako hī kahate hain; isaliye ātmā to akartā hī rahā ! tab phi ra vāṇīkā kop kaise miṭ gayā ? isaliye ātmāke kartr̥utva- akartr̥utvakī vivakṣhāko yathārtha mānanā hī syādvādako yathārtha mānanā hai . ātmāke kartr̥utva- akartr̥utvake sambandhamen satyārtha syādvād-prarūpaṇ isaprakār hai : —
ātmā sāmānya apekṣhāse to gnānasvabhāvamen hī sthit hai; parantu mithyātvādi bhāvoṅko jānate samay, anādikālase gney aur gnānake bhedavignānake abhāvake kāraṇ, gneyarūp mithyātvādi bhāvoṅko ātmāke rūpamen jānatā hai, isaliye isaprakār visheṣh apekṣhāse agnānarūp gnānapariṇāmako karanese kartā hai; aur jab bhedavignān honese ātmāko hī ātmāke rūpamen jānatā hai, tab visheṣh apekṣhāse bhī gnānarūp gnānapariṇāmamen hī pariṇamit hotā huā mātra gnātā rahanese sākṣhāt akartā hai ..332 se 344..
shlokārtha : — [amī ārhatāḥ api ] is ārhat matake anuyāyī arthāt jain bhī [puruṣhan ] ātmāko, [sāṅkhyāḥ iv ] sāṅkhyamatiyoṅkī bhān̐ti, [akartāram mā spr̥ushantu ] (sarvathā) ak rtā mat māno; [bhed-avabodhāt adhaḥ ] bhedagnān honese pūrva [tan kil ] use [sadā ] nirantar [kartāran kalayantu ] ka rtā māno, [tu ] aur [ū rdhvan ] bhedagnān honeke bād [uddhat-bodh- dhām-niyatan svayam pratyakṣham enam ] uddhat 1gnānadhāmamen nishchit is svayam pratyakṣha ātmāko 1gnānadhām = gnānamandir; gnānaprakāsh .
Page 489 of 642
PDF/HTML Page 522 of 675
single page version
nijamanasi vidhatte kartr̥ubhoktrorvibhedam .
svayamayamabhiṣhiñchanshchichchamatkār ev ..206..
[pashyantu ] dekho .
bhāvārtha : — sāṅkhyamatāvalambī puruṣhako sarvathā ekāntase akartā, shuddha udāsīn chaitanyamātra mānate hain . aisā mānanese puruṣhako sansārake abhāvakā prasaṅg ātā hai; aur yadi prakr̥itiko sansār mānā jāye to vah bhī ghaṭit nahīn hotā, kyoṅki prakr̥iti to jaṛ hai, use sukhaduḥkhādikā samvedan nahīn hai, to use sansār kaisā ? aise anek doṣh ekānta mānyatāmen āte hain . sarvathā ekānta vastukā svarūp hī nahīn hai . isilaye sāṅkhyamatī mithyādr̥uṣhṭi hain; aur yadi jain bhī aisā mānen to ve bhī mithyādr̥uṣhṭi hain . isaliye āchāryadev upadesh dete hain ki — sāṅkhyamatiyoṅkī bhān̐ti jain ātmāko sarvathā akartā na mānen; jab tak sva-parakā bhedavignān na ho tab tak to use rāgādikā — apane chetanarūp bhāvakarmoṅkā — kartā māno, aur bhedavignān honeke bād shuddha vignānaghan, samasta kartr̥utvake bhāvase rahit, ek gnātā hī māno . isaprakār ek hī ātmāmen kartr̥utva tathā akartr̥utva — ye donon bhāv vivakṣhāvash siddha hote hain . aisā syādvād mat jainoṅkā hai; aur vastusvabhāv bhī aisā hī hai, kalpanā nahīn hai . aisā (syādvādānusār) mānanese puruṣhako sansār-mokṣha ādikī siddhi hotī hai; aur sarvathā ekānta mānanese sarva nishchay-vyavahārakā lop hotā hai .205.
āgekī gāthāommen, ‘kartā anya hai aur bhoktā anya hai’ aisā mānanevāle kṣhaṇikavādī bauddhamatiyoṅko unakī sarvathā ekānta mānyatāmen dūṣhaṇ batāyeṅge aur syādvād anusār jisaprakār vastusvarūp arthāt kartābhoktāpan hai usaprakār kaheṅge . un gāthāoṅkā sūchak kāvya pratham kahate hain : —
shlokārtha : — [ih ] is jagatamen [ekaḥ ] koī ek to (arthāt kṣhaṇik vādī bauddhamatī to) [idam ātmatattvan kṣhaṇikam kalpayitvā ] is ātmatattvako kṣhaṇik ka lpit karake [nij-manasi ] apane manamen [kartr̥u-bhoktroḥ vibhedam vidhatte ] ka rtā aur bhoktākā bhed ka rate hain ( – ka rtā anya hai aur bhoktā anya hai, aisā mānate hain); [tasya vimohan ] unake mohako (agnānako) [ayam chit-chamatkāraḥ ev svayam ] yah chaitanyachamatkār hī svayam [nitya-amr̥ut-oghaiḥ ] nityatārūp amr̥utake ogh( – samūh)ke dvārā [abhiṣhiñchan ] abhisiñchan
Page 490 of 642
PDF/HTML Page 523 of 675
single page version
bhāvārtha : — kṣhaṇikavādī kartā-bhoktāmen bhed mānate hain, arthāt ve yah mānate hain ki — pratham kṣhaṇamen jo ātmā thā, vah dūsare kṣhaṇamen nahīn hai . āchāryadev kahate hain ki — ham use kyā samajhāyen ? yah chaitanya hī usakā agnān dūr kar degā — ki jo (chaitanya) anubhavagochar nitya hai . pratham kṣhaṇamen jo ātmā thā, vahī dvitīy kṣhaṇamen kahatā hai ki ‘main jo pahale thā vahī hūn̐’; isaprakārakā smaraṇapūrvak pratyabhignān ātmākī nityatā batalātā hai . yahān̐ bauddhamatī kahatā hai ki — ‘jo pratham kṣhaṇamen thā, vahī main dūsare kṣhaṇamen hūn̐’ aisā mānanā vah to anādikālīn avidyāse bhram hai; yah bhram dūr ho to tattva siddha ho, aur samasta klesh miṭe . usakā uttar dete huye kahate hain ki — ‘‘he bauddha ! tū yah jo tarka ( – dalīl) karatā hai, us sampūrṇa tarkako karanevālā ek hī ātmā hai yā anek ātmā hain ? aur tere sampūrṇa tarkako ek hī ātmā sunatā hai aisā mānakar tū tarka karatā hai yā sampūrṇa tarka pūrṇa hone tak anek ātmā badal jāte hain, aisā mānakar tarka karatā hai ? yadi anek ātmā badal jāte hain, to tere sampūrṇa tarkako to koī ātmā sunatā nahīn hai; tab phi ra tarka karanekā kyā prayojan hai ? 1yon anek prakārase vichār karane par tujhe gnāt hogā ki ātmāko kṣhaṇik mānakar pratyabhignānako bhram kah denā vah yathārtha nahīn hai . isaliye yah samajhanā chāhiye ki — ātmāko ekāntataḥ nitya yā ekāntataḥ anitya mānanā vah donon bhram hain, vastusvarūp nahīn; ham (jain) kathañchit nityānityātmak vastusvarūp kahate hain vahī satyārtha hai .’’ .206.
punaḥ, kṣhaṇikavādakā yukti dvārā niṣhedh karatā huā, aur āgekī gāthāoṅkā sūchak kāvya kahate hain : —
shlokārtha : — [vr̥utti-ansh-bhedataḥ ] vr̥uttyanshoṅke arthāt paryāyoṅke bhedake kāraṇ [atyantan vr̥uttimat-nāsh-kalpanāt ] ‘vr̥uttimān arthāt dravya atyanta (sarvathā) naṣhṭa ho jātā hai’ aisī ka lpanāke dvārā [anyaḥ karoti ] ‘anya ka ratā hai aur [anyaḥ bhuṅkte ] anya bhogatā hai’ [iti ekāntaḥ mā chakāstu ] aisā ekānta prakāshit mat ka ro . 1yadi yah kahā jāye ki ‘ātmā naṣhṭa ho jātā hai, kintu sanskār chhoṛatā jātā hai’ to yah bhī yathārtha nahīn hai; yadi ātmā naṣhṭa ho jāye to ādhārake binā sanskār kaise rah sakatā hai ? aur yadi kadāchit ek ātmā sanskār chhoṛatā jāye, to bhī us ātmāke sanskār dūsare ātmāmen praviṣhṭa ho jāyen, aisā
Page 491 of 642
PDF/HTML Page 524 of 675
single page version
bhāvārtha : — dravyakī paryāyen pratikṣhaṇ naṣhṭa hotī hain, isaliye bauddha yah mānate hain ki ‘dravya hī sarvathā naṣhṭa hotā hai’ . aisī ekānta mānyatā mithyā hai . yadi paryāyavān padārthakā hī nāsh ho jāye to paryāy kisake āshrayase hogī ? isaprakār donoṅke nāshakā prasaṅg ānese shūnyakā prasaṅg ātā hai .207.
ab, nimnalikhit gāthāommen anekāntako pragaṭ karake kṣhaṇikavādakā spaṣhṭatayā niṣhedh karate hain : —
Page 492 of 642
PDF/HTML Page 525 of 675
single page version
yato hi pratisamayan sambhavadagurulaghuguṇapariṇāmadvāreṇ kṣhaṇikatvādachalitachaitanyānvay- guṇadvāreṇ nityatvāchcha jīvaḥ kaishchitparyāyairvinashyati, kaishchittu na vinashyatīti dvisvabhāvo jīvasvabhāvaḥ . tato ya ev karoti sa evānyo vā vedayate ya ev vedayate, sa evānyo vā paryāyonse [vinashyati ] naṣhṭa hotā hai [tu ] aur [kaishchit ] kitanī hī paryāyonse [na ev ] naṣhṭa nahīn hotā, [tasmāt ] isaliye [saḥ vā karoti ] ‘(jo bhogatā hai) vahī ka ratā hai’ [anyaḥ vā ] athavā ‘dūsarā hī ka ratā hai’ [na ekāntaḥ ] aisā ekānta nahīn hai ( – syādvād hai) .
[yasmāt ] kyoṅki [jīvaḥ ] jīv [kaishchit paryāyaiḥ tu ] kitanī hī paryāyonse [vinashyati ] naṣhṭa hotā hai [tu ] aur [kaishchit ] kitanī hī paryāyonse [na ev ] naṣhṭa nahīn hotā, [tasmāt ] isaliye [saḥ vā vedayate ] ‘(jo ka ratā hai) vahī bhogatā hai’ [anyaḥ vā ] athavā ‘dūsarā hī bhogatā hai’ [na ekāntaḥ ] aisā ekānta nahīn hai ( – syādvād hai) .
‘[yaḥ cha ev karoti ] jo ka ratā hai [saḥ cha ev na vedayate ] vahī nahīn bhogatā’ [eṣhaḥ yasya siddhāntaḥ ] aisā jisakā siddhānt hai, [saḥ jīvaḥ ] vah jīv [mithyādr̥uṣhṭiḥ ] mithyādr̥uṣhṭi, [anārhataḥ ] anārhat ( – arhantake matako na mānanevālā) [gnātavyaḥ ] jānanā chāhie .
‘[anyaḥ karoti ] dūsarā ka ratā hai [anyaḥ paribhuṅkte ] aur dūsarā bhogatā hai’ [eṣhaḥ yasya siddhāntaḥ ] aisā jisakā siddhānt hai, [saḥ jīvaḥ ] vah jīv [mithyādr̥uṣhṭiḥ ] mithyādr̥uṣhṭi, [anārhataḥ ] anārhat ( – ajain) [gnātavyaḥ ] jānanā chāhiye .
ṭīkā : — jīv, pratisamay sambhavate ( – honevāle) agurulaghuguṇake pariṇām dvārā kṣhaṇik honase aur achalit chaitanyake anvayarūp guṇ dvārā nitya honese, kitanī hī paryāyonse vināshako prāpta hotā hai aur kitanī hī paryāyonse vināshako nahīn prāpta hotā hai — isaprakār do svabhāvavālā jīvasvabhāv hai; isaliye ‘jo karatā hai vahī bhogatā hai ’ athavā ‘dūsarā hī bhogatā hai’, ‘jo bhogatā
Page 493 of 642
PDF/HTML Page 526 of 675
single page version
karotīti nāstyekāntaḥ . evamanekānte‘pi yastatkṣhaṇavartamānasyaiv paramārthasattven vastutvamiti vastvanshe‘pi vastutvamadhyāsya shuddhanayalobhādr̥ujusūtraikānte sthitvā ya ev karoti sa ev na vedayate, anyaḥ karoti anyo vedayate iti pashyati sa mithyādraṣhṭirev draṣhṭavyaḥ, kṣhaṇikatve‘pi vr̥uttyanshānān vr̥uttimatashchaitanyachamatkārasya ṭaṅkotkīrṇasyaivāntaḥpratibhāsamānatvāt . hai vahī karatā hai’ athavā ‘dūsarā hī karatā hai’ — aisā ekānta nahīn hai . isaprakār anekānta hone par bhī, ‘jo (paryāy) us samay hotī hai, usīko paramārtha sattva hai, isaliye vahī vastu hai’ isaprakār vastuke anshamen vastutvakā adhyās karake shuddhanayake lobhase r̥ujusūtranayake ekāntamen rahakar jo yah dekhatā – mānatā hai ki ‘‘jo karatā hai vahī nahīn bhogatā, dūsarā karatā hai aur dūsarā bhogatā hai’’, us jīvako mithyādr̥uṣhṭi hī dekhanā-mānanā chāhiye; kyoṅki, vr̥uttyanshon(paryāyon)kā kṣhaṇikatva hone par bhī, vr̥uttimān (paryāyamān) jo chaitanyachamatkār (ātmā) hai, vah to ṭaṅkotkīrṇa (nitya) hī antaraṅgamen pratibhāsit hotā hai .
bhāvārtha : — vastukā svabhāv jinavāṇīmen dravyaparyāyasvarūp kahā hai; isaliye syādvādase aisā anekānta siddha hotā hai ki paryāy-apekṣhāse to vastu kṣhaṇik hai aur dravya-apekṣhāse nitya hai . jīv bhī vastu honese dravyaparyāyasvarūp hai . isaliye, paryāyadr̥uṣhṭise dekhā jāy to kāryako karatī hai ek paryāy, aur bhogatī hai dūsarī paryāy; jaise ki — manuṣhyaparyāyane shubhāshubh karma kiye aur unakā phal devādiparyāyane bhogā . yadi dravyadr̥uṣhṭise dekhā jāy to, jo karatā hai vahī bhogatā hai; jaise ki — manuṣhyaparyāyamen jis jīvadravyane shubhāshubh karma kiye, usī jīvadravyane devādi paryāyamen svayam kiye gaye karmake phalako bhogā .
isaprakār vastukā svarūp anekāntarūp siddha hone par bhī, jo jīv shuddhanayako samajhe binā shuddhanayake lobhase vastuke ek anshako ( — vartamān kālamen vartatī paryāyako) hī vastu mānakar r̥ujusūtranayake viṣhayakā ekānta pakaṛakar yah mānatā hai ki ‘jo karatā hai vahī nahīn bhogatā — anya bhogatā hai, aur jo bhogatā hai vahī nahīn karatā — anya karatā hai, ’ vah jīv mithyādr̥uṣhṭi hai, arahantake matakā nahīn hai; kyoṅki, paryāyoṅkā kṣhaṇikatva hone par bhī, dravyarūp chaitanyachamatkār to anubhavagochar nitya hai; pratyabhignānase gnāt hotā hai ki ‘jo main bālak avasthāmen thā, vahīn main taruṇ avasthāmen thā aur vahī main vr̥uddha avasthāmen hūn̐ .’ isaprakār jo kathañchit nityarūpase anubhavagochar hai — svasamvedanamen ātā hai aur jise jinavāṇī bhī aisā hī kahatī hai, use jo nahīn mānatā vah mithyādr̥uṣhṭi hai, aisā samajhanā chāhiye ..345 se 348..
Page 494 of 642
PDF/HTML Page 527 of 675
single page version
kālopādhibalādashuddhimadhikān tatrāpi matvā paraiḥ .
rātmā vyujjhit eṣh hāravadaho niḥsūtramukte kṣhibhiḥ ..208..
shlokārtha : — [ātmānan parishuddham īpsubhiḥ paraiḥ andhakaiḥ ] ātmāko sampūrṇatayā shuddha chāhanevāle anya kinhīn andhonne — [pr̥uthukaiḥ ] bālishajanonne (bauddhonne) — [kāl-upādhi-balāt api tatra adhikām ashuddhim matvā ] kālakī upādhike kāraṇ bhī ātmāmen adhik ashuddhi mānakar [ativyāptin prapadya ] ativyāptiko prāpta hokar, [shuddha-r̥ujusūtre rataiḥ ] shuddha r̥ujusūtranayamen rat hote hue [chaitanyan kṣhaṇikan prakalpya ] chaitanyako kṣhaṇik ka lpit karake, [aho eṣhaḥ ātmā vyujjhitaḥ ] is ātmāko chhoṛ diyā; [niḥsūtra-muktā-īkṣhibhiḥ hāravat ] jaise hārake sūtra(ḍore)ko na dekhakar motiyoṅko hī dekhanevāle hārako chhoṛ dete hain
bhāvārtha : — ātmāko sampūrṇatayā shuddha mānaneke ichchhuk bauddhonne vichār kiyā ki — ‘‘yadi ātmāko nitya mānā jāy to nityamen kālakī apekṣhā hotī hai, isaliye upādhi lag jāyegī; isaprakār kālakī upādhi laganese ātmāko bahut baṛī ashuddhi lag jāyegī aur isase ativyāpti doṣh lagegā .’’ is doṣhake bhayase unhonne shuddha r̥ujusūtranayakā viṣhay jo vartamān samay hai, utanā mātra ( – kṣhaṇik hī – ) ātmāko mānā aur use (ātmāko) nityanityāsvarūp nahīn mānā . isaprakār ātmāko sarvathā kṣhaṇik mānanese unhen nityānityasvarūp — dravyaparyāyasvarūp satyārtha ātmākī prāpti nahīn huī; mātra kṣhaṇik paryāyamen ātmākī kalpanā huī; kintu vah ātmā satyārtha nahīn hai .
motiyoṅke hāramen, ḍoremen anek motī piroye hote hain; jo manuṣhya us hār nāmak vastuko motiyon tathā ḍore sahit nahīn dekhatā — mātra motiyoṅko hī dekhatā hai, vah pr̥uthak pr̥uthak motiyoṅko hī grahaṇ karatā hai, hārako chhoṛ detā hai; arthāt use hārakī prāpti nahīn hotī . isīprakār jo jīv ātmāke ek chaitanyabhāvako grahaṇ nahīn karate aur samay samay par vartanāpariṇāmarūp upayogakī pravr̥uttiko dekhakar ātmāko anitya kalpit karake, r̥ujusūtranayakā viṣhay jo vartamān-samayamātra kṣhaṇikatva hai, utanā mātra hī ātmāko mānate hain (arthāt jo jīv ātmāko dravyaparyāyasvarūp nahīn mānate — mātra kṣhaṇik paryāyarūp hī mānate hain ), ve ātmāko chhoṛ dete hain; arthāt unhen ātmākī prāpti nahīn hotī .208.
Page 495 of 642
PDF/HTML Page 528 of 675
single page version
kartā vedayitā cha mā bhavatu vā vastvev sañchintyatām .
chchichchintāmaṇimālikeyamabhito‘pyekā chakāstvev naḥ ..209..
kartr̥u karma cha sadaikamiṣhyate ..210..
shlokārtha : — [kartuḥ cha vedayituḥ yukti vashataḥ bhedaḥ astu vā abhedaḥ api ] ka rtākā aur bhoktākā yukti ke vashase bhed ho yā abhed ho, [vā kartā cha vedayitā mā bhavatu ] athavā ka rtā aur bhoktā donon na hon; [vastu ev sañchintyatām ] vastukā hī anubhav karo . [nipuṇaiḥ sūtre iv ih ātmani protā chit-chintāmaṇi-mālikā kvachit bhettun na shakyā ] jaise chatur puruṣhoṅke dvārā ḍoremen piroī gaī maṇiyoṅkī mālā bhedī nahīn jā sakatī, usīprakār ātmāmen piroī gaī chaitanyarūp chintāmaṇikī mālā bhī kabhī kisīse bhedī nahīn jā sakatī; [iyam ekā ] aisī yah ātmārūp mālā ek hī, [naḥ abhitaḥ api chakāstu ev ] hamen samastatayā prakāshamān ho (arthāt nityatva, anityatva ādike vik lpa chhūṭakar hamen ātmākā nirvik lpa anubhav ho)
bhāvārtha : — ātmā vastu honese dravyaparyāyātmak hai . isaliye usamen chaitanyake pariṇamanarūp paryāyake bhedoṅkī apekṣhāse to kartā-bhoktākā bhed hai aur chinmātradravyakī apekṣhāse bhed nahīn hai; isaprakār bhed-abhed ho . athavā chinmātra anubhavanamen bhed-abhed kyon kahanā chāhiye ? (ātmāko) kartā-bhoktā hī na kahanā chāhiye, vastumātrakā anubhav karanā chāhiye . jaise maṇiyoṅkī mālāmen maṇiyoṅkī aur ḍorekī vivakṣhāse bhed-abhed hai, parantu mālāmātrake grahaṇ karane par bhedābhed-vikalpa nahīn hai, isīprakār ātmāmen paryāyoṅkī aur dravyakī vivakṣhāse bhed-abhed hai, parantu ātmavastumātrakā anubhav karane par vikalpa nahīn hai . āchāryadev kahate hain ki — aisā nirvikalpa ātmākā anubhav hamen prakāshamān ho .209.
shlokārtha : — [kevalan vyāvahārikadr̥ushā ev kartr̥u cha karma vibhinnam iṣhyate ] keval vyāvahārik dr̥uṣhṭise hī ka rtā aur ka rma bhinna māne jāte hain; [nishchayen yadi vastu chintyate ] yadi
Page 496 of 642
PDF/HTML Page 529 of 675
single page version
nishchayase vastukā vichār kiyā jāye, [kartr̥u cha karma sadā ekam iṣhyate ] to ka rtā aur ka rma sadā ek mānā jātā hai .
bhāvārtha : — mātra vyavahār-dr̥uṣhṭise hī bhinna dravyommen kartr̥utva-karmatva mānā jātā hai; nishchay- dr̥uṣhṭise to ek hī dravyamen kartr̥utva-karmatva ghaṭit hotā hai .210.
Page 497 of 642
PDF/HTML Page 530 of 675
single page version
gāthārtha : — [yathā ] jaise [shilpikaḥ tu ] shilpī ( – svarṇakār – sonī ādi ka lākār) [karma ] kuṇḍal ādi ka rma (kārya) [karoti ] ka ratā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na cha bhavati ] tanmay (us-may, kuṇḍalādimay) nahīn hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ api cha ] jīv bhī [karma ] puṇyapāpādi pudgalak rma [karoti ] ka ratā hai, [na cha tanmayaḥ bhavati ] parantu tanmay (pudgalak rmamay) nahīn hotā . [yathā ] jaise [shilpikaḥ tu ] shilpī [karaṇaiḥ ] hathauṛā ādi ka raṇon(sādhanon)ke dvārā [karoti ] (ka rma) ka ratā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na bhavati ] tanmay (hathauṛā ādi ka raṇamay) nahīn hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karaṇaiḥ ] (man-vachan-kāyarūp) ka raṇoṅke dvārā [karoti ] (ka rma) ka ratā hai, [na cha tanmayaḥ bhavati ] parantu tanmay (man-vachan- kāyarūp ka raṇamay) nahīn hotā . [yathā ] jaise [shilpikaḥ tu ] shilpī [karaṇāni ] ka raṇoṅko [gr̥uhṇāti ] grahaṇ ka ratā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na bhavati ] tanmay nahīn hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karaṇāni tu ] ka raṇoṅko [gr̥uhṇāti ] grahaṇ ka ratā hai, [na cha tanmayaḥ bhavati ]
Page 498 of 642
PDF/HTML Page 531 of 675
single page version
yathā khalu shilpī suvarṇakārādiḥ kuṇḍalādi paradravyapariṇāmātmakan karma karoti, parantu tanmay (ka raṇamay) nahīn hotā . [yathā ] jaise [shilpī tu ] shilpī [karmaphalan ] kuṇḍal ādi ka rmake phalako (khān-pānādiko) [bhuṅkte ] bhogatā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na cha bhavati ] tanmay (khān-pānādimay) nahīn hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karmaphalan ] puṇyapāpādi pudgalak rmake phalako (pudgalapariṇāmarūp sukhaduḥkhādiko) [bhuṅkte ] bhogatā hai, [na cha tanmayaḥ bhavati ] parantu tanmay (pudgalapariṇāmarūp sukhaduḥkhādimay) nahīn hotā .
[evan tu ] isaprakār to [vyavahārasya darshanan ] vyavahārakā mat [samāsen ] saṅkṣhepase [vaktavyan ] ka hane yogya hai . [nishchayasya vachanan ] (ab) nishchayakā vachan [shr̥uṇu ] suno [yat ] jo ki [pariṇāmakr̥utan tu bhavati ] pariṇāmaviṣhayak hai .
[yathā ] jaise [shilpikaḥ tu ] shilpī [cheṣhṭān karoti ] cheṣhṭārūp ka rma (apane pariṇāmarūp ka rma)ko ka ratā hai [tathā cha ] aur [tasyāḥ ananyaḥ bhavati ] usase ananya hai, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ api cha ] jīv bhī [ka rma ka roti ] (apane pariṇāmarūp) ka rmako ka ratā hai [cha ] aur [tasmāt ananyaḥ bhavati ] usase ananya hai . [yathā ] jaise [cheṣhṭān kurvāṇaḥ ] cheṣhṭārūp ka rma ka ratā huā [shilpikaḥ tu ] shilpī [nityaduḥkhitaḥ bhavati ] nitya duḥkhī hotā hai [tasmāt cha ] aur usase (duḥkhase) [ananyaḥ syāt ] ananya hai, [tathā ] usīprakār [cheṣhṭamānaḥ ] cheṣhṭā ka ratā huā (apane pariṇāmarūp ka rmako ka ratā huā) [jīvaḥ ] jīv [duḥkhī ] duḥkhī hotā hai (aur duḥkhase ananya hai) .
ṭīkā : — jaise — shilpī (svarṇakār ādi kalākār) kuṇḍal ādi jo paradravyapariṇāmātmak karma karatā hai, hathauṛā ādi paradravyapariṇāmātmak karaṇoṅke dvārā karatā hai,
Page 499 of 642
PDF/HTML Page 532 of 675
single page version
hastakuṭṭakādibhiḥ paradravyapariṇāmātmakaiḥ karaṇaiḥ karoti, hastakuṭṭakādīni paradravyapariṇāmātmakāni karaṇāni gr̥uhṇāti, grāmādiparadravyapariṇāmātmakan kuṇḍalādikarmaphalan bhuṅkte cha, natvanekadravyatven tato‘nyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhāvamātreṇaiv tatra kartr̥ukarmabhoktr̥u- bhogyatvavyavahāraḥ; tathātmāpi puṇyapāpādi pudgaladravyapariṇāmātmakan karma karoti, kāyavāṅmanobhiḥ pudgaladravyapariṇāmātmakaiḥ karaṇaiḥ karoti, kāyavāṅmanānsi pudgaladravyapariṇāmātmakāni karaṇāni gr̥uhṇāti, sukhaduḥkhādi pudgaladravyapariṇāmātmakan puṇyapāpādikarmaphalan bhuṅkte cha, na tvanekadravyatven tato‘nyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhāvamātreṇaiv tatra kartr̥ukarmabhoktr̥ubhogyatvavyavahāraḥ . yathā cha sa ev shilpī chikīrṣhushcheṣhṭārūpamātmapariṇāmātmakan karma karoti, duḥkhalakṣhaṇamātmapariṇāmātmakan cheṣhṭārūpakarmaphalan bhuṅkte cha, ekadravyatven tato‘nanyatve sati tanmayashcha bhavati; tataḥ pariṇāmapariṇāmibhāven tatraiv kartr̥ukarmabhoktr̥ubhogyatvanishchayaḥ; tathātmāpi chikīrṣhushcheṣhṭārūpamātmapariṇāmātmakan karma karoti, duḥkhalakṣhaṇamātmapariṇāmātmakan cheṣhṭārūpakarmaphalan hathauṛā ādi paradravyapariṇāmātmak karaṇoṅko grahaṇ karatā hai aur kuṇḍal ādi karmakā jo grāmādi paradravyapariṇāmātmak phal bhogatā hai, kintu anekadravyatvake kāraṇ unase (karma, karaṇ ādise) anya honese tanmay (karmakaraṇādimay) nahīn hotā; isaliye nimitta-naimittikabhāvamātrase hī vahān̐ kartr̥ukarmatvakā aur bhoktr̥ubhogyatvakā vyavahār hai; isīprakār — ātmā bhī puṇyapāpādi jo pudgaladravyapariṇāmātmak ( – pudgaladravyake pariṇāmasvarūp) karma usako karatā hai, kāy-vachan- manarūp jo pudgaladravyapariṇāmātmak karaṇ unake dvārā karatā hai, kāy-vachan-manarūp jo pudgaladravyapariṇāmātmak karaṇ unako grahaṇ karatā hai aur puṇyapāpādi karmakā jo sukh-duḥkhādi pudgaladravyapariṇāmātmak phal usako bhogatā hai, parantu anekadravyatvake kāraṇ unase anya honese tanmay nahīn hotā; isaliye nimitta-naimittikabhāvamātrase hī vahān̐ kartr̥u-karmatvakā aur bhoktr̥u- bhogyatvakā vyavahār hai
aur jaise — vahī shilpī, karanekā ichchhuk hotā huā, cheṣhṭārūp (arthāt kuṇḍalādi karaneke apane pariṇāmarūp aur hastādike vyāpārarūp) aisā jo svapariṇāmātmak karma usako karatā hai, tathā duḥkhasvarūp aisā jo cheṣhṭārūp karmakā svapariṇāmātmak phal usako bhogatā hai aur ekadravyatvake kāraṇ unase (karma aur karmaphalase) ananya honese tanmay (karmamay aur karmaphalamay) hai; isaliye pariṇām-pariṇāmībhāvase vahīn kartā-karmapanakā aur bhoktā -bhogyapanakā nishchay hai; usīprakār — ātmā bhī, karanekā ichchhuk hotā huā, cheṣhṭārūp ( – rāgādipariṇāmarūp aur pradeshoṅke vyāpārarūp) aisā jo ātmapariṇāmātmak karma usako karatā
Page 500 of 642
PDF/HTML Page 533 of 675
single page version
bhuṅkte cha, ekadravyatven tato‘nanyatve sati tanmayashcha bhavati; tataḥ pariṇāmapariṇāmibhāven tatraiv kartr̥ukarmabhoktr̥ubhogyatvanishchayaḥ .
sa bhavati nāparasya pariṇāmin ev bhavet .
sthitirih vastuno bhavatu kartr̥u tadev tataḥ ..211..
tathāpyaparavastuno vishati nānyavastvantaram .
svabhāvachalanākulaḥ kimih mohitaḥ klishyate ..212..
ekadravyatvake kāraṇ unase ananya honese tanmay hai; isaliye pariṇām-pariṇāmībhāvase vahīn kartā-
karmapanakā aur bhoktā-bhogyapanakā nishchay hai ..349 se 355..
shlokārtha : — [nanu pariṇām ev kil vinishchayataḥ karma ] vāstavamen pariṇām hī nishchayase ka rma hai, aur [saḥ pariṇāmin ev bhavet, aparasya na bhavati ] pariṇām apane āshrayabhūt pariṇāmīkā hī hotā hai, anyakā nahīn (kyoṅki pariṇām apane apane dravyake āshrit hain, anyake pariṇāmakā anya āshray nahīn hotā); [ih karma kartr̥ushūnyam na bhavati ] aur ka rma ka rtāke binā nahīn hotā, [cha vastunaḥ ekatayā sthitiḥ ih na ] tathā vastukī ekarūp (kūṭastha) sthiti nahīn hotī (kyoṅki vastu dravyaparyāyasvarūp honese sarvathā nityatva bādhāsahit hai); [tataḥ tad ev kartr̥u bhavatu ] isaliye vastu svayam hī apane pariṇāmarūp ka rmakī ka rtā hai ( – yah nishchayasiddhānt hai)
shlokārtha : — [svayam sphu ṭat-ananta-shakti : ] jisako svayam anant shakti prakāshamān hai, aisī vastu [bahiḥ yadyapi luṭhati ] anya vastuke bāhar yadyapi loṭatī hai [tathāpi anya-vastu
Page 501 of 642
PDF/HTML Page 534 of 675
single page version
yen ten khalu vastu vastu tat .
kin karoti hi bahirluṭhannapi ..213..
sakalam ev vastu svabhāv-niyatam iṣhyate ] kyoṅki samasta vastuen̐ apane apane svabhāvamen nishchit
hain, aisā mānā jātā hai . (āchāryadev ka hate hain ki – ) [ih ] aisā hone par bhī, [mohitaḥ ] mohit
klishyate ] kyon klesh pātā hai ?
bhāvārtha : — vastusvabhāv to niyamase aisā hai ki kisī vastumen koī vastu nahīn milatī . aisā hone par bhī, yah mohī prāṇī, ‘paragneyoṅke sāth apaneko pāramārthik sambandha hai’ aisā mānakar, klesh pātā hai, yah mahā agnān hai .212.
shlokārtha : — [ih cha ] is lok men [yen ekam vastu anyavastunaḥ na ] ek vastu anya vastukī nahīn hai, [ten khalu vastu tat vastu ] isaliye vāstavamen vastu vastu hī hai — [ayam nishchayaḥ ] yah nishchay hai . [kaḥ aparaḥ ] aisā honese koī anya vastu [aparasya bahiḥ luṭhan api hi ] anya vastuke bāhar loṭatī huī bhī [kin karoti ] usakā kyā kar sakatī hai ?
bhāvārtha : — vastukā svabhāv to aisā hai ki ek vastu anya vastuko nahīn badalā sakatī . yadi aisā na ho to vastukā vastutva hī na rahe . isaprakār jahān̐ ek vastu anyako pariṇamit nahīn kar sakatī, vahān̐ ek vastune anyakā kyā kiyā ? kuchh nahīn . chetan-vastuke sāth pudgal ekakṣhetrāvagāharūpase rah rahe hain tathāpi ve chetanako jaṛ banākar apanerūpamen pariṇamit nahīn kar sake; tab phi ra pudgalane chetanakā kyā kiyā ? kuchh bhī nahīn .
isase yah samajhanā chāhie ki — vyavahārase paradravyoṅkā aur ātmākā gney-gnāyak sambandha hone par bhī paradravya gnāyakakā kuchh bhī nahīn kar sakate aur gnāyak paradravyakā kuchh bhī nahīn kar sakatā .213.
Page 502 of 642
PDF/HTML Page 535 of 675
single page version
kiñchanāpi pariṇāminaḥ svayam .
shlokārtha : — [vastu ] ek vastu [svayam pariṇāminaḥ anya-vastunaḥ ] svayam pariṇamit hotī huī anya vastukā [kiñchan api kurute ] kuchh bhī ka ra sakatī hai — [yat tu ] aisā jo mānā jātā hai, [tat vyāvahārik-dar̥ushā ev matam ] vah vyavahāradr̥uṣhṭise hī mānā jātā hai . [nishchayāt ] nishchayase [ih anyat kim api na asti ] is lok men anya vastuko anya vastu kuchh bhī nahīn (arthāt ek vastuko anya vastuke sāth kuchh bhī sambandha nahīn) hai .
bhāvārtha : — ek dravyake pariṇamanamen anya dravyako nimitta dekhakar yah kahanā ki ‘anya dravyane yah kiyā’, vah vyavahāranayakī dr̥uṣhṭise hī (ka hā jātā) hai; nishchayase to us dravyamen anya dravyane kuchh bhī nahīn kiyā hai . vastuke paryāyasvabhāvake kāraṇ vastukā apanā hī ek avasthāse dūsarī avasthārūp pariṇaman hotā hai; usamen anya vastu apanā kuchh bhī nahīn milā sakatī .
isase yah samajhanā chāhiye ki — paradravyarūp gney padārtha unake bhāvase pariṇamit hote hain aur gnāyak ātmā apane bhāvarūp pariṇaman karatā hai; ve ek-dūsarekā paraspar kuchh nahīn kar sakate . isaliye yah vyavahārase hī mānā jātā hai ki ‘gnāyak paradravyoṅko jānatā hai’; nishchayase gnāyak to bas gnāyak hī hai .214.
(‘khaṛiyā miṭṭī arthāt potanekā chūnā yā kalaī to khaṛiyā miṭṭī hī hai’ — yah nishchay hai; ‘khaṛiyā-svabhāvarūpase pariṇamit khaṛiyā dīvāl-svabhāvarūp pariṇamit dīvālako saphe da karatī hai’ yah kahanā bhī vyavahārakathan hai . isīprakār ‘gnāyak to gnāyak hī hai’ — yah nishchay hai; ‘gnāyakasvabhāvarūp pariṇamit gnāyak paradravyasvabhāvarūp pariṇat paradravyoṅko jānatā hai’ yah kahanā bhī vyavahārakathan hai .) aise nishchay-vyavahār kathanako ab gāthāon dvārā dr̥uṣhṭāntapūrvak spaṣhṭa kahate hain : —
Page 503 of 642
PDF/HTML Page 536 of 675
single page version
Page 504 of 642
PDF/HTML Page 537 of 675
single page version
gāthārtha : — (yadyapi vyavahārase paradravyoṅkā aur ātmākā gney-gnāyak , dr̥ushya-darshak , tyājya-tyājak ityādi sambandha hai, tathāpi nishchayase to isaprakār hai : — ) [yathā ] jaise [seṭikā tu ] khaṛiyā miṭṭī yā potanekā chūnā yā kalaī [parasya na ] parakī ( – dīvāl ādikī) nahīn hai, [seṭikā ] kalaī [sā cha seṭikā bhavati ] vah to kalaī hī hai, [tathā ] usīprakār [gnāyakaḥ tu ] gnāyak (jānanevālā, ātmā) [parasya na ] parakā (paradravyakā) nahīn hai, [gnāyakaḥ ] gnāyak [saḥ tu gnāyakaḥ ] vah to gnāyak hī hai . [yathā ] jaise [seṭikā tu ] kalaī [parasya na ] parakī nahīn hai, [seṭikā ] kalaī [sā cha seṭikā bhavati ] vah to kalaī hī hai, [tathā ] usīprakār
Page 505 of 642
PDF/HTML Page 538 of 675
single page version
tu darshakaḥ ] vah to darshak hī hai . [yathā ] jaise [seṭikā tu ] kalaī [parasya na ] parakī
( – paradravyakā) nahīn hai, [sanyataḥ ] sanyat [saḥ tu sanyataḥ ] yah to sanyat hī hai . [yathā ] jaise
yah to kalaī hī hai, [tathā ] usīprakār [darshanan tu ] darshan arthāt shraddhān [parasya na ] parakā nahīn
hai, [darshanan tat tu darshanam ] darshan vah to darshan hī hai arthāt shraddhān vah to shraddhān hī hai .
[evan tu ] isaprakār [gnānadarshanacharitre ] gnān-darshan-chāritramen [nishchayanayasya bhāṣhitam ] nishchayanayakā ka than hai . [tasya cha ] aur us sambandhamen [samāsen ] saṅkṣhepase [vyavahāranayasya vaktavyan ] vyavahāranayakā ka than [shr̥uṇu ] suno .
[yathā ] jaise [seṭikā ] kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] (dīvāl ādi) paradravyako [seṭayati ] saphe da ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [gnātā api ] gnātā bhī [svaken bhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [jānāti ] jānatā hai . [yathā ] jaise [seṭikā ] kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [seṭayati ] saphe da ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ api ] jīv bhī [svaken bhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako
Page 506 of 642
PDF/HTML Page 539 of 675
single page version
seṭikātra tāvachchhavetaguṇanirbharasvabhāvan dravyam . tasya tu vyavahāreṇ shvaityan kuṅyādi paradravyam . athātra kuḍayādeḥ paradravyasya shvaityasya shvetayitrī seṭikā kin bhavati kin na bhavatīti tadubhayatattvasambandho mīmānsyate — yadi seṭikā kuḍayāderbhavati tadā yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano gnānan bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati seṭikā kuḍayāderbhavantī kuḍayādirev bhavet; evan sati seṭikāyāḥ svadravyochchhedaḥ . na cha dravyāntarasaṅkra masya pūrvamev pratiṣhiddhatvāddravyasyāstyuchchhedaḥ . tato na bhavati seṭikā kuḍayādeḥ . yadi na bhavati seṭikā kuḍayādestarhi kasya seṭikā bhavati ? seṭikāyā ev seṭikā bhavati . nanu katarā‘nyā seṭikā seṭikāyāḥ [pashyati ] dekhatā hai . [yathā ] jaise [seṭikā ] kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [seṭayati ] saphe da ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [gnātā api ] gnātā bhī [svaken bhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [vijahāti ] tyāgatā hai . [yathā ] jaise [seṭikā ] kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [seṭayati ] saphe da ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [samyagdr̥uṣhṭiḥ ] samyagdr̥uṣhṭi [svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [shraddhatte ] shraddhān karatā hai . [evan tu ] isaprakār [gnānadarshanacharitre ] gnān-darshan-chāritramen [vyavahāranayasya vinishchayaḥ ] vyavahāranayakā nirṇay [bhaṇitaḥ ] ka hā hai; [anyeṣhu paryāyeṣhu api ] anya paryāyommen bhī [evam ev gnātavyaḥ ] isīprakār jānanā chāhie .
ṭīkā : — is jagatamen kalaī hai, vah shvetaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai . dīvār- ādi paradravya vyavahārase us kalaīkā shvaitya hai (arthāt kalaīke dvārā shvet kiye jāne yogya padārtha hai) . ab, ‘shvet karanevālī kalaī, shvet kī jāne yogya jo dīvār-ādi paradravya usakī hai yā nahīn ?’ — isaprakār un donoṅke tāttvik (pāramārthik) sambandhakā yahān̐ vichār kiyā jātā hai : — yadi kalaī dīvār-ādi paradravyakī ho to kyā ho vah pratham vichār karate hain : — ‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā gnān honese gnān vah ātmā hī hai ( – pr̥uthak dravya nahīn);’ — aisā tāttvik sambandha jīvit (arthāt vidyamān) honese, kalaī yadi dīvār-ādikī ho to kalaī vah dīvār-ādi hī hogī (arthāt kalaī dīvār-ādirūp hī honā chāhie, dīvār- ādise pr̥uthak dravya nahīn honā chāhie); aisā hone par, kalaīke svadravyakā uchchhed (nāsh) ho
Page 507 of 642
PDF/HTML Page 540 of 675
single page version
yasyāḥ seṭikā bhavati ? na khalvanyā seṭikā seṭikāyāḥ, kintu svasvāmyanshāvevānyau . kimatra sādhyan svasvāmyanshavyavahāreṇ ? na kimapi . tarhi na kasyāpi seṭikā, seṭikā seṭikaiveti nishchayaḥ . yathāyan draṣhṭāntastathāyan dārṣhṭāntik : — chetayitātra tāvad gnānaguṇanirbharasvabhāvan dravyam . tasya tu vyavahāreṇ gneyan pudgalādi paradravyam . athātra pudgalādeḥ paradravyasya gneyasya gnāyakashchetayitā kin bhavati kin na bhavatīti tadubhayatattva- sambandho mīmānsyate — yadi chetayitā pudgalāderbhavati tadā yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano gnānan bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati chetayitā pudgalāderbhavan pudgalādirev bhavet; evan sati chetayituḥ svadravyochchhedaḥ . na cha dravyāntar- saṅkra masya pūrvamev pratiṣhiddhatvāddravyasyāstyuchchhedaḥ . tato na bhavati chetayitā pudgalādeḥ . yadi na bhavati chetayitā pudgalādestarhi kasya chetayitā bhavati ? chetayiturev chetayitā bhavati . nanu kataro‘nyashchetayitā chetayituryasya chetayitā bhavati ? na jāyegā . parantu dravyakā uchchhed to nahīn hotā, kyoṅki ek dravyakā anya dravyarūpamen saṅkramaṇ honekā to pahale hī niṣhedh kiyā gayā hai . isase (yah siddha huā ki) kalaī dīvār-ādikī nahīn hai . (ab āge aur vichār karate hain :) yadi kalaī dīvār-ādikī nahīn hai, to kalaī kisakī hai ? kalaīkī hī kalaī hai . (is) kalaīse bhinna aisī dūsarī kaunasī kalaī hai ki jisakī (yah) kalaī hai ? (is) kalaīse bhinna anya koī kalaī nahīn hai, kintu ve do sva-svāmirūp ansh hī hain . yahān̐ sva-svāmirūp anshoṅke vyavahārase kyā sādhya hai ? kuchh bhī sādhya nahīn hai . tab phi ra kalaī kisīkī nahīn hai, kalaī kalaī hī hai — yah nishchay hai . (isaprakār dr̥uṣhṭānta kahā .) jaise yah dr̥uṣhṭānta hai, usīprakār yahān̐ yah dārṣhṭānta hai : — is jagatamen chetayitā hai (chetanevālā arthāt ātmā hai) vah gnānaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai . pudgalādikā paradravya vyavahārase us chetayitākā, (ātmākā) gney ( – gnāt hone yogya) hai . ab, ‘gnāyak ( – jānanevālā) chetayitā, gney jo pudgalādikā paradravya unakā hai yā nahīn ?’ — isaprakār yahān̐ un donoṅke tāttvik sambandhakā vichār karate hain : — yadi chetayitā pudgalādikā ho to kyā ho isakā pratham vichār karate hain : ‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā gnān honese gnān vah ātmā hī hai; ‘ — aisā tāttvik sambandha jīvit ( – vidyamān) honese, chetayitā yadi pudgalādikā ho to chetayitā vah pudgalādikā hī hove (arthāt chetayitā pudgalādisvarūp hī honā chāhie, pudgalādise bhinna dravya nahīn honā chāhie); aisā hone par, chetayitāke svadravyakā uchchhed ho jāyegā . kintu dravyakā uchchhed to nahīn hotā, kyoṅki ek dravyakā anya dravyarūpamen saṅkramaṇ honekā to pahale hī niṣhedh kar diyā hai . isaliye (yah siddha huā ki) chetayitā pudgalādikā