Page 488 of 642
PDF/HTML Page 521 of 675
single page version
kartāran kalayantu tan kil sadā bhedāvabodhādadhaḥ
pashyantu chyutakartr̥ubhāvamachalan gnātāramekan param
in muniyoṅkī bhī aisī hī aikāntik mānyatā huī
kahate hain, isaliye vāṇīkā kop nahīn hotā;’’ to unakā yah kathan bhī mithyā hī hai
hai; aur jo bhāvakarmarūp paryāyen hain unakā kartā to ve muni karmako hī kahate hain; isaliye ātmā
to akartā hī rahā ! tab phi ra vāṇīkā kop kaise miṭ gayā ? isaliye ātmāke kartr̥utva-
akartr̥utvakī vivakṣhāko yathārtha mānanā hī syādvādako yathārtha mānanā hai
ātmāke rūpamen jānatā hai, isaliye isaprakār visheṣh apekṣhāse agnānarūp gnānapariṇāmako karanese
kartā hai; aur jab bhedavignān honese ātmāko hī ātmāke rūpamen jānatā hai, tab visheṣh apekṣhāse
bhī gnānarūp gnānapariṇāmamen hī pariṇamit hotā huā mātra gnātā rahanese sākṣhāt akartā
hai
ak rtā mat māno; [bhed-avabodhāt adhaḥ ] bhedagnān honese pūrva [tan kil ] use [sadā ]
nirantar [kartāran kalayantu ] ka rtā māno, [tu ] aur [ū rdhvan ] bhedagnān honeke bād [uddhat-bodh-
dhām-niyatan svayam pratyakṣham enam ] uddhat
Page 489 of 642
PDF/HTML Page 522 of 675
single page version
nijamanasi vidhatte kartr̥ubhoktrorvibhedam
svayamayamabhiṣhiñchanshchichchamatkār ev
[pashyantu ] dekho
nahīn hai, to use sansār kaisā ? aise anek doṣh ekānta mānyatāmen āte hain
vastusvarūp arthāt kartābhoktāpan hai usaprakār kaheṅge
karake [nij-manasi ] apane manamen [kartr̥u-bhoktroḥ vibhedam vidhatte ] ka rtā aur bhoktākā bhed
ka rate hain (
[nitya-amr̥ut-oghaiḥ ] nityatārūp amr̥utake ogh(
Page 490 of 642
PDF/HTML Page 523 of 675
single page version
smaraṇapūrvak pratyabhignān ātmākī nityatā batalātā hai
dūr ho to tattva siddha ho, aur samasta klesh miṭe
hai yā sampūrṇa tarka pūrṇa hone tak anek ātmā badal jāte hain, aisā mānakar tarka karatā hai ? yadi
anek ātmā badal jāte hain, to tere sampūrṇa tarkako to koī ātmā sunatā nahīn hai; tab phi ra tarka
karanekā kyā prayojan hai ?
ka lpanāke dvārā [anyaḥ karoti ] ‘anya ka ratā hai aur [anyaḥ bhuṅkte ] anya bhogatā hai’ [iti
ekāntaḥ mā chakāstu ] aisā ekānta prakāshit mat ka ro
nahīn hai; yadi ātmā naṣhṭa ho jāye to ādhārake binā sanskār kaise rah sakatā hai ? aur yadi kadāchit
ek ātmā sanskār chhoṛatā jāye, to bhī us ātmāke sanskār dūsare ātmāmen praviṣhṭa ho jāyen
Page 491 of 642
PDF/HTML Page 524 of 675
single page version
shūnyakā prasaṅg ātā hai
Page 492 of 642
PDF/HTML Page 525 of 675
single page version
jīvasvabhāvaḥ
nahīn hotā, [tasmāt ] isaliye [saḥ vā karoti ] ‘(jo bhogatā hai) vahī ka ratā hai’ [anyaḥ vā ]
athavā ‘dūsarā hī ka ratā hai’ [na ekāntaḥ ] aisā ekānta nahīn hai (
[tasmāt ] isaliye [saḥ vā vedayate ] ‘(jo ka ratā hai) vahī bhogatā hai’ [anyaḥ vā ] athavā
‘dūsarā hī bhogatā hai’ [na ekāntaḥ ] aisā ekānta nahīn hai (
[anārhataḥ ] anārhat (
[anārhataḥ ] anārhat (
prāpta hotā hai aur kitanī hī paryāyonse vināshako nahīn prāpta hotā hai
Page 493 of 642
PDF/HTML Page 526 of 675
single page version
anyaḥ karoti anyo vedayate iti pashyati sa mithyā
isaprakār vastuke anshamen vastutvakā adhyās karake shuddhanayake lobhase r̥ujusūtranayake ekāntamen
rahakar jo yah dekhatā
kṣhaṇikatva hone par bhī, vr̥uttimān (paryāyamān) jo chaitanyachamatkār (ātmā) hai, vah to ṭaṅkotkīrṇa
(nitya) hī antaraṅgamen pratibhāsit hotā hai
hai
anubhavagochar nitya hai; pratyabhignānase gnāt hotā hai ki ‘jo main bālak avasthāmen thā, vahīn main taruṇ
avasthāmen thā aur vahī main vr̥uddha avasthāmen hūn̐
Page 494 of 642
PDF/HTML Page 527 of 675
single page version
kālopādhibalādashuddhimadhikān tatrāpi matvā paraiḥ
rātmā vyujjhit eṣh hāravadaho niḥsūtramukte kṣhibhiḥ
mānakar [ativyāptin prapadya ] ativyāptiko prāpta hokar, [shuddha-r̥ujusūtre rataiḥ ] shuddha r̥ujusūtranayamen
rat hote hue [chaitanyan kṣhaṇikan prakalpya ] chaitanyako kṣhaṇik ka lpit karake, [aho eṣhaḥ ātmā
vyujjhitaḥ ] is ātmāko chhoṛ diyā; [niḥsūtra-muktā-īkṣhibhiḥ hāravat ] jaise hārake sūtra(ḍore)ko
na dekhakar motiyoṅko hī dekhanevāle hārako chhoṛ dete hain
kālakī upādhi laganese ātmāko bahut baṛī ashuddhi lag jāyegī aur isase ativyāpti doṣh
lagegā
pravr̥uttiko dekhakar ātmāko anitya kalpit karake, r̥ujusūtranayakā viṣhay jo vartamān-samayamātra
kṣhaṇikatva hai, utanā mātra hī ātmāko mānate hain (arthāt jo jīv ātmāko dravyaparyāyasvarūp nahīn
mānate
Page 495 of 642
PDF/HTML Page 528 of 675
single page version
kartā vedayitā cha mā bhavatu vā vastvev sañchintyatām
chchichchintāmaṇimālikeyamabhito‘pyekā chakāstvev naḥ
kartr̥u karma cha sadaikamiṣhyate
ka rtā aur bhoktā donon na hon; [vastu ev sañchintyatām ] vastukā hī anubhav karo
ḍoremen piroī gaī maṇiyoṅkī mālā bhedī nahīn jā sakatī, usīprakār ātmāmen piroī gaī chaitanyarūp
chintāmaṇikī mālā bhī kabhī kisīse bhedī nahīn jā sakatī; [iyam ekā ] aisī yah ātmārūp
mālā ek hī, [naḥ abhitaḥ api chakāstu ev ] hamen samastatayā prakāshamān ho (arthāt nityatva,
anityatva ādike vik lpa chhūṭakar hamen ātmākā nirvik lpa anubhav ho)
bhed nahīn hai; isaprakār bhed-abhed ho
par bhedābhed-vikalpa nahīn hai, isīprakār ātmāmen paryāyoṅkī aur dravyakī vivakṣhāse bhed-abhed
hai, parantu ātmavastumātrakā anubhav karane par vikalpa nahīn hai
Page 496 of 642
PDF/HTML Page 529 of 675
single page version
ek mānā jātā hai
Page 497 of 642
PDF/HTML Page 530 of 675
single page version
tanmay (us-may, kuṇḍalādimay) nahīn hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ api cha ] jīv bhī [karma ]
puṇyapāpādi pudgalak rma [karoti ] ka ratā hai, [na cha tanmayaḥ bhavati ] parantu tanmay (pudgalak rmamay)
nahīn hotā
ka raṇamay) nahīn hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karaṇaiḥ ] (man-vachan-kāyarūp)
ka raṇoṅke dvārā [karoti ] (ka rma) ka ratā hai, [na cha tanmayaḥ bhavati ] parantu tanmay (man-vachan-
kāyarūp ka raṇamay) nahīn hotā
usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karaṇāni tu ] ka raṇoṅko [gr̥uhṇāti ] grahaṇ ka ratā hai, [na cha tanmayaḥ bhavati ]
Page 498 of 642
PDF/HTML Page 531 of 675
single page version
tanmay (khān-pānādimay) nahīn hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karmaphalan ] puṇyapāpādi
pudgalak rmake phalako (pudgalapariṇāmarūp sukhaduḥkhādiko) [bhuṅkte ] bhogatā hai, [na cha tanmayaḥ
bhavati ] parantu tanmay (pudgalapariṇāmarūp sukhaduḥkhādimay) nahīn hotā
[jīvaḥ api cha ] jīv bhī [ka rma ka roti ] (apane pariṇāmarūp) ka rmako ka ratā hai [cha ] aur
[tasmāt ananyaḥ bhavati ] usase ananya hai
usase (duḥkhase) [ananyaḥ syāt ] ananya hai, [tathā ] usīprakār [cheṣhṭamānaḥ ] cheṣhṭā ka ratā huā
(apane pariṇāmarūp ka rmako ka ratā huā) [jīvaḥ ] jīv [duḥkhī ] duḥkhī hotā hai (aur duḥkhase
ananya hai)
Page 499 of 642
PDF/HTML Page 532 of 675
single page version
karaṇāni gr̥uhṇāti, grāmādiparadravyapariṇāmātmakan kuṇḍalādikarmaphalan bhuṅkte cha, natvanekadravyatven
tato‘nyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhāvamātreṇaiv tatra kartr̥ukarmabhoktr̥u-
bhogyatvavyavahāraḥ; tathātmāpi puṇyapāpādi pudgaladravyapariṇāmātmakan karma karoti, kāyavāṅmanobhiḥ
pudgaladravyapariṇāmātmakaiḥ karaṇaiḥ karoti, kāyavāṅmanānsi pudgaladravyapariṇāmātmakāni karaṇāni
gr̥uhṇāti, sukhaduḥkhādi pudgaladravyapariṇāmātmakan puṇyapāpādikarmaphalan bhuṅkte cha, na tvanekadravyatven
tato‘nyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhāvamātreṇaiv tatra
kartr̥ukarmabhoktr̥ubhogyatvavyavahāraḥ
tanmayashcha bhavati; tataḥ pariṇāmapariṇāmibhāven tatraiv kartr̥ukarmabhoktr̥ubhogyatvanishchayaḥ; tathātmāpi
chikīrṣhushcheṣhṭārūpamātmapariṇāmātmakan karma karoti, duḥkhalakṣhaṇamātmapariṇāmātmakan cheṣhṭārūpakarmaphalan
paradravyapariṇāmātmak phal bhogatā hai, kintu anekadravyatvake kāraṇ unase (karma, karaṇ ādise)
anya honese tanmay (karmakaraṇādimay) nahīn hotā; isaliye nimitta-naimittikabhāvamātrase hī vahān̐
kartr̥ukarmatvakā aur bhoktr̥ubhogyatvakā vyavahār hai; isīprakār
pudgaladravyapariṇāmātmak karaṇ unako grahaṇ karatā hai aur puṇyapāpādi karmakā jo sukh-duḥkhādi
pudgaladravyapariṇāmātmak phal usako bhogatā hai, parantu anekadravyatvake kāraṇ unase anya honese
tanmay nahīn hotā; isaliye nimitta-naimittikabhāvamātrase hī vahān̐ kartr̥u-karmatvakā aur bhoktr̥u-
bhogyatvakā vyavahār hai
karatā hai, tathā duḥkhasvarūp aisā jo cheṣhṭārūp karmakā svapariṇāmātmak phal usako bhogatā hai
aur ekadravyatvake kāraṇ unase (karma aur karmaphalase) ananya honese tanmay (karmamay aur
karmaphalamay) hai; isaliye pariṇām-pariṇāmībhāvase vahīn kartā-karmapanakā aur bhoktā
-bhogyapanakā nishchay hai; usīprakār
Page 500 of 642
PDF/HTML Page 533 of 675
single page version
kartr̥ukarmabhoktr̥ubhogyatvanishchayaḥ
sa bhavati nāparasya pariṇāmin ev bhavet
sthitirih vastuno bhavatu kartr̥u tadev tataḥ
tathāpyaparavastuno vishati nānyavastvantaram
svabhāvachalanākulaḥ kimih mohitaḥ klishyate
ekadravyatvake kāraṇ unase ananya honese tanmay hai; isaliye pariṇām-pariṇāmībhāvase vahīn kartā-
karmapanakā aur bhoktā-bhogyapanakā nishchay hai
āshrayabhūt pariṇāmīkā hī hotā hai, anyakā nahīn (kyoṅki pariṇām apane apane dravyake āshrit
hain, anyake pariṇāmakā anya āshray nahīn hotā); [ih karma kartr̥ushūnyam na bhavati ] aur ka rma
ka rtāke binā nahīn hotā, [cha vastunaḥ ekatayā sthitiḥ ih na ] tathā vastukī ekarūp
(kūṭastha) sthiti nahīn hotī (kyoṅki vastu dravyaparyāyasvarūp honese sarvathā nityatva bādhāsahit
hai); [tataḥ tad ev kartr̥u bhavatu ] isaliye vastu svayam hī apane pariṇāmarūp ka rmakī ka rtā hai
(
Page 501 of 642
PDF/HTML Page 534 of 675
single page version
yen ten khalu vastu vastu tat
kin karoti hi bahirluṭhannapi
sakalam ev vastu svabhāv-niyatam iṣhyate ] kyoṅki samasta vastuen̐ apane apane svabhāvamen nishchit
hain, aisā mānā jātā hai
klishyate ] kyon klesh pātā hai ?
klesh pātā hai, yah mahā agnān hai
tab phi ra pudgalane chetanakā kyā kiyā ? kuchh bhī nahīn
nahīn kar sakatā
Page 502 of 642
PDF/HTML Page 535 of 675
single page version
kiñchanāpi pariṇāminaḥ svayam
(arthāt ek vastuko anya vastuke sāth kuchh bhī sambandha nahīn) hai
dravyane kuchh bhī nahīn kiyā hai
sakate
yah kahanā bhī vyavahārakathan hai
vyavahārakathan hai
Page 503 of 642
PDF/HTML Page 536 of 675
single page version
Page 504 of 642
PDF/HTML Page 537 of 675
single page version
tu ] gnāyak (jānanevālā, ātmā) [parasya na ] parakā (paradravyakā) nahīn hai, [gnāyakaḥ ] gnāyak
[saḥ tu gnāyakaḥ ] vah to gnāyak hī hai
Page 505 of 642
PDF/HTML Page 538 of 675
single page version
tu darshakaḥ ] vah to darshak hī hai
(
yah to kalaī hī hai, [tathā ] usīprakār [darshanan tu ] darshan arthāt shraddhān [parasya na ] parakā nahīn
hai, [darshanan tat tu darshanam ] darshan vah to darshan hī hai arthāt shraddhān vah to shraddhān hī hai
bhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [jānāti ] jānatā hai
[tathā ] usīprakār [jīvaḥ api ] jīv bhī [svaken bhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako
Page 506 of 642
PDF/HTML Page 539 of 675
single page version
jīvati seṭikā kuḍayāderbhavantī kuḍayādirev bhavet; evan sati seṭikāyāḥ
svadravyochchhedaḥ
[svaken bhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [vijahāti ] tyāgatā hai
ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [samyagdr̥uṣhṭiḥ ] samyagdr̥uṣhṭi [svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ]
paradravyako [shraddhatte ] shraddhān karatā hai
anya paryāyommen bhī [evam ev gnātavyaḥ ] isīprakār jānanā chāhie
hai)
ādise pr̥uthak dravya nahīn honā chāhie); aisā hone par, kalaīke svadravyakā uchchhed (nāsh) ho
Page 507 of 642
PDF/HTML Page 540 of 675
single page version
sambandho mīmānsyate
pudgalāderbhavan pudgalādirev bhavet; evan sati chetayituḥ svadravyochchhedaḥ
chetayitā bhavati
kalaīkī hī kalaī hai
hī hain
hī hai; ‘
pudgalādise bhinna dravya nahīn honā chāhie); aisā hone par, chetayitāke svadravyakā uchchhed ho
jāyegā