Samaysar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Kalash: 205-214 ; Gatha: 345-365.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 27 of 34

 

Page 488 of 642
PDF/HTML Page 521 of 675
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
mā‘kartāramamī spr̥ushantu puruṣhan sāṅkhyā ivāpyārhatāḥ
kartāran kalayantu tan kil sadā bhedāvabodhādadhaḥ
.
ūrdhvan tūddhatabodhadhāmaniyatan pratyakṣhamenan svayam
pashyantu chyutakartr̥ubhāvamachalan gnātāramekan param
..205..
kuchh prakr̥itikā kārya mānate hain aur puruṣhako akartā mānate hain usīprakār, apanī buddhike doṣhase
in muniyoṅkī bhī aisī hī aikāntik mānyatā huī
. isaliye jinavāṇī to syādvādarūp honese
sarvathā ekāntako mānanevāle un muniyon par jinavāṇīkā kop avashya hotā hai . jinavāṇīke
kopake bhayase yadi ve vivakṣhāko badalakar yah kahen ki‘‘bhāvakarmakā kartā karma hai aur
apane ātmākā (arthāt apaneko) kartā ātmā hai; isaprakār ham ātmāko kanthachit kartā
kahate hain, isaliye vāṇīkā kop nahīn hotā;’’ to unakā yah kathan bhī mithyā hī hai
. ātmā
dravyase nitya hai, asaṅkhyātapradeshī hai, lokaparimāṇ hai, isaliye usamen to kuchh navīn karanā nahīn
hai; aur jo bhāvakarmarūp paryāyen hain unakā kartā to ve muni karmako hī kahate hain; isaliye ātmā
to akartā hī rahā ! tab phi ra vāṇīkā kop kaise miṭ gayā ? isaliye ātmāke kartr̥utva-
akartr̥utvakī vivakṣhāko yathārtha mānanā hī syādvādako yathārtha mānanā hai
. ātmāke kartr̥utva-
akartr̥utvake sambandhamen satyārtha syādvād-prarūpaṇ isaprakār hai :
ātmā sāmānya apekṣhāse to gnānasvabhāvamen hī sthit hai; parantu mithyātvādi bhāvoṅko jānate
samay, anādikālase gney aur gnānake bhedavignānake abhāvake kāraṇ, gneyarūp mithyātvādi bhāvoṅko
ātmāke rūpamen jānatā hai, isaliye isaprakār visheṣh apekṣhāse agnānarūp gnānapariṇāmako karanese
kartā hai; aur jab bhedavignān honese ātmāko hī ātmāke rūpamen jānatā hai, tab visheṣh apekṣhāse
bhī gnānarūp gnānapariṇāmamen hī pariṇamit hotā huā mātra gnātā rahanese sākṣhāt akartā
hai
..332 se 344..
ab, is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[amī ārhatāḥ api ] is ārhat matake anuyāyī arthāt jain bhī
[puruṣhan ] ātmāko, [sāṅkhyāḥ iv ] sāṅkhyamatiyoṅkī bhān̐ti, [akartāram mā spr̥ushantu ] (sarvathā)
ak rtā mat māno; [bhed-avabodhāt adhaḥ ] bhedagnān honese pūrva [tan kil ] use [sadā ]
nirantar [kartāran kalayantu ] ka rtā māno, [tu ] aur [ū rdhvan ] bhedagnān honeke bād [uddhat-bodh-
dhām-niyatan svayam pratyakṣham enam ]
uddhat
1gnānadhāmamen nishchit is svayam pratyakṣha ātmāko
1gnānadhām = gnānamandir; gnānaprakāsh .

Page 489 of 642
PDF/HTML Page 522 of 675
single page version

(mālinī)
kṣhaṇikamidamihaikaḥ kalpayitvātmatattvan
nijamanasi vidhatte kartr̥ubhoktrorvibhedam
.
apaharati vimohan tasya nityāmr̥utaughaiḥ
svayamayamabhiṣhiñchanshchichchamatkār ev
..206..
62
[chyut-kartr̥ubhāvam achalan ekan param gnātāram ] ka rtr̥utva rahit, achal, ek param gnātā hī
[pashyantu ] dekho
.
bhāvārtha :sāṅkhyamatāvalambī puruṣhako sarvathā ekāntase akartā, shuddha udāsīn chaitanyamātra
mānate hain . aisā mānanese puruṣhako sansārake abhāvakā prasaṅg ātā hai; aur yadi prakr̥itiko sansār
mānā jāye to vah bhī ghaṭit nahīn hotā, kyoṅki prakr̥iti to jaṛ hai, use sukhaduḥkhādikā samvedan
nahīn hai, to use sansār kaisā ? aise anek doṣh ekānta mānyatāmen āte hain
. sarvathā ekānta vastukā
svarūp hī nahīn hai . isilaye sāṅkhyamatī mithyādr̥uṣhṭi hain; aur yadi jain bhī aisā mānen to ve bhī
mithyādr̥uṣhṭi hain . isaliye āchāryadev upadesh dete hain kisāṅkhyamatiyoṅkī bhān̐ti jain ātmāko
sarvathā akartā na mānen; jab tak sva-parakā bhedavignān na ho tab tak to use rāgādikāapane
chetanarūp bhāvakarmoṅkākartā māno, aur bhedavignān honeke bād shuddha vignānaghan, samasta kartr̥utvake
bhāvase rahit, ek gnātā hī māno . isaprakār ek hī ātmāmen kartr̥utva tathā akartr̥utvaye donon
bhāv vivakṣhāvash siddha hote hain . aisā syādvād mat jainoṅkā hai; aur vastusvabhāv bhī aisā hī hai,
kalpanā nahīn hai . aisā (syādvādānusār) mānanese puruṣhako sansār-mokṣha ādikī siddhi hotī hai;
aur sarvathā ekānta mānanese sarva nishchay-vyavahārakā lop hotā hai .205.
āgekī gāthāommen, ‘kartā anya hai aur bhoktā anya hai’ aisā mānanevāle kṣhaṇikavādī
bauddhamatiyoṅko unakī sarvathā ekānta mānyatāmen dūṣhaṇ batāyeṅge aur syādvād anusār jisaprakār
vastusvarūp arthāt kartābhoktāpan hai usaprakār kaheṅge
. un gāthāoṅkā sūchak kāvya pratham
kahate hain :
shlokārtha :[ih ] is jagatamen [ekaḥ ] koī ek to (arthāt kṣhaṇik vādī
bauddhamatī to) [idam ātmatattvan kṣhaṇikam kalpayitvā ] is ātmatattvako kṣhaṇik ka lpit
karake [nij-manasi ] apane manamen [kartr̥u-bhoktroḥ vibhedam vidhatte ] ka rtā aur bhoktākā bhed
ka rate hain (
ka rtā anya hai aur bhoktā anya hai, aisā mānate hain); [tasya vimohan ] unake
mohako (agnānako) [ayam chit-chamatkāraḥ ev svayam ] yah chaitanyachamatkār hī svayam
[nitya-amr̥ut-oghaiḥ ] nityatārūp amr̥utake ogh(
samūh)ke dvārā [abhiṣhiñchan ] abhisiñchan

Page 490 of 642
PDF/HTML Page 523 of 675
single page version

(anuṣhṭubh)
vr̥uttyanshabhedato‘tyantan vr̥uttimannāshakalpanāt .
anyaḥ karoti bhuṅkte ‘nya ityekāntashchakāstu mā ..207..
ka ratā huā, [apaharati ] dūr ka ratā hai .
bhāvārtha :kṣhaṇikavādī kartā-bhoktāmen bhed mānate hain, arthāt ve yah mānate hain ki
pratham kṣhaṇamen jo ātmā thā, vah dūsare kṣhaṇamen nahīn hai . āchāryadev kahate hain kiham use kyā
samajhāyen ? yah chaitanya hī usakā agnān dūr kar degāki jo (chaitanya) anubhavagochar nitya hai .
pratham kṣhaṇamen jo ātmā thā, vahī dvitīy kṣhaṇamen kahatā hai ki ‘main jo pahale thā vahī hūn̐’; isaprakārakā
smaraṇapūrvak pratyabhignān ātmākī nityatā batalātā hai
. yahān̐ bauddhamatī kahatā hai ki‘jo pratham
kṣhaṇamen thā, vahī main dūsare kṣhaṇamen hūn̐’ aisā mānanā vah to anādikālīn avidyāse bhram hai; yah bhram
dūr ho to tattva siddha ho, aur samasta klesh miṭe
. usakā uttar dete huye kahate hain ki‘‘he
bauddha ! tū yah jo tarka (dalīl) karatā hai, us sampūrṇa tarkako karanevālā ek hī ātmā hai
yā anek ātmā hain ? aur tere sampūrṇa tarkako ek hī ātmā sunatā hai aisā mānakar tū tarka karatā
hai yā sampūrṇa tarka pūrṇa hone tak anek ātmā badal jāte hain, aisā mānakar tarka karatā hai ? yadi
anek ātmā badal jāte hain, to tere sampūrṇa tarkako to koī ātmā sunatā nahīn hai; tab phi ra tarka
karanekā kyā prayojan hai ?
1yon anek prakārase vichār karane par tujhe gnāt hogā ki ātmāko
kṣhaṇik mānakar pratyabhignānako bhram kah denā vah yathārtha nahīn hai . isaliye yah samajhanā chāhiye
kiātmāko ekāntataḥ nitya yā ekāntataḥ anitya mānanā vah donon bhram hain, vastusvarūp nahīn;
ham (jain) kathañchit nityānityātmak vastusvarūp kahate hain vahī satyārtha hai .’’ .206.
punaḥ, kṣhaṇikavādakā yukti dvārā niṣhedh karatā huā, aur āgekī gāthāoṅkā sūchak kāvya
kahate hain :
shlokārtha :[vr̥utti-ansh-bhedataḥ ] vr̥uttyanshoṅke arthāt paryāyoṅke bhedake kāraṇ [atyantan
vr̥uttimat-nāsh-kalpanāt ] ‘vr̥uttimān arthāt dravya atyanta (sarvathā) naṣhṭa ho jātā hai’ aisī
ka lpanāke dvārā [anyaḥ karoti ] ‘anya ka ratā hai aur [anyaḥ bhuṅkte ] anya bhogatā hai’ [iti
ekāntaḥ mā chakāstu ]
aisā ekānta prakāshit mat ka ro
.
1yadi yah kahā jāye ki ‘ātmā naṣhṭa ho jātā hai, kintu sanskār chhoṛatā jātā hai’ to yah bhī yathārtha
nahīn hai; yadi ātmā naṣhṭa ho jāye to ādhārake binā sanskār kaise rah sakatā hai ? aur yadi kadāchit
ek ātmā sanskār chhoṛatā jāye, to bhī us ātmāke sanskār dūsare ātmāmen praviṣhṭa ho jāyen
, aisā
niyam nyāyasaṅgat nahīn hai .

Page 491 of 642
PDF/HTML Page 524 of 675
single page version

kehiñchi du pajjaehin viṇassae ṇev kehiñchi du jīvo .
jamhā tamhā kuvvadi so vā aṇṇo va ṇeyanto ..345..
kehiñchi du pajjaehin viṇassae ṇev kehiñchi du jīvo .
jamhā tamhā vedadi so vā aṇṇo va ṇeyanto ..346..
jo chev kuṇadi so chiy ṇa vedae jassa es siddhanto .
so jīvo ṇādavvo michchhādiṭṭhī aṇārihado ..347..
aṇṇo karedi aṇṇo paribhuñjadi jassa es siddhanto .
so jīvo ṇādavvo michchhādiṭṭhī aṇārihado ..348..
kaishchittu paryāyairvinashyati naiv kaishchittu jīvaḥ .
yasmāttasmātkaroti sa vā anyo vā naikāntaḥ ..345..
bhāvārtha :dravyakī paryāyen pratikṣhaṇ naṣhṭa hotī hain, isaliye bauddha yah mānate hain ki
‘dravya hī sarvathā naṣhṭa hotā hai’ . aisī ekānta mānyatā mithyā hai . yadi paryāyavān padārthakā
hī nāsh ho jāye to paryāy kisake āshrayase hogī ? isaprakār donoṅke nāshakā prasaṅg ānese
shūnyakā prasaṅg ātā hai
.207.
ab, nimnalikhit gāthāommen anekāntako pragaṭ karake kṣhaṇikavādakā spaṣhṭatayā niṣhedh
karate hain :
paryāy kuchhase naṣhṭa jīv, kuchhase na jīv vinaṣhṭa hai .
isase karai hai so hi yā ko anyanahin ekānta hai ..345..
paryāy kuchhase naṣhṭa jīv, kuchhase na jīv vinaṣhṭa hai .
yon jīv vedai so hi yā ko anyanahin ekānta hai ..346..
jīv jo karai vah bhogatā nahinjisakā yah siddhānta hai .
arhantake matakā nahīn so jīv mithyādr̥uṣhṭi hai ..347..
jīv anya karatā, anya vedejisakā yah siddhānta hai .
arhantake matakā nahīn, so jīv mithyādr̥uṣhṭi hai ..348..
gāthārtha :[yasmāt ] kyoṅki [jīvaḥ ] jīv [kaishchit paryāyaiḥ tu ] kitanī hī

Page 492 of 642
PDF/HTML Page 525 of 675
single page version

kaishchittu paryāyairvinashyati naiv kaishchittu jīvaḥ .
yasmāttasmādvedayate sa vā anyo vā naikāntaḥ ..346..
yashchaiv karoti sa chaiv na vedayate yasya eṣh siddhāntaḥ .
sa jīvo gnātavyo mithyādraṣhṭiranārhataḥ ..347..
anyaḥ karotyanyaḥ paribhuṅkte yasya eṣh siddhāntaḥ .
sa jīvo gnātavyo mithyādraṣhṭiranārhataḥ ..348..
yato hi pratisamayan sambhavadagurulaghuguṇapariṇāmadvāreṇ kṣhaṇikatvādachalitachaitanyānvay-
guṇadvāreṇ nityatvāchcha jīvaḥ kaishchitparyāyairvinashyati, kaishchittu na vinashyatīti dvisvabhāvo
jīvasvabhāvaḥ
. tato ya ev karoti sa evānyo vā vedayate ya ev vedayate, sa evānyo vā
paryāyonse [vinashyati ] naṣhṭa hotā hai [tu ] aur [kaishchit ] kitanī hī paryāyonse [na ev ] naṣhṭa
nahīn hotā, [tasmāt ] isaliye [saḥ vā karoti ] ‘(jo bhogatā hai) vahī ka ratā hai’ [anyaḥ vā ]
athavā ‘dūsarā hī ka ratā hai’ [na ekāntaḥ ] aisā ekānta nahīn hai (
syādvād hai) .
[yasmāt ] kyoṅki [jīvaḥ ] jīv [kaishchit paryāyaiḥ tu ] kitanī hī paryāyonse
[vinashyati ] naṣhṭa hotā hai [tu ] aur [kaishchit ] kitanī hī paryāyonse [na ev ] naṣhṭa nahīn hotā,
[tasmāt ] isaliye [saḥ vā vedayate ] ‘(jo ka ratā hai) vahī bhogatā hai’ [anyaḥ vā ] athavā
‘dūsarā hī bhogatā hai’ [na ekāntaḥ ] aisā ekānta nahīn hai (
syādvād hai) .
[yaḥ cha ev karoti ] jo ka ratā hai [saḥ cha ev na vedayate ] vahī nahīn bhogatā’ [eṣhaḥ
yasya siddhāntaḥ ] aisā jisakā siddhānt hai, [saḥ jīvaḥ ] vah jīv [mithyādr̥uṣhṭiḥ ] mithyādr̥uṣhṭi,
[anārhataḥ ] anārhat (
arhantake matako na mānanevālā) [gnātavyaḥ ] jānanā chāhie .
[anyaḥ karoti ] dūsarā ka ratā hai [anyaḥ paribhuṅkte ] aur dūsarā bhogatā hai’ [eṣhaḥ yasya
siddhāntaḥ ] aisā jisakā siddhānt hai, [saḥ jīvaḥ ] vah jīv [mithyādr̥uṣhṭiḥ ] mithyādr̥uṣhṭi,
[anārhataḥ ] anārhat (
ajain) [gnātavyaḥ ] jānanā chāhiye .
ṭīkā :jīv, pratisamay sambhavate (honevāle) agurulaghuguṇake pariṇām dvārā kṣhaṇik
honase aur achalit chaitanyake anvayarūp guṇ dvārā nitya honese, kitanī hī paryāyonse vināshako
prāpta hotā hai aur kitanī hī paryāyonse vināshako nahīn prāpta hotā hai
isaprakār do svabhāvavālā
jīvasvabhāv hai; isaliye ‘jo karatā hai vahī bhogatā hai ’ athavā ‘dūsarā hī bhogatā hai’, ‘jo bhogatā

Page 493 of 642
PDF/HTML Page 526 of 675
single page version

karotīti nāstyekāntaḥ . evamanekānte‘pi yastatkṣhaṇavartamānasyaiv paramārthasattven vastutvamiti
vastvanshe‘pi vastutvamadhyāsya shuddhanayalobhādr̥ujusūtraikānte sthitvā ya ev karoti sa ev na vedayate,
anyaḥ karoti anyo vedayate iti pashyati sa mithyā
draṣhṭirev draṣhṭavyaḥ, kṣhaṇikatve‘pi vr̥uttyanshānān
vr̥uttimatashchaitanyachamatkārasya ṭaṅkotkīrṇasyaivāntaḥpratibhāsamānatvāt .
hai vahī karatā hai’ athavā ‘dūsarā hī karatā hai’aisā ekānta nahīn hai . isaprakār anekānta hone
par bhī, ‘jo (paryāy) us samay hotī hai, usīko paramārtha sattva hai, isaliye vahī vastu hai’
isaprakār vastuke anshamen vastutvakā adhyās karake shuddhanayake lobhase r̥ujusūtranayake ekāntamen
rahakar jo yah dekhatā
mānatā hai ki ‘‘jo karatā hai vahī nahīn bhogatā, dūsarā karatā hai aur dūsarā
bhogatā hai’’, us jīvako mithyādr̥uṣhṭi hī dekhanā-mānanā chāhiye; kyoṅki, vr̥uttyanshon(paryāyon)kā
kṣhaṇikatva hone par bhī, vr̥uttimān (paryāyamān) jo chaitanyachamatkār (ātmā) hai, vah to ṭaṅkotkīrṇa
(nitya) hī antaraṅgamen pratibhāsit hotā hai
.
bhāvārtha :vastukā svabhāv jinavāṇīmen dravyaparyāyasvarūp kahā hai; isaliye syādvādase
aisā anekānta siddha hotā hai ki paryāy-apekṣhāse to vastu kṣhaṇik hai aur dravya-apekṣhāse nitya
hai
. jīv bhī vastu honese dravyaparyāyasvarūp hai . isaliye, paryāyadr̥uṣhṭise dekhā jāy to kāryako karatī
hai ek paryāy, aur bhogatī hai dūsarī paryāy; jaise kimanuṣhyaparyāyane shubhāshubh karma kiye aur
unakā phal devādiparyāyane bhogā . yadi dravyadr̥uṣhṭise dekhā jāy to, jo karatā hai vahī bhogatā hai;
jaise kimanuṣhyaparyāyamen jis jīvadravyane shubhāshubh karma kiye, usī jīvadravyane devādi paryāyamen
svayam kiye gaye karmake phalako bhogā .
isaprakār vastukā svarūp anekāntarūp siddha hone par bhī, jo jīv shuddhanayako samajhe binā
shuddhanayake lobhase vastuke ek anshako (vartamān kālamen vartatī paryāyako) hī vastu mānakar
r̥ujusūtranayake viṣhayakā ekānta pakaṛakar yah mānatā hai ki ‘jo karatā hai vahī nahīn bhogatā
anya bhogatā hai, aur jo bhogatā hai vahī nahīn karatāanya karatā hai, ’ vah jīv mithyādr̥uṣhṭi hai,
arahantake matakā nahīn hai; kyoṅki, paryāyoṅkā kṣhaṇikatva hone par bhī, dravyarūp chaitanyachamatkār to
anubhavagochar nitya hai; pratyabhignānase gnāt hotā hai ki ‘jo main bālak avasthāmen thā, vahīn main taruṇ
avasthāmen thā aur vahī main vr̥uddha avasthāmen hūn̐
.’ isaprakār jo kathañchit nityarūpase anubhavagochar
haisvasamvedanamen ātā hai aur jise jinavāṇī bhī aisā hī kahatī hai, use jo nahīn mānatā vah
mithyādr̥uṣhṭi hai, aisā samajhanā chāhiye ..345 se 348..
ab, is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

Page 494 of 642
PDF/HTML Page 527 of 675
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
ātmānan parishuddhamīpsubhirativyāptin prapadyāndhakaiḥ
kālopādhibalādashuddhimadhikān tatrāpi matvā paraiḥ
.
chaitanyan kṣhaṇikan prakalpya pr̥uthukaiḥ shuddharjusūtre ratai-
rātmā vyujjhit eṣh hāravadaho niḥsūtramukte kṣhibhiḥ
..208..
shlokārtha :[ātmānan parishuddham īpsubhiḥ paraiḥ andhakaiḥ ] ātmāko sampūrṇatayā shuddha
chāhanevāle anya kinhīn andhonne[pr̥uthukaiḥ ] bālishajanonne (bauddhonne)[kāl-upādhi-balāt
api tatra adhikām ashuddhim matvā ] kālakī upādhike kāraṇ bhī ātmāmen adhik ashuddhi
mānakar [ativyāptin prapadya ] ativyāptiko prāpta hokar, [shuddha-r̥ujusūtre rataiḥ ] shuddha r̥ujusūtranayamen
rat hote hue [chaitanyan kṣhaṇikan prakalpya ] chaitanyako kṣhaṇik ka lpit karake, [aho eṣhaḥ ātmā
vyujjhitaḥ ]
is ātmāko chhoṛ diyā; [niḥsūtra-muktā-īkṣhibhiḥ hāravat ] jaise hārake sūtra(ḍore)ko
na dekhakar motiyoṅko hī dekhanevāle hārako chhoṛ dete hain
.
bhāvārtha :ātmāko sampūrṇatayā shuddha mānaneke ichchhuk bauddhonne vichār kiyā ki‘‘yadi
ātmāko nitya mānā jāy to nityamen kālakī apekṣhā hotī hai, isaliye upādhi lag jāyegī; isaprakār
kālakī upādhi laganese ātmāko bahut baṛī ashuddhi lag jāyegī aur isase ativyāpti doṣh
lagegā
.’’ is doṣhake bhayase unhonne shuddha r̥ujusūtranayakā viṣhay jo vartamān samay hai, utanā mātra (
kṣhaṇik hī) ātmāko mānā aur use (ātmāko) nityanityāsvarūp nahīn mānā . isaprakār
ātmāko sarvathā kṣhaṇik mānanese unhen nityānityasvarūpdravyaparyāyasvarūp satyārtha ātmākī
prāpti nahīn huī; mātra kṣhaṇik paryāyamen ātmākī kalpanā huī; kintu vah ātmā satyārtha nahīn hai .
motiyoṅke hāramen, ḍoremen anek motī piroye hote hain; jo manuṣhya us hār nāmak vastuko
motiyon tathā ḍore sahit nahīn dekhatāmātra motiyoṅko hī dekhatā hai, vah pr̥uthak pr̥uthak motiyoṅko
hī grahaṇ karatā hai, hārako chhoṛ detā hai; arthāt use hārakī prāpti nahīn hotī . isīprakār jo jīv
ātmāke ek chaitanyabhāvako grahaṇ nahīn karate aur samay samay par vartanāpariṇāmarūp upayogakī
pravr̥uttiko dekhakar ātmāko anitya kalpit karake, r̥ujusūtranayakā viṣhay jo vartamān-samayamātra
kṣhaṇikatva hai, utanā mātra hī ātmāko mānate hain (arthāt jo jīv ātmāko dravyaparyāyasvarūp nahīn
mānate
mātra kṣhaṇik paryāyarūp hī mānate hain ), ve ātmāko chhoṛ dete hain; arthāt unhen ātmākī
prāpti nahīn hotī .208.
ab, is kāvyamen ātmānubhav karaneko kahate hain :

Page 495 of 642
PDF/HTML Page 528 of 675
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
kartr̥urvedayitushcha yukti vashato bhedo‘stvabhedo‘pi vā
kartā vedayitā cha mā bhavatu vā vastvev sañchintyatām
.
protā sūtra ivātmanīh nipuṇairbhettun na shakyā kvachi-
chchichchintāmaṇimālikeyamabhito‘pyekā chakāstvev naḥ
..209..
(rathoddhatā)
vyāvahārikdrashaiv kevalan
kartr̥u karma cha vibhinnamiṣhyate .
nishchayen yadi vastu chintyate
kartr̥u karma cha sadaikamiṣhyate
..210..
shlokārtha :[kartuḥ cha vedayituḥ yukti vashataḥ bhedaḥ astu vā abhedaḥ api ] ka rtākā
aur bhoktākā yukti ke vashase bhed ho yā abhed ho, [vā kartā cha vedayitā mā bhavatu ] athavā
ka rtā aur bhoktā donon na hon; [vastu ev sañchintyatām ] vastukā hī anubhav karo
. [nipuṇaiḥ sūtre
iv ih ātmani protā chit-chintāmaṇi-mālikā kvachit bhettun na shakyā ] jaise chatur puruṣhoṅke dvārā
ḍoremen piroī gaī maṇiyoṅkī mālā bhedī nahīn jā sakatī, usīprakār ātmāmen piroī gaī chaitanyarūp
chintāmaṇikī mālā bhī kabhī kisīse bhedī nahīn jā sakatī; [iyam ekā ] aisī yah ātmārūp
mālā ek hī, [naḥ abhitaḥ api chakāstu ev ] hamen samastatayā prakāshamān ho (arthāt nityatva,
anityatva ādike vik lpa chhūṭakar hamen ātmākā nirvik lpa anubhav ho)
.
bhāvārtha :ātmā vastu honese dravyaparyāyātmak hai . isaliye usamen chaitanyake
pariṇamanarūp paryāyake bhedoṅkī apekṣhāse to kartā-bhoktākā bhed hai aur chinmātradravyakī apekṣhāse
bhed nahīn hai; isaprakār bhed-abhed ho
. athavā chinmātra anubhavanamen bhed-abhed kyon kahanā
chāhiye ? (ātmāko) kartā-bhoktā hī na kahanā chāhiye, vastumātrakā anubhav karanā chāhiye . jaise
maṇiyoṅkī mālāmen maṇiyoṅkī aur ḍorekī vivakṣhāse bhed-abhed hai, parantu mālāmātrake grahaṇ karane
par bhedābhed-vikalpa nahīn hai, isīprakār ātmāmen paryāyoṅkī aur dravyakī vivakṣhāse bhed-abhed
hai, parantu ātmavastumātrakā anubhav karane par vikalpa nahīn hai
. āchāryadev kahate hain kiaisā
nirvikalpa ātmākā anubhav hamen prakāshamān ho .209.
ab, āgekī gāthāoṅkā sūchak kāvya kahate hain :
shlokārtha :[kevalan vyāvahārikadr̥ushā ev kartr̥u cha karma vibhinnam iṣhyate ] keval
vyāvahārik dr̥uṣhṭise hī ka rtā aur ka rma bhinna māne jāte hain; [nishchayen yadi vastu chintyate ] yadi

Page 496 of 642
PDF/HTML Page 529 of 675
single page version

jah sippio du kamman kuvvadi ṇa ya so du tammao hodi .
tah jīvo vi ya kamman kuvvadi ṇa ya tammao hodi ..349..
jah sippio du karaṇehin kuvvadi ṇa so du tammao hodi .
tah jīvo karaṇehin kuvvadi ṇa ya tammao hodi ..350..
jah sippio du karaṇāṇi giṇhadi ṇa so du tammao hodi .
tah jīvo karaṇāṇi du giṇhadi ṇa ya tammao hodi ..351..
jah sippi du kammaphalan bhuñjadi ṇa ya so du tammao hodi .
tah jīvo kammaphalan bhuñjadi ṇa ya tammao hodi ..352..
evan vavahārassa du vattavvan darisaṇan samāseṇ .
suṇu ṇichchhayassa vayaṇan pariṇāmak dan tu jan hodi ..353..
nishchayase vastukā vichār kiyā jāye, [kartr̥u cha karma sadā ekam iṣhyate ] to ka rtā aur ka rma sadā
ek mānā jātā hai
.
bhāvārtha :mātra vyavahār-dr̥uṣhṭise hī bhinna dravyommen kartr̥utva-karmatva mānā jātā hai; nishchay-
dr̥uṣhṭise to ek hī dravyamen kartr̥utva-karmatva ghaṭit hotā hai .210.
ab, is kathanako dr̥uṣhṭānta dvārā gāthāmen kahate hain :
jyon shilpi karma kare parantu vah nahīn tanmay bane .
tyon karmako ātmā kare par vah nahīn tanmay bane ..349..
jyon shilpi karaṇonse kare par vah nahīn tanmay bane .
tyon jīv karaṇonse kare par vah nahīn tanmay bane ..350..
jyon shilpi karaṇ grahe parantu vah nahīn tanmay bane .
tyon jīv karaṇoṅko grahe par vah nahīn tanmay bane ..351..
shilpī karamaphal bhogatā, par vah nahīn tanmay bane .
tyon jīv karamaphal bhogatā, par vah nahīn tanmay bane ..352..
is bhān̐ti mat vyavahārakā saṅkṣhepase vaktavya hai .
sun lo vachan paramārthakā, pariṇāmaviṣhayak jo hi hai ..353..

Page 497 of 642
PDF/HTML Page 530 of 675
single page version

jah sippio du cheṭṭhan kuvvadi havadi ya tahā aṇaṇṇo se .
tah jīvo vi ya kamman kuvadi havadi ya aṇaṇṇo se ..354..
jah cheṭṭhan kuvvanto du sippio ṇichchadukkhio hodi .
tatto siyā aṇaṇṇo tah cheṭṭhanto duhī jīvo ..355..
yathā shilpikastu karma karoti na cha sa tu tanmayo bhavati .
tathā jīvo‘pi cha karma karoti na cha tanmayo bhavati ..349..
yathā shilpikastu karaṇaiḥ karoti na cha sa tu tanmayo bhavati .
tathā jīvaḥ karaṇaiḥ karoti na cha tanmayo bhavati ..350..
yathā shilpikastu karaṇāni gr̥uhṇāti na sa tu tanmayo bhavati .
tathā jīvaḥ karaṇāni tu gr̥uhṇāti na cha tanmayo bhavati ..351..
63
shilpī kare cheṣhṭā avaru, us hī se shilpī ananya hai .
tyon jīv karma kare avaru, us hī se jīv ananya hai ..354..
cheṣhṭit huā shilpī nirantar dukhit jaise hoy hai .
aru dukhase shilpi ananya, tyon jīv cheṣhṭamān dukhī bane ..355..
gāthārtha :[yathā ] jaise [shilpikaḥ tu ] shilpī (svarṇakārsonī ādi ka lākār)
[karma ] kuṇḍal ādi ka rma (kārya) [karoti ] ka ratā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na cha bhavati ]
tanmay (us-may, kuṇḍalādimay) nahīn hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ api cha ] jīv bhī [karma ]
puṇyapāpādi pudgalak rma [karoti ] ka ratā hai, [na cha tanmayaḥ bhavati ] parantu tanmay (pudgalak rmamay)
nahīn hotā
. [yathā ] jaise [shilpikaḥ tu ] shilpī [karaṇaiḥ ] hathauṛā ādi ka raṇon(sādhanon)ke dvārā
[karoti ] (ka rma) ka ratā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na bhavati ] tanmay (hathauṛā ādi
ka raṇamay) nahīn hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karaṇaiḥ ] (man-vachan-kāyarūp)
ka raṇoṅke dvārā [karoti ] (ka rma) ka ratā hai, [na cha tanmayaḥ bhavati ] parantu tanmay (man-vachan-
kāyarūp ka raṇamay) nahīn hotā
. [yathā ] jaise [shilpikaḥ tu ] shilpī [karaṇāni ] ka raṇoṅko
[gr̥uhṇāti ] grahaṇ ka ratā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na bhavati ] tanmay nahīn hotā, [tathā ]
usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karaṇāni tu ] ka raṇoṅko [gr̥uhṇāti ] grahaṇ ka ratā hai, [na cha tanmayaḥ bhavati ]

Page 498 of 642
PDF/HTML Page 531 of 675
single page version

yathā shilpī tu karmaphalan bhuṅkte na cha sa tu tanmayo bhavati .
tathā jīvaḥ karmaphalan bhuṅkte na cha tanmayo bhavati ..352..
evan vyavahārasya tu vaktavyan darshanan samāsen .
shr̥uṇu nishchayasya vachanan pariṇāmakr̥utan tu yadbhavati ..353..
yathā shilpikastu cheṣhṭān karoti bhavati cha tathānanyastasyāḥ .
tathā jīvo‘pi cha karma karoti bhavati chānanyastasmāt ..354..
yathā cheṣhṭān kurvāṇastu shilpiko nityaduḥkhito bhavati .
tasmāchcha syādananyastathā cheṣhṭamāno duḥkhī jīvaḥ ..355..
yathā khalu shilpī suvarṇakārādiḥ kuṇḍalādi paradravyapariṇāmātmakan karma karoti,
parantu tanmay (ka raṇamay) nahīn hotā . [yathā ] jaise [shilpī tu ] shilpī [karmaphalan ] kuṇḍal ādi
ka rmake phalako (khān-pānādiko) [bhuṅkte ] bhogatā hai, [saḥ tu ] parantu vah [tanmayaḥ na cha bhavati ]
tanmay (khān-pānādimay) nahīn hotā, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīv [karmaphalan ] puṇyapāpādi
pudgalak rmake phalako (pudgalapariṇāmarūp sukhaduḥkhādiko) [bhuṅkte ] bhogatā hai, [na cha tanmayaḥ
bhavati ]
parantu tanmay (pudgalapariṇāmarūp sukhaduḥkhādimay) nahīn hotā
.
[evan tu ] isaprakār to [vyavahārasya darshanan ] vyavahārakā mat [samāsen ] saṅkṣhepase
[vaktavyan ] ka hane yogya hai . [nishchayasya vachanan ] (ab) nishchayakā vachan [shr̥uṇu ] suno [yat ]
jo ki [pariṇāmakr̥utan tu bhavati ] pariṇāmaviṣhayak hai .
[yathā ] jaise [shilpikaḥ tu ] shilpī [cheṣhṭān karoti ] cheṣhṭārūp ka rma (apane pariṇāmarūp
ka rma)ko ka ratā hai [tathā cha ] aur [tasyāḥ ananyaḥ bhavati ] usase ananya hai, [tathā ] usīprakār
[jīvaḥ api cha ] jīv bhī [ka rma ka roti ] (apane pariṇāmarūp) ka rmako ka ratā hai [cha ] aur
[tasmāt ananyaḥ bhavati ] usase ananya hai
. [yathā ] jaise [cheṣhṭān kurvāṇaḥ ] cheṣhṭārūp ka rma ka ratā
huā [shilpikaḥ tu ] shilpī [nityaduḥkhitaḥ bhavati ] nitya duḥkhī hotā hai [tasmāt cha ] aur
usase (duḥkhase) [ananyaḥ syāt ] ananya hai, [tathā ] usīprakār [cheṣhṭamānaḥ ] cheṣhṭā ka ratā huā
(apane pariṇāmarūp ka rmako ka ratā huā) [jīvaḥ ] jīv [duḥkhī ] duḥkhī hotā hai (aur duḥkhase
ananya hai)
.
ṭīkā :jaiseshilpī (svarṇakār ādi kalākār) kuṇḍal ādi jo
paradravyapariṇāmātmak karma karatā hai, hathauṛā ādi paradravyapariṇāmātmak karaṇoṅke dvārā karatā hai,

Page 499 of 642
PDF/HTML Page 532 of 675
single page version

hastakuṭṭakādibhiḥ paradravyapariṇāmātmakaiḥ karaṇaiḥ karoti, hastakuṭṭakādīni paradravyapariṇāmātmakāni
karaṇāni gr̥uhṇāti, grāmādiparadravyapariṇāmātmakan kuṇḍalādikarmaphalan bhuṅkte cha, natvanekadravyatven
tato‘nyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhāvamātreṇaiv tatra kartr̥ukarmabhoktr̥u-
bhogyatvavyavahāraḥ; tathātmāpi puṇyapāpādi pudgaladravyapariṇāmātmakan karma karoti, kāyavāṅmanobhiḥ
pudgaladravyapariṇāmātmakaiḥ karaṇaiḥ karoti, kāyavāṅmanānsi pudgaladravyapariṇāmātmakāni karaṇāni
gr̥uhṇāti, sukhaduḥkhādi pudgaladravyapariṇāmātmakan puṇyapāpādikarmaphalan bhuṅkte cha, na tvanekadravyatven
tato‘nyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhāvamātreṇaiv tatra
kartr̥ukarmabhoktr̥ubhogyatvavyavahāraḥ
. yathā cha sa ev shilpī chikīrṣhushcheṣhṭārūpamātmapariṇāmātmakan karma
karoti, duḥkhalakṣhaṇamātmapariṇāmātmakan cheṣhṭārūpakarmaphalan bhuṅkte cha, ekadravyatven tato‘nanyatve sati
tanmayashcha bhavati; tataḥ pariṇāmapariṇāmibhāven tatraiv kartr̥ukarmabhoktr̥ubhogyatvanishchayaḥ; tathātmāpi
chikīrṣhushcheṣhṭārūpamātmapariṇāmātmakan karma karoti, duḥkhalakṣhaṇamātmapariṇāmātmakan cheṣhṭārūpakarmaphalan
hathauṛā ādi paradravyapariṇāmātmak karaṇoṅko grahaṇ karatā hai aur kuṇḍal ādi karmakā jo grāmādi
paradravyapariṇāmātmak phal bhogatā hai, kintu anekadravyatvake kāraṇ unase (karma, karaṇ ādise)
anya honese tanmay (karmakaraṇādimay) nahīn hotā; isaliye nimitta-naimittikabhāvamātrase hī vahān̐
kartr̥ukarmatvakā aur bhoktr̥ubhogyatvakā vyavahār hai; isīprakār
ātmā bhī puṇyapāpādi jo
pudgaladravyapariṇāmātmak (pudgaladravyake pariṇāmasvarūp) karma usako karatā hai, kāy-vachan-
manarūp jo pudgaladravyapariṇāmātmak karaṇ unake dvārā karatā hai, kāy-vachan-manarūp jo
pudgaladravyapariṇāmātmak karaṇ unako grahaṇ karatā hai aur puṇyapāpādi karmakā jo sukh-duḥkhādi
pudgaladravyapariṇāmātmak phal usako bhogatā hai, parantu anekadravyatvake kāraṇ unase anya honese
tanmay nahīn hotā; isaliye nimitta-naimittikabhāvamātrase hī vahān̐ kartr̥u-karmatvakā aur bhoktr̥u-
bhogyatvakā vyavahār hai
.
aur jaisevahī shilpī, karanekā ichchhuk hotā huā, cheṣhṭārūp (arthāt kuṇḍalādi
karaneke apane pariṇāmarūp aur hastādike vyāpārarūp) aisā jo svapariṇāmātmak karma usako
karatā hai, tathā duḥkhasvarūp aisā jo cheṣhṭārūp karmakā svapariṇāmātmak phal usako bhogatā hai
aur ekadravyatvake kāraṇ unase (karma aur karmaphalase) ananya honese tanmay (karmamay aur
karmaphalamay) hai; isaliye pariṇām-pariṇāmībhāvase vahīn kartā-karmapanakā aur bhoktā
-bhogyapanakā nishchay hai; usīprakār
ātmā bhī, karanekā ichchhuk hotā huā, cheṣhṭārūp
(rāgādipariṇāmarūp aur pradeshoṅke vyāpārarūp) aisā jo ātmapariṇāmātmak karma usako karatā

Page 500 of 642
PDF/HTML Page 533 of 675
single page version

bhuṅkte cha, ekadravyatven tato‘nanyatve sati tanmayashcha bhavati; tataḥ pariṇāmapariṇāmibhāven tatraiv
kartr̥ukarmabhoktr̥ubhogyatvanishchayaḥ
.
(nardaṭak)
nanu pariṇām ev kil karma vinishchayataḥ
sa bhavati nāparasya pariṇāmin ev bhavet
.
na bhavati kartr̥ushūnyamih karma na chaikatayā
sthitirih vastuno bhavatu kartr̥u tadev tataḥ
..211..
(pr̥ithvī)
bahirluṭhati yadyapi sphu ṭadanantashakti : svayam
tathāpyaparavastuno vishati nānyavastvantaram
.
svabhāvaniyatan yataḥ sakalamev vastviṣhyate
svabhāvachalanākulaḥ kimih mohitaḥ klishyate
..212..
hai tathā duḥkhasvarūp aisā jo cheṣhṭārūp karmakā ātmapariṇāmātmak phal usako bhogatā hai, aur
ekadravyatvake kāraṇ unase ananya honese tanmay hai; isaliye pariṇām-pariṇāmībhāvase vahīn kartā-
karmapanakā aur bhoktā-bhogyapanakā nishchay hai
..349 se 355..
ab, is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[nanu pariṇām ev kil vinishchayataḥ karma ] vāstavamen pariṇām hī
nishchayase ka rma hai, aur [saḥ pariṇāmin ev bhavet, aparasya na bhavati ] pariṇām apane
āshrayabhūt pariṇāmīkā hī hotā hai, anyakā nahīn (kyoṅki pariṇām apane apane dravyake āshrit
hain, anyake pariṇāmakā anya āshray nahīn hotā); [ih karma kartr̥ushūnyam na bhavati ] aur ka rma
ka rtāke binā nahīn hotā, [cha vastunaḥ ekatayā sthitiḥ ih na ] tathā vastukī ekarūp
(kūṭastha) sthiti nahīn hotī (kyoṅki vastu dravyaparyāyasvarūp honese sarvathā nityatva bādhāsahit
hai); [tataḥ tad ev kartr̥u bhavatu ] isaliye vastu svayam hī apane pariṇāmarūp ka rmakī ka rtā hai
(
yah nishchayasiddhānt hai)
.211.
ab, āgekī gāthāoṅkā sūchak kāvya kahate hain :
shlokārtha :[svayam sphu ṭat-ananta-shakti : ] jisako svayam anant shakti prakāshamān hai,
aisī vastu [bahiḥ yadyapi luṭhati ] anya vastuke bāhar yadyapi loṭatī hai [tathāpi anya-vastu

Page 501 of 642
PDF/HTML Page 534 of 675
single page version

(rathoddhatā)
vastu chaikamih nānyavastuno
yen ten khalu vastu vastu tat
.
nishchayo‘yamaparo‘parasya kaḥ
kin karoti hi bahirluṭhannapi
..213..
aparavastunaḥ antaram na vishati ] tathāpi anya vastu anya vastuke bhītar pravesh nahīn karatī, [yataḥ
sakalam ev vastu svabhāv-niyatam iṣhyate ]
kyoṅki samasta vastuen̐ apane apane svabhāvamen nishchit
hain, aisā mānā jātā hai
. (āchāryadev ka hate hain ki) [ih ] aisā hone par bhī, [mohitaḥ ] mohit
jīv, [svabhāv-chalan-ākulaḥ ] apane svabhāvase chalit hokar ākul hotā huā, [kim
klishyate ]
kyon klesh pātā hai ?
bhāvārtha :vastusvabhāv to niyamase aisā hai ki kisī vastumen koī vastu nahīn milatī .
aisā hone par bhī, yah mohī prāṇī, ‘paragneyoṅke sāth apaneko pāramārthik sambandha hai’ aisā mānakar,
klesh pātā hai, yah mahā agnān hai
.212.
punaḥ āgekī gāthāoṅkā sūchak dūsarā kāvya kahate hain :
shlokārtha :[ih cha ] is lok men [yen ekam vastu anyavastunaḥ na ] ek vastu anya
vastukī nahīn hai, [ten khalu vastu tat vastu ] isaliye vāstavamen vastu vastu hī hai[ayam
nishchayaḥ ] yah nishchay hai . [kaḥ aparaḥ ] aisā honese koī anya vastu [aparasya bahiḥ luṭhan api
hi ] anya vastuke bāhar loṭatī huī bhī [kin karoti ] usakā kyā kar sakatī hai ?
bhāvārtha :vastukā svabhāv to aisā hai ki ek vastu anya vastuko nahīn badalā sakatī .
yadi aisā na ho to vastukā vastutva hī na rahe . isaprakār jahān̐ ek vastu anyako pariṇamit nahīn
kar sakatī, vahān̐ ek vastune anyakā kyā kiyā ? kuchh nahīn . chetan-vastuke sāth pudgal
ekakṣhetrāvagāharūpase rah rahe hain tathāpi ve chetanako jaṛ banākar apanerūpamen pariṇamit nahīn kar sake;
tab phi ra pudgalane chetanakā kyā kiyā ? kuchh bhī nahīn
.
isase yah samajhanā chāhie kivyavahārase paradravyoṅkā aur ātmākā gney-gnāyak
sambandha hone par bhī paradravya gnāyakakā kuchh bhī nahīn kar sakate aur gnāyak paradravyakā kuchh bhī
nahīn kar sakatā
.213.
ab, isī arthako dr̥urḥ karanevālā tīsarā kāvya kahate hain :

Page 502 of 642
PDF/HTML Page 535 of 675
single page version

(rathoddhatā)
yattu vastu kurute‘nyavastunaḥ
kiñchanāpi pariṇāminaḥ svayam
.
vyāvahārikdrashaiv tanmatan
nānyadasti kimapīh nishchayāt ..214..
jah seḍiyā du ṇa parassa seḍiyā seḍiyā ya sā hodi .
tah jāṇago du ṇa parassa jāṇago jāṇago so du ..356..
shlokārtha :[vastu ] ek vastu [svayam pariṇāminaḥ anya-vastunaḥ ] svayam pariṇamit
hotī huī anya vastukā [kiñchan api kurute ] kuchh bhī ka ra sakatī hai[yat tu ] aisā jo mānā
jātā hai, [tat vyāvahārik-dar̥ushā ev matam ] vah vyavahāradr̥uṣhṭise hī mānā jātā hai . [nishchayāt ]
nishchayase [ih anyat kim api na asti ] is lok men anya vastuko anya vastu kuchh bhī nahīn
(arthāt ek vastuko anya vastuke sāth kuchh bhī sambandha nahīn) hai
.
bhāvārtha :ek dravyake pariṇamanamen anya dravyako nimitta dekhakar yah kahanā ki ‘anya
dravyane yah kiyā’, vah vyavahāranayakī dr̥uṣhṭise hī (ka hā jātā) hai; nishchayase to us dravyamen anya
dravyane kuchh bhī nahīn kiyā hai
. vastuke paryāyasvabhāvake kāraṇ vastukā apanā hī ek avasthāse
dūsarī avasthārūp pariṇaman hotā hai; usamen anya vastu apanā kuchh bhī nahīn milā sakatī .
isase yah samajhanā chāhiye kiparadravyarūp gney padārtha unake bhāvase pariṇamit hote hain
aur gnāyak ātmā apane bhāvarūp pariṇaman karatā hai; ve ek-dūsarekā paraspar kuchh nahīn kar
sakate
. isaliye yah vyavahārase hī mānā jātā hai ki ‘gnāyak paradravyoṅko jānatā hai’; nishchayase
gnāyak to bas gnāyak hī hai .214.
(‘khaṛiyā miṭṭī arthāt potanekā chūnā yā kalaī to khaṛiyā miṭṭī hī hai’yah nishchay hai;
‘khaṛiyā-svabhāvarūpase pariṇamit khaṛiyā dīvāl-svabhāvarūp pariṇamit dīvālako saphe da karatī hai’
yah kahanā bhī vyavahārakathan hai
. isīprakār ‘gnāyak to gnāyak hī hai’yah nishchay hai;
‘gnāyakasvabhāvarūp pariṇamit gnāyak paradravyasvabhāvarūp pariṇat paradravyoṅko jānatā hai’ yah kahanā bhī
vyavahārakathan hai
.) aise nishchay-vyavahār kathanako ab gāthāon dvārā dr̥uṣhṭāntapūrvak spaṣhṭa kahate hain :
jyon seṭikā nahin anyakī, hai seṭikā bas seṭikā .
gnāyak nahīn tyon anyakā, gnāyak aho gnāyak tathā ..356..

Page 503 of 642
PDF/HTML Page 536 of 675
single page version

jah seḍiyā du ṇa parassa seḍiyā seḍiyā ya sā hodi .
tah pāsago du ṇa parassa pāsago pāsago so du ..357..
jah seḍiyā du ṇa parassa seḍiyā saḍiyā ya sā hodi .
tah sañjado du ṇa parassa sañjado sañjado so du ..358..
jah seḍiyā du ṇa parassa seḍiyā seḍiyā ya sā hodi .
tah dansaṇan du ṇa parassa dansaṇan dansaṇan ta tu ..359..
evan tu ṇichchhayaṇayassa bhāsidan ṇāṇadansaṇacharitte .
suṇu vavahāraṇayassa ya vattavvan se samāseṇ ..360..
jah paradavvan seḍadi hu seḍiyā appaṇo sahāveṇ .
tah paradavvan jāṇadi ṇādā vi saeṇ bhāveṇ ..361..
jah paradavvan seḍadi hu seḍiyā appaṇo sahāveṇ .
tah paradavvan passadi jīvo vi saeṇ bhāveṇ ..362..
jyon seṭikā nahin anyakī, hai seṭikā bas seṭikā .
darshak nahīn tyon anyakā, darshak aho darshak tathā ..357..
jyon seṭikā nahin anyakī, hai seṭikā bas seṭikā .
sanyat nahīn tyon anyakā, sanyat aho sanyat tathā ..358..
jyon seṭikā nahin anyakī, hai seṭikā bas seṭikā .
darshan nahīn tyon anyakā, darshan aho darshan tathā ..359..
yon gnān-darshan-charitaviṣhayak kathan nay paramārthakā .
sun lo vachan saṅkṣhepase, is viṣhayamen vyavahārakā ..360..
jyon shvet karatī seṭikā, paradravya āp svabhāvase .
gnātā bhī tyon hī jānatā, paradravyako nij bhāvase ..361..
jyon shvet karatī seṭikā, paradravya āp svabhāvase .
ātmā bhī tyon hī dekhatā, paradravyako nij bhāvase ..362..

Page 504 of 642
PDF/HTML Page 537 of 675
single page version

jah paradavvan seḍadi hu seḍiyā appaṇo sahāveṇ .
tah paradavvan vijahadi ṇādā vi saeṇ bhāveṇ ..363..
jah paradavvan seḍadi hu seḍiyā appaṇo sahāveṇ .
tah paradavvan saddahadi sammadiṭṭhī sahāveṇ ..364..
evan vavahārassa du viṇichchhao ṇāṇadansaṇacharitte .
bhaṇido aṇṇesu vi pajjaesu emev ṇādavvo ..365..
yathā seṭikā tu na parasya seṭikā seṭikā cha sā bhavati .
tathā gnāyakastu na parasya gnāyako gnāyakaḥ sa tu ..356..
yathā seṭikā tu na parasya seṭikā seṭikā cha sā bhavati .
tathā darshakastu na parasya darshako darshakaḥ sa tu ..357..
yathā seṭikā tu na parasya seṭikā seṭikā cha sā bhavati .
tathā sanyatastu na parasya sanyataḥ sanyataḥ sa tu ..358..
jyon shvet karatī seṭikā, paradravya āp svabhāvase .
gnātā bhī tyon hī tyāgatā, paradravyako nij bhāvase ..363..
jyon shvet karatī seṭikā, paradravya āp svabhāvase .
sudr̥uṣhṭi tyon hī shraddhatā, paradravyako nij bhāvase ..364..
yon gnān-darshan-charitamen nirṇay kahā vyavahārakā .
aru anya paryay viṣhayamen bhī is prakār hi jānanā ..365..
gāthārtha :(yadyapi vyavahārase paradravyoṅkā aur ātmākā gney-gnāyak , dr̥ushya-darshak ,
tyājya-tyājak ityādi sambandha hai, tathāpi nishchayase to isaprakār hai :) [yathā ] jaise [seṭikā
tu ] khaṛiyā miṭṭī yā potanekā chūnā yā kalaī [parasya na ] parakī (dīvāl ādikī) nahīn hai,
[seṭikā ] kalaī [sā cha seṭikā bhavati ] vah to kalaī hī hai, [tathā ] usīprakār [gnāyakaḥ
tu ]
gnāyak (jānanevālā, ātmā) [parasya na ] parakā (paradravyakā) nahīn hai, [gnāyakaḥ ] gnāyak
[saḥ tu gnāyakaḥ ] vah to gnāyak hī hai
. [yathā ] jaise [seṭikā tu ] kalaī [parasya na ] parakī
nahīn hai, [seṭikā ] kalaī [sā cha seṭikā bhavati ] vah to kalaī hī hai, [tathā ] usīprakār

Page 505 of 642
PDF/HTML Page 538 of 675
single page version

yathā seṭikā tu na parasya seṭikā seṭikā cha sā bhavati .
tathā darshanan tu na parasya darshanan darshanan tattu ..359..
evan tu nishchayanayasya bhāṣhitan gnānadarshanacharitre .
shr̥uṇu vyavahāranayasya cha vaktavyan tasya samāsen ..360..
yathā paradravyan seṭayati seṭikātmanaḥ svabhāven .
tathā paradravyan jānāti gnātāpi svaken bhāven ..361..
yathā paradravyan seṭayati seṭikātmanaḥ svabhāven .
tathā paradravyan pashyati jīvo‘pi svaken bhāven ..362..
yathā paradravyan seṭayati seṭikātmanaḥ svabhāven .
tathā paradravyan vijahāti gnātāpi svaken bhāven ..363..
yathā paradravyan seṭayati seṭikātmanaḥ svabhāven .
tathā paradravyan shraddhatte samyagdraṣhṭiḥ svabhāven ..364..
64
[darshakaḥ tu ] darshak (dekhanevālā, ātmā) [parasya na ] parakā nahīn hai, [darshakaḥ ] darshak [saḥ
tu darshakaḥ ]
vah to darshak hī hai
. [yathā ] jaise [seṭikā tu ] kalaī [parasya na ] parakī
(dīvāl ādikī) nahīn hai, [seṭikā ] kalaī [sā cha seṭikā bhavati ] vah to kalaī hī hai,
[tathā ] usīprakār [sanyataḥ tu ] sanyat (tyāg ka ranevālā, ātmā) [parasya na ] parakā
(
paradravyakā) nahīn hai, [sanyataḥ ] sanyat [saḥ tu sanyataḥ ] yah to sanyat hī hai . [yathā ] jaise
[seṭikā tu ] kalaī [parasya na ] parakī nahīn hai, [seṭikā ] kalaī [sā cha seṭikā bhavati ]
yah to kalaī hī hai, [tathā ] usīprakār [darshanan tu ] darshan arthāt shraddhān [parasya na ] parakā nahīn
hai, [darshanan tat tu darshanam ] darshan vah to darshan hī hai arthāt shraddhān vah to shraddhān hī hai
.
[evan tu ] isaprakār [gnānadarshanacharitre ] gnān-darshan-chāritramen [nishchayanayasya bhāṣhitam ]
nishchayanayakā ka than hai . [tasya cha ] aur us sambandhamen [samāsen ] saṅkṣhepase [vyavahāranayasya
vaktavyan ] vyavahāranayakā ka than [shr̥uṇu ] suno .
[yathā ] jaise [seṭikā ] kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] (dīvāl
ādi) paradravyako [seṭayati ] saphe da ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [gnātā api ] gnātā bhī [svaken
bhāven ]
apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [jānāti ] jānatā hai
. [yathā ] jaise [seṭikā ]
kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [seṭayati ] saphe da ka ratī hai,
[tathā ] usīprakār [jīvaḥ api ] jīv bhī [svaken bhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako

Page 506 of 642
PDF/HTML Page 539 of 675
single page version

evan vyavahārasya tu vinishchayo gnānadarshanacharitre .
bhaṇito‘nyeṣhvapi paryāyeṣhu evamev gnātavyaḥ ..365..
seṭikātra tāvachchhavetaguṇanirbharasvabhāvan dravyam . tasya tu vyavahāreṇ shvaityan kuṅyādi
paradravyam . athātra kuḍayādeḥ paradravyasya shvaityasya shvetayitrī seṭikā kin
bhavati kin na bhavatīti tadubhayatattvasambandho mīmānsyateyadi seṭikā kuḍayāderbhavati
tadā yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano gnānan bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe
jīvati seṭikā kuḍayāderbhavantī kuḍayādirev bhavet; evan sati seṭikāyāḥ
svadravyochchhedaḥ
. na cha dravyāntarasaṅkra masya pūrvamev pratiṣhiddhatvāddravyasyāstyuchchhedaḥ . tato
na bhavati seṭikā kuḍayādeḥ . yadi na bhavati seṭikā kuḍayādestarhi kasya seṭikā
bhavati ? seṭikāyā ev seṭikā bhavati . nanu katarā‘nyā seṭikā seṭikāyāḥ
[pashyati ] dekhatā hai . [yathā ] jaise [seṭikā ] kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase
[paradravyan ] paradravyako [seṭayati ] saphe da ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [gnātā api ] gnātā bhī
[svaken bhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [vijahāti ] tyāgatā hai
. [yathā ] jaise
[seṭikā ] kalaī [ātmanaḥ svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ] paradravyako [seṭayati ] saphe da
ka ratī hai, [tathā ] usīprakār [samyagdr̥uṣhṭiḥ ] samyagdr̥uṣhṭi [svabhāven ] apane svabhāvase [paradravyan ]
paradravyako [shraddhatte ] shraddhān karatā hai
. [evan tu ] isaprakār [gnānadarshanacharitre ] gnān-darshan-chāritramen
[vyavahāranayasya vinishchayaḥ ] vyavahāranayakā nirṇay [bhaṇitaḥ ] ka hā hai; [anyeṣhu paryāyeṣhu api ]
anya paryāyommen bhī [evam ev gnātavyaḥ ] isīprakār jānanā chāhie
.
ṭīkā :is jagatamen kalaī hai, vah shvetaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai . dīvār-
ādi paradravya vyavahārase us kalaīkā shvaitya hai (arthāt kalaīke dvārā shvet kiye jāne yogya padārtha
hai)
. ab, ‘shvet karanevālī kalaī, shvet kī jāne yogya jo dīvār-ādi paradravya usakī hai yā
nahīn ?’isaprakār un donoṅke tāttvik (pāramārthik) sambandhakā yahān̐ vichār kiyā jātā
hai :yadi kalaī dīvār-ādi paradravyakī ho to kyā ho vah pratham vichār karate hain :‘jisakā
jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā gnān honese gnān vah ātmā hī hai (pr̥uthak dravya
nahīn);’aisā tāttvik sambandha jīvit (arthāt vidyamān) honese, kalaī yadi dīvār-ādikī
ho to kalaī vah dīvār-ādi hī hogī (arthāt kalaī dīvār-ādirūp hī honā chāhie, dīvār-
ādise pr̥uthak dravya nahīn honā chāhie); aisā hone par, kalaīke svadravyakā uchchhed (nāsh) ho

Page 507 of 642
PDF/HTML Page 540 of 675
single page version

yasyāḥ seṭikā bhavati ? na khalvanyā seṭikā seṭikāyāḥ, kintu svasvāmyanshāvevānyau .
kimatra sādhyan svasvāmyanshavyavahāreṇ ? na kimapi . tarhi na kasyāpi seṭikā,
seṭikā seṭikaiveti nishchayaḥ . yathāyan draṣhṭāntastathāyan dārṣhṭāntik :chetayitātra tāvad
gnānaguṇanirbharasvabhāvan dravyam . tasya tu vyavahāreṇ gneyan pudgalādi paradravyam . athātra
pudgalādeḥ paradravyasya gneyasya gnāyakashchetayitā kin bhavati kin na bhavatīti tadubhayatattva-
sambandho mīmānsyate
yadi chetayitā pudgalāderbhavati tadā yasya yadbhavati tattadev
bhavati yathātmano gnānan bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati chetayitā
pudgalāderbhavan pudgalādirev bhavet; evan sati chetayituḥ svadravyochchhedaḥ
. na cha dravyāntar-
saṅkra masya pūrvamev pratiṣhiddhatvāddravyasyāstyuchchhedaḥ . tato na bhavati chetayitā pudgalādeḥ .
yadi na bhavati chetayitā pudgalādestarhi kasya chetayitā bhavati ? chetayiturev
chetayitā bhavati
. nanu kataro‘nyashchetayitā chetayituryasya chetayitā bhavati ? na
jāyegā . parantu dravyakā uchchhed to nahīn hotā, kyoṅki ek dravyakā anya dravyarūpamen saṅkramaṇ honekā
to pahale hī niṣhedh kiyā gayā hai . isase (yah siddha huā ki) kalaī dīvār-ādikī nahīn hai .
(ab āge aur vichār karate hain :) yadi kalaī dīvār-ādikī nahīn hai, to kalaī kisakī hai ?
kalaīkī hī kalaī hai
. (is) kalaīse bhinna aisī dūsarī kaunasī kalaī hai ki jisakī (yah)
kalaī hai ? (is) kalaīse bhinna anya koī kalaī nahīn hai, kintu ve do sva-svāmirūp ansh
hī hain
. yahān̐ sva-svāmirūp anshoṅke vyavahārase kyā sādhya hai ? kuchh bhī sādhya nahīn hai . tab phi ra
kalaī kisīkī nahīn hai, kalaī kalaī hī haiyah nishchay hai . (isaprakār dr̥uṣhṭānta kahā .) jaise
yah dr̥uṣhṭānta hai, usīprakār yahān̐ yah dārṣhṭānta hai :is jagatamen chetayitā hai (chetanevālā arthāt
ātmā hai) vah gnānaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai . pudgalādikā paradravya vyavahārase us
chetayitākā, (ātmākā) gney (gnāt hone yogya) hai . ab, ‘gnāyak (jānanevālā) chetayitā,
gney jo pudgalādikā paradravya unakā hai yā nahīn ?’isaprakār yahān̐ un donoṅke tāttvik
sambandhakā vichār karate hain :yadi chetayitā pudgalādikā ho to kyā ho isakā pratham vichār
karate hain : ‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā gnān honese gnān vah ātmā
hī hai; ‘
aisā tāttvik sambandha jīvit (vidyamān) honese, chetayitā yadi pudgalādikā ho
to chetayitā vah pudgalādikā hī hove (arthāt chetayitā pudgalādisvarūp hī honā chāhie,
pudgalādise bhinna dravya nahīn honā chāhie); aisā hone par, chetayitāke svadravyakā uchchhed ho
jāyegā
. kintu dravyakā uchchhed to nahīn hotā, kyoṅki ek dravyakā anya dravyarūpamen saṅkramaṇ
honekā to pahale hī niṣhedh kar diyā hai . isaliye (yah siddha huā ki) chetayitā pudgalādikā