Samaysar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Kalash: 215-221 ; Gatha: 366-382.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 28 of 34

 

Page 508 of 642
PDF/HTML Page 541 of 675
single page version

khalvanyashchetayitā chetayituḥ, kintu svasvāmyanshāvevānyau . kimatra sādhyan svasvāmyansh-
vyavahāreṇ ? na kimapi . tarhi na kasyāpi gnāyakaḥ, gnāyako gnāyak eveti nishchayaḥ .
kiñch seṭikātra tāvachchhavetaguṇanirbharasvabhāvan dravyam . tasya tu vyavahāreṇ shvaityan
kuḍayādi paradravyam . athātra kuḍayādeḥ paradravyasya shvaityasya shvetayitrī seṭikā kin bhavati
kin na bhavatīti tadubhayatattvasambandho mīmānsyateyadi seṭikā kuḍayāderbhavati tadā
yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano gnānan bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati
seṭikā kuḍayāderbhavantī kuḍayādirev bhavet; evan sati seṭikāyāḥ svadravyochchhedaḥ
.
na cha dravyāntarasaṅkra masya pūrvamev pratiṣhiddhatvāddravyasyāstyuchchhedaḥ . tato na bhavati seṭikā
kuḍayādeḥ . yadi na bhavati seṭikā kuḍayādestarhi kasya seṭikā bhavati ? seṭikāyā
ev seṭikā bhavati . nanu katarā‘nyā seṭikā seṭikāyāḥ yasyāḥ seṭikā bhavati ? na khalvanyā
nahīn hai . (ab āge aur vichār karate hain :) yadi chetayitā pudgalādikā nahīn hai to chetayitā
kisakā hai ? chetayitākā hī chetayitā hai . (is) chetayitāse bhinna aisā dūsarā kaunasā chetayitā
hai ki jisakā (yah) chetayitā hai ? (is) chetayitāse bhinna anya koī chetayitā nahīn hai, kintu
ve do sva-svāmirūp ansh hī hain
. yahān̐ sva-svāmirūp anshoṅke vyavahārase kyā sādhya hai ? kuchh
bhī sādhya nahīn hai . tab phi ra gnāyak kisīkā nahīn hai, gnāyak gnāyak hī haiyah nishchay hai .
(isaprakār yahān̐ yah batāyā hai ki : ‘ātmā paradravyako jānatā hai’yah vyavahārakathan
hain; ‘ātmā apaneko jānatā hai’is kathanamen bhī sva-svāmiansharūp vyavahār hai; ‘gnāyak gnāyak
hī hai’yah nishchay hai .)
aur (jisaprakār gnāyakake sambandhamen dr̥uṣhṭānta-dārṣhṭāntapūrvak kahā hai) isīprakār darshakake
sambandhamen kahā jātā hai :is jagatamen kalaī hai vah shvetaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai .
dīvār-ādi paradravya vyavahārase us kalaīkā shvaitya (kalaīke dvārā shvet kiye jāne yogya padārtha)
hai
. ab, ‘shvet karanevālī kalaī, shvet karāne yogya dīvār-ādi paradravyakī hai yā nahīn ?’
isaprakār un donoṅke tāttvik sambandhakā yahān̐ vichār kiyā jātā hai :yadi kalaī dīvār ādi
paradravyakī ho to kyā ho yah pratham vichār karate hain :‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai,
jaise ātmākā gnān honese gnān vah ātmā hī hai;aisā tāttvik sambandha jīvanta (vidyamān)
honese, kalaī yadi dīvārādikī ho to kalaī un dīvār-ādi hī honī chāhie (arthāt kalaī
dīvār-ādi svarūp hī honī chāhie); aisā hone par, kalaīke svadravyakā uchchhed ho jāyagā .
kintu dravyakā uchchhed to nahīn hotā, kyoṅki ek dravyakā anya dravyarūpamen saṅkramaṇ honekā to

Page 509 of 642
PDF/HTML Page 542 of 675
single page version

seṭikā seṭikāyāḥ, kintu svasvāmyanshāvevānyau . kimatra sādhyan svasvāmyanshavyavahāreṇ ? na
kimapi . tarhi na kasyāpi seṭikā, seṭikā seṭikaiveti nishchayaḥ . yathāyan
draṣhṭāntastathāyan dārṣhṭāntikaḥchetayitātra tāvaddarshanaguṇanirbharasvabhāvan dravyam . tasya tu
vyavahāreṇ drashyan pudgalādi paradravyam . athātra pudgalādeḥ paradravyasya drashyasya darshakashchetayitā
kin bhavati kin na bhavatīti tadubhayatattvasambandho mīmānsyateyadi chetayitā pudgalāderbhavati
tadā yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano gnānan bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe
jīvati chetayitā pudgalāderbhavan pudgalādirev bhavet; evan sati chetayituḥ svadravyochchhedaḥ
.
na cha dravyāntarasaṅkra masya pūrvamev pratiṣhiddhatvāddravyasyāstyuchchhedaḥ . tato na bhavati chetayitā
pudgalādeḥ . yadi na bhavati chetayitā pudgalādestarhi kasya chetayitā bhavati ? chetayiturev
chetayitā bhavati . nanu kataro‘nyashchetayitā chetayituryasya chetayitā bhavati ? na khalvanyashchetayitā
chetayituḥ, kintu svasvāmyanshāvevānyau . kimatra sādhyan svasvāmyanshavyavahāreṇ ? na kimapi .
pahale hī niṣhedh kiyā gayā hai . isaliye (yah siddha huā ki) kalaī dīvār-ādikī nahīn hai .
(āge aur vichār karate hain :) yadi kalaī dīvār-ādikī nahīn hai to kalaī kisakī hai ?
kalaīkī hī kalaī hai
. (is) kalaīse bhinna aisī dūsarī kaunasī kalaī hai ki jisakī (yah)
kalaī hai ? (is) kalaīse bhinna anya koī kalaī nahīn hai, kintu ve do sva-svāmirūp ansh
hī hain
. yahān̐ sva-svāmirūp anshoṅke vyavahārase kyā sādhya hai ? kuchh bhī sādhya nahīn hai . tab phi ra
kalaī kisīkī nahīn hai, kalaī kalaī hī haiyah nishchay hai . jaise yah dr̥uṣhṭānta hai, usīprakār yah
dārṣhṭānta hai :is jagatamen chetayitā hai vah darshanaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai . pudgalādi
paradravya vyavahārase use chetayitākā dr̥ushya hai . ab, ‘darshak (dekhanevālā yā shraddhān karanevālā)
chetayitā, dr̥ushya (dekhane yogya yā shraddhān karane yogya) jo pudgalādikā paradravya usakā hai yā
nahīn ?’
isaprakār un donoṅke tāttvik sambandhakā yahān̐ vichār karate hain :yadi chetayitā
pudgalādikā ho to kyā ho yah pahale vichār karate hain :‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā
hai, jaise ātmākā gnān honese gnān vah ātmā hī hai;’aisā tāttvik sambandha jīvanta honese,
chetayitā yadi pudgalādi ho to chetayitā pudgalādi hī honā chāhiye . (arthāt chetayitā
pudgalādisvarūp hī honā chāhie); aisā hone par, chetayitāke svadravyakā uchchhed ho jāyagā . kintu
dravyakā uchchhed to nahīn hotā, kyoṅki ek dravyakā anya dravyarūpamen saṅkramaṇ honekā to pahale
hī niṣhedh kar diyā hai
. isase (yah siddha huā ki) chetayitā pudgalādikā nahīn hai . (āge aur
vichār karate hain :) chetayitā yadi pudgalādikā nahīn hai to chetayitā kisakā hai ? chetayitākā hī

Page 510 of 642
PDF/HTML Page 543 of 675
single page version

tarhi na kasyāpi darshakaḥ, darshako darshak eveti nishchayaḥ .
api cha seṭikātra tāvachchhavetaguṇanirbharasvabhāvan dravyam . tasya tu vyavahāreṇ
shvaityan kuḍayādi paradravyam . athātra kuḍayādeḥ paradravyasya shvaityasya shvetayitrī seṭikā kin bhavati
kin na bhavatīti tadubhayatattvasambandho mīmānsyateyadi seṭikā kuḍayāderbhavati tadā
yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano gnānan bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati
seṭikā kuḍayāderbhavantī kuḍayādirev bhavet, evan sati seṭikāyāḥ svadravyochchhedaḥ
. na cha
dravyāntarasaṅkra masya pūrvamev pratiṣhiddhatvāddravyasyāstyuchchhedaḥ . tato na bhavati seṭikā kuḍayādeḥ .
yadi na bhavati seṭikā kuḍayādestarhi kasya seṭikā bhavati ? seṭikāyā ev seṭikā
bhavati
. nanu katarā‘nyā seṭikā seṭikāyā yasyāḥ seṭikā bhavati ? na khalvanyā
chetayitā hai . (is) chetayitāse bhinna dūsarā aisā kaunasā chetayitā hai ki jisakā (yah) chetayitā
hai ? (is) chetayitāse bhinna anya koī chetayitā nahīn hai, kintu ve do sva-svāmirūp ansh hī
hain
. yahān̐ sva-svāmirūp anshoṅke vyavahārase kyā sādhya hai? kuchh bhī sādhya nahīn hai . tab phi ra darshak
kisīkā nahīn hai, darshak darshak hī haiyah nishchay hai .
(isaprakār yahān̐ yah batāyā gayā hai ki : ‘ātmā paradravyako dekhatā hai athavā shraddhā karatā
hai’yah vyavahārakathan hai . ‘ātmā apaneko dekhatā hai athavā shraddhā karatā hai’is kathanamen
bhī sva-svāmi-ansharūp vyavahār hai; ‘darshak darshak hī hai’yah nishchay hai .)
aur (jisaprakār gnāyak tathā darshakake sambandhamen dr̥urṣhṭānta-dārṣhṭāntase kahā hai) isīprakār
apohak (tyāg karanevāle)ke sambandhamen kahā jātā hai;is jagatamen kalaī hai vah shvetaguṇase
paripūrṇa svabhāvavālā dravya hai . dīvār-ādi paradravya vyavahārase us kalaīkā shvaitya hai (arthāt
kalaī dvārā shvet kiye jāne yogya padārtha hai) . ab, shvet karanevālī kalaī, shvet kī jāne yogya
jo dīvār-ādi paradravya usakī hai yā nahīn ?’isaprakār un donoṅke tāttvik sambandhakā yahān̐
vichār kiyā jātā hai :yadi kalaī dīvār-ādi paradravyakī ho to kyā ho so pahale vichār
karate hain :‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā gnān honese vah ātmā hī hai;’
aisā tāttvik sambandha jīvanta (vidyamān) honese, kalaī yadi dīvār-ādikī ho to kalaī vah
dīvār-ādi hī honī chāhie (arthāt kalaī dīvār-ādi svarūp hī honī chāhie); aisā hone
par, kalaīke svadravyakā uchchhed ho jāyegā
. parantu dravyakā uchchhed to nahīn hotā, kyoṅki ek
dravyakā anya dravyarūpamen saṅkramaṇ honekā to pahale hī niṣhedh kiyā gayā hai . isaliye (yah siddha
huā ki) kalaī dīvār-ādikī nahīn hai . (āge aur vichār karate hain :) yadi kalaī dīvār-

Page 511 of 642
PDF/HTML Page 544 of 675
single page version

seṭikā seṭikāyāḥ, kintu svasvāmyanshāvevānyau . kimatra sādhyan svasvāmyanshavyavahāreṇ ? na
kimapi . tarhi na kasyāpi seṭikā, seṭikā seṭikaiveti nishchayaḥ . yathāyan
draṣhṭāntastathāyan dārṣhṭāntik :chetayitātra tāvad gnānadarshanaguṇanirbharaparāpohanātmak-
svabhāvan dravyam . tasya tu vyavahāreṇāpohyan pudgalādi paradravyam . athātra pudgalādeḥ paradravyasyā-
pohyasyāpohakashchetayitā kin bhavati kin na bhavatīti tadubhayatattvasambandho mīmānsyate
yadi chetayitā pudgalāderbhavati tadā yasya yadbhavati tattadev bhavati yathātmano gnānan
bhavadātmaiv bhavatīti tattvasambandhe jīvati chetayitā pudgalāderbhavan pudgalādirev bhavet; evan
sati chetayituḥ svadravyochchhedaḥ
. na cha dravyāntarasaṅkra masya pūrvamev pratiṣhiddhatvāddravyasyāstyuchchhedaḥ .
tato na bhavati chetayitā pudgalādeḥ . yadi na bhavati chetayitā pudgalādestarhi kasya
chetayitā bhavati ? chetayiturev chetayitā bhavati . nanu kataro‘nyashchetayitā chetayituryasya
chetayitā bhavati ? na khalvanyashchetayitā chetayituḥ, kintu svasvāmyanshāvevānyau . kimatra
ādikī nahīn hai to kalaī kisakī hai ? kalaīkī hī kalaī hai . (is) kalaīse bhinna aisī dūsarī
kaunasī kalaī hai ki jisakī (yah) kalaī hai ? (is) kalaīse bhinna anya koī kalaī nahīn
hai, kintu ve do sva-svāmirūp ansh hī hain
. yahān̐ sva-svāmirūp anshoṅke vyavahārase kyā sādhya
hai ? kuchh bhī sādhya nahīn hai . tab phi ra kalaī kisīkī nahīn hai, kalaī kalaī hī haiyah nishchay
hai . jaise yah dr̥uṣhṭānta hai, usīprakār yah dārṣhṭānta diyā jātā hai :is jagatamen jo chetayitā hai vah,
jisakā gnānadarshanaguṇase paripūrṇa, parake apohanasvarūp (tyāgasvarūp) svabhāv hai aisā dravya hai .
pudgalādikā paradravya vyavahārase us chetayitākā apohya (tyājya) hai . ab, ‘apohak (tyāg
karanevālā) chetayitā, apohya (tyājya) jo pudgalādikā paradravya usakā hai yā nahīn ?’isaprakār
un donoṅke tāttvik sambandhakā yahān̐ vichār kiyā jātā hai :yadi chetayitā pudgalādikā ho
to kyā ho yah pahale vichār karate hain : ‘jisakā jo hotā hai vah vahī hotā hai, jaise ātmākā
gnān honese gnān vah ātmā hī hai :’
aisā tāttvik sambandha jīvanta honese, chetayitā yadi
pudgalādikā ho to chetayitā pudgalādi hī honā chāhie (arthāt chetayitā pudgalādisvarūp hī
honā chāhie); aisā hone par, chetayitāke svadravyakā uchchhed ho jāyegā
. parantu dravyakā uchchhed to
nahīn hotā, kyoṅki ek dravyakā anya dravyarūpamen saṅkramaṇ honekā pahale hī niṣhedh kiyā hai .
isaliye (yah siddha huā ki) chetayitā pudgalādikā nahīn hai . (āge aur vichār karate hain :)
yadi chetayitā pudgalādikā nahīn hai to chetayitā kisakā hai ? chetayitākā hī chetayitā hai . (is)
chetayitāse bhinna aisā dūsarā kaunasā chetayitā hai ki jisakā (yah) chetayitā hai ? (is) chetayitāse
bhinna anya koī chetayitā nahīn hai, kintu ve do sva-svāmirūp ansh hī hain
. yahān̐ svasvāmirūp

Page 512 of 642
PDF/HTML Page 545 of 675
single page version

sādhyan svasvāmyanshavyavahāreṇ ? na kimapi . tarhi na kasyāpyapohakaḥ, apohako‘pohak
eveti nishchayaḥ .
ath vyavahāravyākhyānam
yathā cha saiv seṭikā shvetaguṇanirbharasvabhāvā svayam kuḍayādiparadravyasvabhāvenāpariṇamamānā
kuḍayādiparadravyan chātmasvabhāvenāpariṇamayantī kuḍayādiparadravyanimittakenātmanaḥ shvetaguṇanirbhar-
svabhāvasya pariṇāmenotpadyamānā kuḍayādiparadravyan seṭikānimittakenātmanaḥ svabhāvasya
pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāven shvetayatīti vyavahriyate, tathā chetayitāpi gnānaguṇ-
nirbharasvabhāvaḥ svayam pudgalādiparadravyasvabhāvenāpariṇamamānaḥ pudgalādiparadravyan chātmasvabhāvenā-
pariṇamayan pudgalādiparadravyanimittakenātmano gnānaguṇanirbharasvabhāvasya pariṇāmenotpadyamānaḥ
pudgalādiparadravyan chetayitr̥unimittakenātmanaḥ svabhāvasya pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāven
jānātīti vyavahriyate
.
anshoṅke vyavahārase kyā sādhya hai ? kuchh bhī sādhya nahīn hai . tab phi ra apohak (tyāg karanevālā)
kisīkā nahīn hai, apohak apohak hī haiyah nishchay hai .
(isaprakār yahān̐ yah batāyā gayā hai ki : ‘ātmā paradravyako tyāgatā hai’yah vyavahār
kathan hai ; ‘ātmā gnānadarshanamay aise nijako grahaṇ karatā hai’aisā kahanemen bhī sva-
svāmiansharūp vyavahār hai; ‘apohak apohak hī hai’yah nishchay hai .)
ab, vyavahārakā vivechan kiyā jātā hai :
jisaprakār shvetaguṇase paripūrṇa svabhāvavālī vahī kalaī, svayam dīvār-ādi paradravyake
svabhāvarūp pariṇamit na hotī huī aur dīvār-ādi paradravyako apane svabhāvarūp pariṇamit na
karatī huī, dīvār-ādi paradravya jisako nimitta hain aise apane shvetaguṇase paripūrṇa svabhāvake
pariṇām dvārā utpanna hotī huī, kalaī jisako nimitta hai aise apane (
dīvār-ādike)
svabhāvake pariṇām dvārā utpanna hote hue dīvār-ādi paradravyako, apane (kalaīke) svabhāvase
shvet karatī hai, aisā vyavahār kiyā jātā hai; isīprakār gnānaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā
chetayitā bhī, svayam pudgalādi paradravyake svabhāvarūp pariṇamit na hotā huā aur pudgalādi
paradravyako apane svabhāvarūp pariṇamit na karātā huā, pudgalādi paradravya jisako nimitta hain aise
apane gnānaguṇase paripūrṇa svabhāvake pariṇām dvārā utpanna hotā huā, chetayitā jisako nimitta hai
aise apane (
pudgalādike) svabhāvake pariṇām dvārā utpanna hote hue pudgalādi paradravyako,
apane (chetayitāke) svabhāvase jānatā haiaisā vyavahār kiyā jātā hai .

Page 513 of 642
PDF/HTML Page 546 of 675
single page version

kiñchyathā cha saiv seṭikā shvetaguṇanirbharasvabhāvā svayam kuḍayādiparadravyasvabhāvenā-
pariṇamamānā kuḍayādiparadravyan chātmasvabhāvenāpariṇamayantī kuḍayādiparadravyanimittakenātmanaḥ
shvetaguṇanirbharasvabhāvasya pariṇāmenotpadyamānā kuḍayādiparadravyan seṭikānimittakenātmanaḥ svabhāvasya
pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāven shvetayatīti vyavahriyate, tathā chetayitāpi darshanaguṇ-
nirbharasvabhāvaḥ svayam pudgalādiparadravyasvabhāvenāpariṇamamānaḥ pudgalādiparadravyan chātmasvabhāvenā-
pariṇamayan pudgalādiparadravyanimittakenātmano darshanaguṇanirbharasvabhāvasya pariṇāmenotpadyamānaḥ
pudgalādiparadravyan chetayitr̥unimittakenātmanaḥ svabhāvasya pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāven
pashyatīti vyavahriyate
.
api chayathā cha saiv seṭikā shvetaguṇanirbharasvabhāvā svayam kuḍayādiparadravya-
svabhāvenāpariṇamamānā kuḍayādiparadravyan chātmasvabhāvenāpariṇamayantī kuḍayādiparadravyanimitta-
kenātmanaḥ shvetaguṇanirbharasvabhāvasya pariṇāmenotpadyamānā kuḍayādiparadravyan seṭikānimittakenātmanaḥ
65
aur (jisaprakār gnānaguṇakā vyavahār kahā hai) isīprakār darshanaguṇakā vyavahār kahā
jātā hai :jisaprakār shvetaguṇase paripūrṇa svabhāvavālī vahī kalaī, svayam dīvār-ādi paradravyake
svabhāvarūp pariṇamit na hotī huī aur dīvār-ādi paradravyako apane svabhāvarūp pariṇamit na
karātī huī, dīvār-ādi paradravya jisako nimitta hain aise apane shvetaguṇase paripūrṇa svabhāvake
pariṇām dvārā utpanna huī, kalaī jisako nimitta hai aise apane (
divār-ādike) svabhāvase
pariṇām dvārā utpanna honevāle dīvār-ādi paradravyako apane (kalaīke) svabhāvase shvet karatī
haiaisā vyavahār kiyā jātā hai; isīprakār darshanaguṇase paripūrṇa svabhāvavālā chetayitā bhī, svayam
pudgalādi paradravyake svabhāvarūp pariṇamit na hotā huā, aur pudgalādi paradravyako apane
svabhāvarūp pariṇamit na karātā huā, pudgalādi paradravya jisako nimitta hain aise apane
darshanaguṇase paripūrṇa svabhāvake pariṇām dvārā utpanna hotā huā, chetayitā jisako nimitta hai aise
apane (
pudgalādike) svabhāvake pariṇām dvārā utpanna honevāle pudgalādi paradravyako apane
(chetayitāke) svabhāvase dekhatā hai athavā shraddhā karatā haiaisā vyavahār kiyā jātā hai .
aur (jisaprakār gnān-darshan guṇakā vyavahār kahā hai) isīprakār chāritraguṇakā vyavahār
kahā jātā hai :jaise shvetaguṇase paripūrṇa svabhāvavālī vahī kalaī, svayam dīvār-ādi paradravyake
svabhāvarūp pariṇamit na hotī huī aur dīvār-ādi paradravyako apane svabhāvarūp pariṇamit na
karātī huī, dīvār-ādi paradravya jisako nimitta hai aise apane shvetaguṇase paripūrṇa svabhāvake pariṇām
dvārā utpanna hotī huī, kalaī jisako nimitta hai aise apane (
dīvār-ādike) svabhāvake

Page 514 of 642
PDF/HTML Page 547 of 675
single page version

svabhāvasya pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāven shvetayatīti vyavahriyate, tathā chetayitāpi
gnānadarshanaguṇanirbharaparāpohanātmakasvabhāvaḥ svayam pudgalādiparadravyasvabhāvenāpariṇamamānaḥ pudgalādi-
paradravyan chātmasvabhāvenāpariṇamayan pudgalādiparadravyanimittakenātmano gnānadarshanaguṇanirbhar-
parāpohanātmakasvabhāvasya pariṇāmenotpadyamānaḥ pudgalādiparadravyan chetayitr̥unimittakenātmanaḥ svabhāvasya
pariṇāmenotpadyamānamātmanaḥ svabhāvenāpohatīti vyavahriyate
.
evamayamātmano gnānadarshanachāritraparyāyāṇān nishchayavyavahāraprakāraḥ . evamevānyeṣhān sarveṣhāmapi
paryāyāṇān draṣhṭavyaḥ .
pariṇām dvārā utpanna honevāle dīvār-ādi paradravyako apane (kalaī)ke svabhāvase shvet karatī
haiaisā vyavahār kiyā jātā hai; isīprakār jisakā gnānadarshanaguṇase paripūrṇa, parake apohanasvarūp
svabhāv hai aisā chetayitā bhī, svayam pudgalādi paradravyake svabhāvarūp pariṇamit nahīn hotā huā
aur pudgalādi paradravyako apane svabhāvarūp pariṇamit na karātā huā, pudgalādi paradravya jisako
nimitta hai aise apane gnānadarshanaguṇase paripūrṇa par-apohanātmak (
parake tyāgasvarūp) svabhāvake
pariṇām dvārā utpanna hotā huā, chetayitā jisako nimitta hai aise apane (pudgalādike)
svabhāvake pariṇām dvārā utpanna honevāle pudgalādi paradravyako apane (chetayitāke) svabhāvase
apohatā hai arthāt tyāg karatā haiisaprakār vyavahār kiyā jātā hai .
isaprakār yah, ātmāke gnān-darshan-chāritra paryāyoṅkā nishchay-vyavahār prakār hai .
isīprakār anya samasta paryāyoṅkā bhī nishchay-vyavahār prakār samajhanā chāhie .
bhāvārtha :shuddhanayase ātmākā ek chetanāmātra svabhāv hai . usake pariṇām jānanā,
dekhanā, shraddhā karanā, nivr̥utta honā ityādi hain . vahān̐ nishchayanayase vichār kiyā jāye to ātmāko
paradravyakā gnāyak nahīn kahā jā sakatā, darshak nahīn kahā jā sakatā, shraddhān karanevālā nahīn kahā
jā sakatā, tyāg karanevālā nahīn kahā jā sakatā; kyoṅki paradravyake aur ātmāke nishchayase koī
bhī sambandha nahīn hai
. jo gnān, darshan, shraddhān, tyāg ityādi bhāv hain, ve svayam hī hain; bhāv-bhāvakakā
bhed kahanā vah bhī vyavahār hai, nishchayase bhāv aur bhāv karanevālā bhed nahīn hai .
ab, vyavahāranayake sambandhamen . vyavahāranayase ātmāko paradravyakā gnātā, draṣhṭā, shraddhān
karanevālā, tyāg karanevālā kahā jātā hai; kyoṅki paradravya aur ātmāke nimitta-naimittikabhāv hai .
gnānādi bhāvoṅkā paradravya nimitta hotā hai, isaliye vyavahārījan kahate hain kiātmā paradravyako
jānatā hai, paradravyako dekhatā hai, paradravyakā shraddhān karatā hai, paradravyakā tyāg karatā hai .
isaprakār nishchay-vyavahārake prakārako jānakar yathāvat (jaisā kahā hai usīprakār) shraddhān
karanā ..356 se 365..

Page 515 of 642
PDF/HTML Page 548 of 675
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
shuddhadravyanirūpaṇārpitamatestattvan samutpashyato
naikadravyagatan chakāsti kimapi dravyāntaran jātuchit
.
gnānan gneyamavaiti yattu tadayan shuddhasvabhāvodayaḥ
kin dravyāntarachumbanākuladhiyastattvāchchyavante janāḥ
..215..
(mandākrāntā)
shuddhadravyasvarasabhavanātkin svabhāvasya sheṣh-
manyaddravyan bhavati yadi vā tasya kin syātsvabhāvaḥ
.
jyotsnārūpan snapayati bhuvan naiv tasyāsti bhūmi-
rgnānan gneyan kalayati sadā gneyamasyāsti naiv
..216..
ab, is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[shuddha-dravya-nirūpaṇ-arpit-mateḥ tattvan samutpashyataḥ ] jisane shuddha
dravyake nirūpaṇamen buddhiko lagāyā hai, aur jo tattvakā anubhav karatā hai, us puruṣhako [ek-
dravya-gatan kim-api dravya-antaran jātuchit na chakāsti ]
ek dravyake bhītar koī bhī anya dravya
rahatā huā ka dāpi bhāsit nahīn hotā
. [yat tu gnānan gneyam avaiti tat ayan shuddha-svabhāv-udayaḥ ]
gnān gneyako jānatā hai vah to yah gnānake shuddha svabhāvakā uday hai . [janāḥ ] jab ki aisā hai
tab phi ra log [dravya-antar-chumban-ākul-dhiyaḥ ] gnānako anya dravyake sāth sparsha honekī
mānyatāse ākul buddhivāle hote hue [tattvāt ] tattvase (shuddha svarūpase) [kin chyavante ] kyon
chyut hote hain ?
bhāvārtha :shuddhanayakī dr̥uṣhṭise tattvakā svarūp vichār karane par anya dravyakā anya
dravyamen pravesh dikhāī nahīn detā . gnānamen anya dravya pratibhāsit hote hain so to yah gnānakī
svachchhatākā svabhāv hai; kahīn gnān unhen sparsha nahīn karatā athavā ve gnānako sparsha nahīn karate . aisā
hone par bhī, gnānamen anya dravyoṅkā pratibhās dekhakar yah log aisā mānate hue gnānasvarūpase chyut
hote hain ki ‘gnānako paragneyoṅke sāth paramārtha sambandha hai’; yah unakā agnān hai
. un par karuṇā
karake āchāryadev kahate hain kiyah log tattvase kyon chyut ho rahe hain ? .215.
punaḥ isī arthako dr̥urḥ karate hue kahate hain :
shlokārtha :[shuddha-dravya-svaras-bhavanāt ] shuddha dravyakā (ātmā ādi dravyakā)

Page 516 of 642
PDF/HTML Page 549 of 675
single page version

(mandākrāntā)
rāgadveṣhadvayamudayate tāvadetanna yāvad
gnānan gnānan bhavati na punarbodhyatān yāti bodhyam
.
gnānan gnānan bhavatu tadidan nyakkr̥utāgnānabhāvan
bhāvābhāvau bhavati tirayan yen pūrṇasvabhāvaḥ
..217..
nijarasarūp (-gnānādi svabhāvarūp) pariṇaman hotā hai isaliye, [sheṣham anyat-dravyan kin
svabhāvasya bhavati ]
kyā sheṣh koī anyadravya us (
gnānādi) svabhāvakā ho sakatā hai ?
(nahīn .) [yadi vā svabhāvaḥ kin tasya syāt ] athavā kyā vah (gnānādi)svabhāv kisī
anyadravyakā ho sakatā hai ? (nahīn . paramārthase ek dravyakā anya dravyake sāth sambandha nahīn
hai .) [jyotsnārūpan bhuvan snapayati ] chān̐ndanīkā rūp pr̥ithvīko ujjval ka ratā hai [bhūmiḥ tasya
na ev asti ] tathāpi pr̥ithvī chān̐danīkī kadāpi nahīn hotī; [gnānan gneyan sadā kalayati ]
isaprakār gnān gneyako sadā jānatā hai [gneyam asya asti na ev ] tathāpi gney gnānakā
kadāpi nahīn hotā
.
bhāvārtha :shuddhanayakī dr̥uṣhṭise dekhā jāye to kisī dravyakā svabhāv kisī anya
dravyarūp nahīn hotā . jaise chān̐danī pr̥ithvīko ujjval karatī hai, kintu pr̥ithvī chān̐danīkī
kiñchitmātra bhī nahīn hotī, isīprakār gnān gneyako jānatā hai, kintu gney gnānakā kiñchitmātra
bhī nahīn hotā
. ātmākā gnānasvabhāv hai, isaliye usakī svachchhatāmen gney svayamev jhalakatā
hai, kintu gnānamen un gneyoṅkā pravesh nahīn hotā .216.
ab, āgekī gāthāoṅkā sūchak kāvya kahate hain :
shlokārtha :[tāvat rāg-dveṣh-dvayam udayate ] rāg-dveṣhakā dvandva tab tak udayako
prāpta hotā hai [yāvad etat gnānan gnānan na bhavati ] ki jab tak yah gnān gnānarūp na ho
[punaḥ bodhyam bodhyatān na yāti ] aur gney gneyatvako prāpta na ho
. [tat idan gnānan nyakkr̥ut-
agnānabhāvan gnānan bhavatu ] isaliye yah gnān, agnān-bhāvako dūr ka rake, gnānarūp ho[yen
bhāv-abhāvau tirayan pūrṇasvabhāvaḥ bhavati ] ki jisase bhāv-abhāv(rāg-dveṣh)ko rokatā huā
pūrṇasvabhāv (pragaṭ) ho jāye
.
bhāvārtha :jab tak gnān gnānarūp na ho, gney gneyarūp na ho, tab tak rāg-dveṣh
utpanna hotā hai; isaliye yah gnān, agnānabhāvako dūr karake, gnānarūp hoo, ki jisase
gnānamen jo bhāv aur abhāvarūp do avasthāain hotī hain ve miṭ jāyen aur gnān pūrṇasvabhāvako
prāpta ho jāye
. yah prārthanā hai .217.

Page 517 of 642
PDF/HTML Page 550 of 675
single page version

dansaṇaṇāṇacharittan kiñchi vi ṇatthi du achedaṇe visae .
tamhā kin ghādayade chedayidā tesu visaesu ..366..
dansaṇaṇāṇacharittan kiñchi vi ṇatthi du achedaṇe kamme .
tamhā kin ghādayade chedayidā tamhi kammamhi ..367..
dansaṇaṇāṇacharittan kiñchi vi ṇatthi du achedaṇe kāe .
tamhā kin ghādayade chedayidā tesu kāesu ..368..
ṇāṇassa dansaṇassa ya bhaṇido ghādo tahā charittassa .
ṇa vi tahin poggaladavvassa ko vi ghādo du ṇiddiṭṭho ..369..
jīvassa je guṇā kei ṇatthi khalu te paresu davvesu .
tamhā sammādiṭṭhissa ṇatthi rāgo du visaesu ..370..
‘gnān aur gney sarvathā bhinna hai, ātmāke darshanagnānachāritrādi koī guṇ paradravyommen nahīn hai’
aisā jānaneke kāraṇ samyagdr̥uṣhṭiko viṣhayoṅke prati rāg nahīn hotā; aur rāgadveṣhādi jaṛ viṣhayommen bhī
nahīn hote; ve mātra agnānadashāmen pravartamān jīvake pariṇām hain
.is arthakī gāthāen̐ ab kahate
hain :
chāritra-darshan-gnān kiñchit nahin achetan viṣhayamen .
is hetuse yah ātamā kyā han sake un viṣhayamen ? ..366..
chāritra-darshan-gnān kiñchit nahin achetan karmamen .
is hetuse yah ātamā kyā han sake un karmamen ? ..367..
chāritra-darshan-gnān kiñchit nahin achetan kāyamen .
is hetuse yah ātamā kyā han sake un kāyamen ? ..368..
hai gnānakā, samyaktakā, upaghāt chāritakā kahā .
vahān̐ aur kuchh bhī nahin kahā upaghāt pudgaladravyakā ..369..
jo jīvake guṇ hain niyat ve koī nahin paradravyamen .
is hetuse saddr̥uṣhṭi jīvako rāg nahin hai viṣhayamen ..370..

Page 518 of 642
PDF/HTML Page 551 of 675
single page version

rāgo doso moho jīvassev ya aṇaṇṇapariṇāmā .
edeṇ kāraṇeṇ du saddādisu ṇatthi rāgādī ..371..
darshanagnānachāritran kiñchidapi nāsti tvachetane viṣhaye .
tasmātkin hanti chetayitā teṣhu viṣhayeṣhu ..366..
darshanagnānachāritran kiñchidapi nāsti tvachetane karmaṇi .
tasmātkin hanti chetayitā tatra karmaṇi ..367..
darshanagnānachāritran kiñchidapi nāsti tvachetane kāye .
tasmātkin hanti chetayitā teṣhu kāyeṣhu ..368..
gnānasya darshanasya cha bhaṇito ghātastathā chāritrasya .
nāpi tatra pudgaladravyasya ko‘pi ghātastu nirdiṣhṭaḥ ..369..
aru rāg, dveṣh, vimoh to jīvake ananya pariṇām hain .
is hetuse shabdādi viṣhayommen nahīn rāgādi hain ..371..
gāthārtha :[darshanagnānachāritram ] darshan-gnān-chāritra [achetane viṣhaye tu ] achetan
viṣhayamen [kiñchit api ] kiñchit mātra bhī [na asti ] nahīn hai, [tasmāt ] isaliye [chetayitā ]
ātmā [teṣhu viṣhayeṣhu ] un viṣhayommen [kin hanti ] kyā ghāt karegā ?
[darshanagnānachāritram ] darshan-gnān-chāritra [achetane karmaṇi tu ] achetan karmamen [kiñchit
api ] kiñchit mātra bhī [na asti ] nahīn hai, [tasmāt ] isaliye [chetayitā ] ātmā [tatra
karmaṇi ]
un ka rmamen [kin hanti ] kyā ghāt karegā ? (kuchh bhī ghāt nahīn kar sakatā
.)
[darshanagnānachāritram ] darshan-gnān-chāritra [achetane kāye tu ] achetan kāyamen [kiñchit
api ] kiñchit mātra bhī [na asti ] nahīn hai, [tasmāt ] isaliye [chetayitā ] ātmā [teṣhu
kāyeṣhu ]
un kāyommen [kin hanti ] kyā ghāt karegā ? (kuchh bhī ghāt nahīn kar sakatā
.)
[gnānasya ] gnānakā, [darshanasya cha ] darshanakā [tathā chāritrasya ] tathā chāritrakā [ghātaḥ
bhaṇitaḥ ] ghāt ka hā hai, [tatra ] vahān̐ [pudgaladravyasya ] pudgaladravyakā [ghātaḥ tu ] ghāt [kaḥ api ]
kiñchitmātra bhī [na api nirdiṣhṭaḥ ] nahīn kahā hai
. (arthāt darshan-gnān-chāritrake ghāt hone par
pudgaladravyakā ghāt nahīn hotā .)

Page 519 of 642
PDF/HTML Page 552 of 675
single page version

jīvasya ye guṇāḥ kechinna santi khalu te pareṣhu dravyeṣhu .
tasmātsamyagdraṣhṭernāsti rāgastu viṣhayeṣhu ..370..
rāgo dveṣho moho jīvasyaiv chānanyapariṇāmāḥ .
eten kāraṇen tu shabdādiṣhu na santi rāgādayaḥ ..371..
yaddhi yatra bhavati tattadghāte hanyat ev, yathā pradīpaghāte prakāsho hanyate; yatra cha
yadbhavati tattadghāte hanyat ev, yathā prakāshaghāte pradīpo hanyate . yattu yatra na bhavati
tattadghāte na hanyate, yathā ghaṭaghāte ghaṭapradīpo na hanyate; yatra cha yanna bhavati tattadghāte
na hanyate, yathā ghaṭapradīpaghāte ghaṭo na hanyate
. athātmano dharmā darshanagnānachāritrāṇi
pudgaladravyaghāte‘pi na hanyante, na cha darshanagnānachāritrāṇān ghāte‘pi pudgaladravyan hanyate;
evan darshanagnānachāritrāṇi pudgaladravye na bhavantītyāyāti; anyathā tadghāte pudgaladravya-
(isaprakār) [ye kechit ] jo koī [jīvasya guṇāḥ ] jīvake guṇ hain, [te khalu ] ve
vāstavamen [pareṣhu dravyeṣhu ] par dravyamen [na santi ] nahīn hain; [tasmāt ] isaliye [samyagdr̥uṣhṭeḥ ]
samyagdr̥uṣhṭike [viṣhayeṣhu ] viṣhayoṅke prati [rāgaḥ tu ] rāg [na asti ] nahīn hai
.
[cha ] aur [rāgaḥ dveṣhaḥ mohaḥ ] rāg, dveṣh aur moh [jīvasya ev ] jīvake hī
[ananyapariṇāmāḥ ] ananya (ek rūp) pariṇām hain, [eten kāraṇen tu ] is kāraṇase [rāgādayaḥ ]
rāgādik [shabdādiṣhu ] shabdādi viṣhayommen (bhī) [na santi ] nahīn hain
.
(rāgadveṣhādi na to samyagdr̥uṣhṭi ātmāmen hain aur na jaṛ viṣhayommen, ve mātra agnānadashāmen
rahanevāle jīvake pariṇām hain .)
ṭīkā :vāstavamen jo jisamen hotā hai vah usakā ghāt hone par naṣhṭa hotā hī hai (arthāt
ādhārakā ghāt hone par ādheyakā ghāt ho hī jātā hai), jaise dīpakake ghāt hone par (usamen
rahanevālā) prakāsh naṣhṭa ho jātā hai; tathā jisamen jo hotā hai vah usakā nāsh hone par avashya
naṣhṭa ho jātā hai (arthāt ādheyakā ghāt hone par ādhārakā ghāt ho jātā hī hai), jaise prakāshakā
ghāt hone par dīpakakā ghāt ho jātā hai
. aur jo jisamen nahīn hotā vah usakā ghāt hone par
naṣhṭa nahīn hotā, jaise ghaṛekā nāsh hone par 1ghaṭ-pradīpakā nāsh nahīn hotā; tathā jisamen jo nahīn
hotā vah usakā ghāt hone par naṣhṭa nahīn hotā, jaise ghaṭ-pradīpakā ghāt hone par ghaṭakā nāsh nahīn
hotā
. (isaprakārase nyāy kahā hai .) ab, ātmāke dharmadarshan, gnān aur chāritra
pudgaladravyakā ghāt hone par bhī naṣhṭa nahīn hote aur darshan-gnān-chāritrakā ghāt hone par bhī
1ghaṭ-pradīp = ghaṛemen rakhā huā dīpak . (paramārthataḥ dīpak ghaṛemen nahīn hai, ghaṛemen to ghaṛeke hī guṇ hain) .

Page 520 of 642
PDF/HTML Page 553 of 675
single page version

ghātasya, pudgaladravyaghāte tadghātasya durnivāratvāt . yat evan tato ye yāvantaḥ
kechanāpi jīvaguṇāste sarve‘pi paradravyeṣhu na santīti samyak pashyāmaḥ, anyathā
atrāpi jīvaguṇaghāte pudgaladravyaghātasya, pudgaladravyaghāte jīvaguṇaghātasya cha durnivāratvāt
.
yadyevan tarhi kutaḥ samyagdraṣhṭerbhavati rāgo viṣhayeṣhu ? na kuto‘pi . tarhi rāgasya katarā
khāniḥ ? rāgadveṣhamohā hi jīvasyaivāgnānamayāḥ pariṇāmāḥ, tataḥ paradravyatvādviṣhayeṣhu na
santi, agnānābhāvātsamyag
draṣhṭau tu na bhavanti . evan te viṣhayeṣhvasantaḥ samyagdraṣhṭerna bhavanto,
na bhavantyev .
pudgaladravyakā nāsh nahīn hotā (yah to spaṣhṭa hai); isaliye isaprakār yah siddha hotā hai ki
‘darshan-gnān-chāritra pudgaladravyamen nahīn hain’ kyoṅki, yadi aisā na ho to darshan-gnān-chāritrakā ghāt
hone par pudgaladravyakā ghāt, aur pudgaladravyake ghāt hone par darshan-gnān-chāritrakā avashya hī
ghāt honā chāhiye
. aisā honese jīvake jo jitane guṇ hain ve sab paradravyommen nahīn hain yah is
bhalībhānti dekhate-mānate hain; kyoṅki, yadi aisā na ho to, yahān̐ bhī jīvake guṇoṅkā ghāt hone par
pudgaladravyakā ghāt, aur pudgaladravyake ghāt hone par jīvake guṇakā ghāt honā anivārya ho jāy
.
(kintu aisā nahīn hotā, isase siddha huā ki jīvake koī guṇ pudgaladravyamen nahīn hain.)
prashna :yadi aisā hai to samyagdr̥uṣhṭiko viṣhayommen rāg kis kāraṇase hotā hai ? uttar :
kisī bhī kāraṇase nahīn hotā. (prashna :) tab phi ra rāgakī khān (utpatti sthān) kaunasī hai ?
(uttar :) rāg-dveṣh-moh, jīvake hī agnānamay pariṇām hain (arthāt jīvakā agnān hī
rāgādiko utpanna karanekī khān hai); isaliye ve rāg-dveṣh-moh, viṣhayommen nahīn hain, kyoṅki viṣhay
paradravya hain, aur ve samyagdr̥uṣhṭimen (bhī) nahīn hain kyoṅki usake agnānakā abhāv hai; isaprakār rāg-
dveṣh-moh, viṣhayommen na honese aur samyagdr̥uṣhṭike (bhī) na honese, (ve) hain hī nahīn
.
bhāvārtha :ātmāke agnānamay pariṇāmarūp rāg-dveṣh-moh utpanna hone par ātmāke
darshan-gnān-chāritrādi guṇoṅkā ghāt hotā hai, kintu guṇoṅke ghāt hone par bhī achetan pudgaladravyakā
ghāt nahīn hotā; aur pudgaladravyake ghāt hone par darshan-gnān-chāritrādikā ghāt nahīn hotā; isaliye
jīvake koī bhī guṇ pudgaladravyamen nahīn hain
. aisā jānate hue samyagdr̥uṣhṭiko achetan viṣhayommen
rāgādik nahīn hote. rāg-dveṣh-moh, pudgaladravyamen nahīn hain, ve jīvake hī astitvamen agnānase utpanna
hote hain; jab agnānakā abhāv ho jātā hai arthāt samyagdr̥uṣhṭi hotā hai, tab rāg-dveṣhādi utpanna hote
hain
. isaprakār rāg-dveṣh-moh na to pudgaladravyamen hain aur na samyagdr̥uṣhṭimen bhī hote hain, isaliye
shuddhadravyadr̥uṣhṭise dekhane par ve hain hī nahīn, aur paryāyadr̥uṣhṭise dekhane par ve jīvako agnān avasthāmen
hain
. aisā jānanā chāhiye..366 se 371..

Page 521 of 642
PDF/HTML Page 554 of 675
single page version

(mandākrāntā)
rāgadveṣhāvih hi bhavati gnānamagnānabhāvāt
tau vastutvapraṇihit
drashā drashyamānau na kiñchit .
samyagdraṣhṭiḥ kṣhapayatu tatastattvadraṣhṭayā sphu ṭan tau
gnānajyotirjvalati sahajan yen pūrṇāchalārchiḥ ..218..
(shālinī)
rāgadveṣhotpādakan tattvadraṣhṭayā
nānyaddravyan vīkṣhyate kiñchanāpi .
sarvadravyotpattirantashchakāsti
vyaktātyantan svasvabhāven yasmāt
..219..
66
ab, is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[ih gnānam hi agnānabhāvāt rāg-dveṣhau bhavati ] is jagatamen gnān hī
agnānabhāvase rāgadveṣharūp pariṇamit hotā hai; [vastutva-praṇihit-dashā dr̥ushyamānau to kiñchit na ]
vastutvamen sthāpit (
ekāgra kī gaī) dr̥uṣhṭise dekhane par (arthāt dravyadr̥uṣhṭise dekhane par), ve rāg
-dveṣh kuchh bhī nahīn hain (dravyarūp pr̥uthak vastu nahīn hain). [tataḥ samyagdr̥uṣhṭiḥ tattvadr̥uṣhṭayā tau sphu ṭan
kṣhapayatu ] isaliye (āchāryadev preraṇā karate hain ki) samyagdr̥uṣhṭi puruṣh tattvadr̥uṣhṭise unhen (rāg-dveṣhako)
spaṣhṭatayā kṣhay karo, [yen pūrṇa-achal-archiḥ sahajan gnānajyotiḥ jvalati ] ki jisase, pūrṇa aur
achal jisakā prakāsh hai aisī (daidīpyamān) sahaj gnānajyoti prakāshit ho
.
bhāvārtha :rāg-dveṣh koī pr̥uthak dravya nahīn hai, ve (rāg-dveṣharūp pariṇām) jīvake
agnānabhāvase hote hain; isaliye samyagdr̥uṣhṭi hokar tattvadr̥uṣhṭise dekhā jāye to ve (rāg-dveṣh) kuchh bhī
vastu nahīn hain aisā dikhāī detā hai, aur ghātikarmoṅkā nāsh hokar kevalagnān utpanna hotā hai
..218..
ab, āgekī gāthāmen yah kaheṅge ki ‘anya dravya anya dravyako guṇ utpanna nahīn kar
sakatā’ isakā sūchak kāvya kahate hain :
shlokārtha :[tattvadr̥uṣhṭayā ] tattvadr̥uṣhṭise dekhā jāye to, [rāg-dveṣh-utpādakan anyat dravyan
kiñchan api na vīkṣhyate ] rāg-dveṣhako utpanna karanevālā anya dravya kiñchitmātra bhī dikhāī nahīn
detā, [yasmāt sarva-dravya-utpattiḥ svasvabhāven antaḥ atyantan vyaktā chakāsti ] kyoṅki sarva
dravyoṅkī utpatti apane svabhāvase hī hotī huī antaraṅgamen atyanta pragaṭ (spaṣhṭa) prakāshit hotī hai
.

Page 522 of 642
PDF/HTML Page 555 of 675
single page version

aṇṇadavieṇ aṇṇadaviyassa ṇo kīrae guṇuppāo .
tamhā du savvadavvā uppajjante sahāveṇ ..372..
anyadravyeṇānyadravyasya na kriyate guṇotpādaḥ .
tasmāttu sarvadravyāṇyutpadyante svabhāven ..372..
na cha jīvasya paradravyan rāgādīnutpādayatīti shaṅkyam; anyadravyeṇānyadravyaguṇotpād-
karaṇasyāyogāt; sarvadravyāṇān svabhāvenaivotpādāt . tathā himr̥uttikā kumbhabhāvenotpadyamānā
kin kumbhakārasvabhāvenotpadyate, kin mr̥uttikāsvabhāven ? yadi kumbhakārasvabhāvenotpadyate tadā
kumbhakaraṇāhaṅkāranirbharapuruṣhādhiṣhṭhitavyāpr̥utakarapuruṣhasharīrākāraḥ kumbhaḥ syāt
. na cha tathāsti,
bhāvārtha :rāg-dveṣh chetanake hī pariṇām hain. anya dravya ātmāko rāg-dveṣh utpanna nahīn
karā sakatā; kyoṅki sarva dravyoṅkī utpatti apane apane svabhāvase hī hotī hai, anya dravyamen anya
dravyake guṇaparyāyoṅkī utpatti nahīn hotī
..219..
ab, isī arthako gāthā dvārā kahate hain :
ko dravya dūsare dravyamen utpād nahin guṇakā kare.
is hetuse sab hī darab utpanna āp svabhāvase..372..
gāthārtha :[anyadravyeṇ ] anya dravyase [anyadravyasya ] anya dravyake [guṇotpādaḥ ]
guṇakī utpatti [na kriyate ] nahīn kī jā sakatī; [tasmāt tu ] isase (yah siddhānta huā ki)
[sarvadravyāṇi ] sarva dravya [svabhāven ] apane apane svabhāvase [utpadyante ] utpanna hote hain
.
ṭīkā :aur bhī aisī shaṅkā nahīn karanī chāhiye kiparadravya jīvako rāgādi utpanna
karate hain; kyoṅki anya dravyake dvārā anya dravyake guṇoṅko utpanna karanekī ayogyatā hai; kyoṅki
sarva dravyoṅkā svabhāvase hī utpād hotā hai
. yah bāt dr̥uṣhṭāntapūrvak samajhāī jā rahī hai :
miṭṭī ghaṭabhāvarūpase utpanna hotī huī kumhārake svabhāvase utpanna hotī hai yā miṭṭīke ?
yadi kumhārake svabhāvase utpanna hotī ho to jisamen ghaṭako banāneke ahaṅkārase bharā huā
puruṣh vidyamān hai aur jisakā hāth (ghaṛā banānekā) vyāpār karatā hai, aise puruṣhake
sharīrākār ghaṭ honā chāhiye
. parantu aisā to nahīn hotā, kyoṅki anyadravyake svabhāvase kisī
dravyake pariṇāmakā utpād dekhanemen nahīn ātā. yadi aisā hai to phi ra miṭṭī kumhārake

Page 523 of 642
PDF/HTML Page 556 of 675
single page version

dravyāntarasvabhāven dravyapariṇāmotpādasyādarshanāt . yadyevan tarhi mr̥uttikā kumbhakārasvabhāven
notpadyate, kintu mr̥uttikāsvabhāvenaiv, svasvabhāven dravyapariṇāmotpādasya darshanāt . evan cha
sati mr̥uttikāyāḥ svasvabhāvānatikramānna kumbhakāraḥ kumbhasyotpādak ev; mr̥uttikaiv
kumbhakārasvabhāvamaspr̥ushantī svasvabhāven kumbhabhāvenotpadyate
. evan sarvāṇyapi dravyāṇi
svapariṇāmaparyāyeṇotpadyamānāni kin nimittabhūtadravyāntarasvabhāvenotpadyante, kin svasvabhāven ?
yadi nimittabhūtadravyāntarasvabhāvenotpadyante tadā nimittabhūtaparadravyākārastatpariṇāmaḥ syāt
. na
cha tathāsti, dravyāntarasvabhāven dravyapariṇamotpādasyādarshanāt . yadyevan tarhi na sarvadravyāṇi
nimittabhūtaparadravyasvabhāvenotpadyante, kintu svasvabhāvenaiv, svasvabhāven dravyapariṇāmotpādasya
darshanāt
. evan cha sati sarvadravyāṇān svasvabhāvānatikramānna nimittabhūtadravyāntarāṇi
svapariṇāmasyotpādakānyev; sarvadravyāṇyev nimittabhūtadravyāntarasvabhāvamaspr̥ushanti svasvabhāven
svapariṇāmabhāvenotpadyante
. ato na paradravyan jīvasya rāgādīnāmutpādakamutpashyāmo yasmai
kupyāmaḥ .
svabhāvase utpanna nahīn hotī; parantu miṭṭīke svabhāvase hī utpanna hotī hai, kyoṅki (dravyake)
apane svabhāvarūpase dravyake pariṇāmakā utpād dekhā jātā hai
. aisā honese, miṭṭī apane
svabhāvako ullaṅghan nahīn karatī isaliye, kumhār ghaṛekā utpādak hai hī nahīn; miṭṭī
hī, kumhārake svabhāvako sparsha na karatī huī apane svabhāvase kumbhabhāvarūpase utpanna
hotī hai
.
isīprakārsabhī dravya svapariṇāmaparyāyase (arthāt apane pariṇāmabhāvarūpase) utpanna
hote hue, nimittabhūt anyadravyoṅke svabhāvase utpanna hote hain ki apane svabhāvase ? yadi
nimittabhūt anyadravyoṅke svabhāvase utpanna hote hon to unake pariṇām nimittabhūt anyadravyoṅke
ākārake hone chāhie
. parantu aisā to nahīn hotā, kyoṅki anyadravyake svabhāvarūpase kisī
dravyake pariṇāmakā utpād dikhāī nahīn detā. jab ki aisā hai to sarva dravya
nimittabhūt anyadravyoṅke svabhāvase utpanna nahīn hote, parantu apane svabhāvase hī utpanna hote
hain, kyoṅki (dravyake) apane svabhāvarūpase dravyake pariṇāmakā utpād dekhanemen ātā hai
.
aisā honese, sarva dravya apane svabhāvako ullaṅghan na karate honese, nimittabhūt anya dravya
apane (arthāt sarva dravyoṅke) pariṇāmoṅke utpādak hain hī nahīn; sarva dravya hī, nimittabhūt
anyadravyake svabhāvako sparsha na karate hue, apane svabhāvase apane pariṇāmabhāvarūpase utpanna
hote hain
.

Page 524 of 642
PDF/HTML Page 557 of 675
single page version

(mālinī)
yadih bhavati rāgadveṣhadoṣhaprasūtiḥ
kataradapi pareṣhān dūṣhaṇan nāsti tatra
.
svayamayamaparādhī tatra sarpatyabodho
bhavatu viditamastan yātvabodho‘smi bodhaḥ
..220..
isaliye (āchāryadev kahate hain ki) ham jīvake rāgādikā utpādak paradravyako nahīn
dekhate (mānate) ki jis par kop karen.
bhāvārtha :ātmāko rāgādi utpanna hote hain so ve apane hī ashuddha pariṇām hain.
yadi nishchayanayase vichār kiyā jāye to anyadravya rāgādikā utpanna karanevālā nahīn hai,
anyadravya unakā nimittamātra hai; kyoṅki anya dravyake anya dravya guṇaparyāy utpanna nahīn
karatā, yah niyam hai
. jo yah mānate hainaisā ekānta grahaṇ karate hain ki‘paradravya hī mujhamen
rāgādik utpanna karate hain’, ve nayavibhāgako nahīn samajhate, ve mithyādr̥uṣhṭi hain. yah rāgādik
jīvake sattvamen utpanna hote hain, paradravya to nimittamātra haiaisā mānanā samyaggnān hai. isaliye
āchāryadev kahate hain kiham rāg-dveṣhakī utpattimen anya dravya par kyon kop karen ? rāg-
dveṣhakā utpanna honā to apanā hī aparādh hai..372..
ab, is arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[ih ] is ātmāmen [yat rāg-dveṣh-doṣh-prasūtiḥ bhavati ] jo
rāgadveṣharūp doṣhoṅkī utpatti hotī hai [tatra pareṣhān katarat api dūṣhaṇan nāsti ] usamen paradravyakā
koī bhī doṣh nahīn hai, [tatra svayam aparādhī ayam abodhaḥ sarpati ] vahān̐ to svayam aparādhī
yah agnān hī phai latā hai;
[viditam bhavatu ] isaprakār vidit ho aur [abodhaḥ astan
yātu ] agnān asta ho jāye; [bodhaḥ asmi ] main to gnān hūn̐.
bhāvārtha :agnānī jīv paradravyase rāgadveṣhakī utpatti hotī huī mānakar paradravya par
krodh karatā hai ki‘yah paradravya mujhe rāg-dveṣh utpanna karātā hai, use dūr karūn̐’. aise
agnānī jīvako samajhāneke liye āchāryadev upadesh dete hain kirāg-dveṣhakī utpatti agnānase
ātmāmen hī hotī hai aur ve ātmāke hī ashuddha pariṇām hain. isaliye is agnānako nāsh
karo, samyaggnān pragaṭ karo, ātmā gnānasvarūp hai aisā anubhav karo; paradravyako rāg-dveṣhakā
utpanna karanevālā mānakar us par kop na karo
..220..

Page 525 of 642
PDF/HTML Page 558 of 675
single page version

(rathoddhatā)
rāgajanmani nimittatān par-
dravyamev kalayanti ye tu te
.
uttaranti na hi mohavāhinīn
shuddhabodhavidhurāndhabuddhayaḥ
..221..
ab, isī arthako dr̥urḥ karaneke liye aur āgāmī kathanakā sūchak kāvya kahate hainḥ
shlokārtha :[ye tu rāg-janmani paradravyam ev nimittatān kalayanti ] jo rāgakī
utpattimen paradravyakā hī nimittatva (kāraṇatva) mānate hain, (apanā kuchh bhī kāraṇatva nahīn
mānate,) [te shuddha-bodh-vidhur-andha-buddhayaḥ ] vejinakī buddhi shuddhagnānase rahit andh hai
aise (arthāt jinakī buddhi shuddhanayake viṣhayabhūt shuddha ātmasvarūpake gnānase rahit andh hai
aise)
[moh-vāhinīn na hi uttaranti ]mohanadīko pār nahīn kar sakate.
bhāvārtha :shuddhanayakā viṣhay ātmā ananta shaktivān, chaitanyachamatkāramātra, nitya,
abhed, ek hai. vah apane hī aparādhase rāgadveṣharūp pariṇamit hotā hai. aisā nahīn hai ki
jisaprakār nimittabhūt paradravya pariṇamit karatā hai usīprakār ātmā pariṇamit hotā hai, aur
usamen ātmākā koī puruṣhārtha hī nahīn hai
. jinhen ātmāke aise svarūpakā gnān nahīn hai ve
yah mānate hain ki paradravya ātmāko jisaprakār pariṇaman karātā hai usīprakār ātmā
pariṇamit hotā hai
. aisā mānanevāle moharūpī nadīko pār nahīn kar sakate (athavā moh-
sainyako nahīn harā sakate), unake rāg-dveṣh nahīn miṭate; kyoṅki rāg-dveṣh karanemen yadi apanā
puruṣhārtha ho to vah unake miṭānemen bhī ho sakatā hai, kintu yadi dūsareke karāye hī rāg-
dveṣh hotā ho to par to rāg-dveṣh karāyā hī kare, tab ātmā unhen kahān̐se miṭā sakegā?
isaliye rāg-dveṣh apane kiye hote hain aur apane miṭāye miṭate hain
isaprakār kathañchit
mānanā so samyaggnān hai..221..
sparsha, ras, gandh, varṇa aur shabdādirūp pariṇamate pudgal ātmāse kahīn yah nahīn
kahate hain ki ‘tū hamen jān’, aur ātmā bhī apane sthānase chhūṭakar unhen jānaneko nahīn
jātā
. donon sarvathā svatantratayā apane apane svabhāvase hī pariṇamit hote hain. isaprakār ātmā
parake prati udāsīn (sambandha rahit, taṭastha) hai, tathāpi agnānī jīv sparshādiko achchhe-
bure mānakar rāgī-dveṣhī hotā hai, yah usakā agnān hai.
is arthakī gāthā kahate hain :

Page 526 of 642
PDF/HTML Page 559 of 675
single page version

ṇindidasanthudavayaṇāṇi poggalā pariṇamanti bahugāṇi .
tāṇi suṇidūṇ rūsadi tūsadi ya puṇo ahan bhaṇido ..373..
poggaladavvan saddattapariṇadan tassa jadi guṇo aṇṇo .
tamhā ṇa tuman bhaṇido kiñchi vi kin rūsasi abuddho ..374..
asuho suho va saddo ṇa tan bhaṇadi suṇasu man ti so chev .
ṇa ya edi viṇiggahidun sodavisayamāgadan saddan ..375..
asuhan suhan va rūvan ṇa tan bhaṇadi pechchha man ti so chev .
ṇa ya edi viṇiggahidun chakkhuvisayamāgadan rūvan ..376..
asuho suho va gandho ṇa tan bhaṇadi jiggha man ti so chev .
ṇa ya edi viṇiggahidun ghāṇavisayamāgadan gandhan ..377..
asuho suho va raso ṇa tan bhaṇadi rasay man ti so chev .
ṇa ya edi viṇiggahidun rasaṇavisayamāgadan tu rasan ..378..
pudgaladarab bahu bhān̐ti nindā-stutivachanarūp pariṇame.
sunakar unhen ‘mujhako kahā’ gin roṣh toṣh ju jīv kare..373..
pudgaladarab shabdatvapariṇat, usakā guṇ jo anya hai.
to nahin kahā kuchh bhī tujhe, he abudh ! roṣh tūn kyon kare ?..374..
shubh yā ashubh jo shabda vah ‘tūn̐ sun mujhe’ na tujhe kahe.
aru jīv bhī nahin grahaṇ jāve karṇagochar shabdako..375..
shubh yā ashubh jo rūp vah ‘tū dekh mujhako’ nahin kahe.
aru jīv bhī nahin grahaṇ jāve chakṣhugochar rūpako..376..
shubh yā ashubh jo gandha vah ‘tū sūṅgh mujhako’ nahin kahe.
aru jīv bhī nahin grahaṇ jāve dhrāṇagochar gandhako..377..
shubh yā ashubh ras koī bhī, ‘tū chākh mujhako’ nahin kahe.
aru jīv bhī nahin grahaṇ jāve rasanagochar svādako..378..

Page 527 of 642
PDF/HTML Page 560 of 675
single page version

asuho suho va phāso ṇa tan bhaṇadi phu sasu man ti so chev .
ṇa ya edi viṇiggahidun kāyavisayamāgadan phāsan ..379..
asuho suho va guṇo ṇa tan bhaṇadi bujjha man ti so chev .
ṇa ya edi viṇiggahidun buddhivisayamāgadan tu guṇan ..380..
asuhan suhan va davvan ṇa tan bhaṇadi bujjha man ti so chev .
ṇa ya edi viṇiggahidun buddhivisayamāgadan davvan ..381..
eyan tu jāṇiūṇan uvasaman ṇev gachchhade mūḍho .
ṇiggahamaṇā parassa ya sayan cha buddhin sivamapatto ..382..
ninditasanstutavachanāni pudgalāḥ pariṇamanti bahukāni .
tāni shrutvā ruṣhyati tuṣhyati cha punarahan bhaṇitaḥ ..373..
pudgaladravyan shabdatvapariṇatan tasya yadi guṇo‘nyaḥ .
tasmānna tvan bhaṇitaḥ kiñchidapi kin ruṣhyasyabuddhaḥ ..374..
shubh yā ashubh jo sparsha vah ‘tū sparsha mujhako’ nahin kahe.
aru jīv bhī nahin grahaṇ jāve kāyagochar sparshako..379..
shubh yā ashubh guṇ koī bhī ‘tū jān mujhako’ nahin kahe.
aru jīv bhī nahin grahaṇ jāve buddhigochar guṇ are..380..
shubh yā ashubh jo dravya vah ‘tū jān mujhako’ nahin kahe.
aru jīv bhī nahin grahaṇ jāve buddhigochar dravya re..381..
yah jānakar bhī mūḍh jīv pāve nahin upasham are !
shiv buddhiko pāyā nahīn vah par grahaṇ karanā chahe
..382..
gāthārtha :[bahukāni ] bahut prakārake [ninditasanstutavachanāni ] nindāke aur stutike
vachanarūpamen [pudgalāḥ ] pudgal [pariṇamanti ] pariṇamit hote hain; [tāni shrutvā punaḥ ] unhen sunakar
agnānī jīv [ahan bhaṇitaḥ ] ‘mujhase kahā’ aisā mānakar [ruṣhyati tuṣhyati cha ] roṣh aur santoṣh
karatā hai (arthāt krodh karatā hai aur prasanna hotā hai)
.