Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version
chetayante, te ev samayasāran chetayante .
rayamih paramārthashchetyatān nityamekaḥ .
nna khalu samayasārāduttaran kiñchidasti ..244..
bhāvārtha : — vyavahāranayakā viṣhay to bhedarūp ashuddhadravya hai, isaliye vah paramārtha nahīn hai; nishchayanayakā viṣhay abhedarūp shuddhadravya hai, isaliye vahī paramārtha hai. isaliye, jo vyavahārako hī nishchay mānakar pravartan karate hain ve samayasārakā anubhav nahīn karate; jo paramārthako paramārtha mānakar pravartan karate hain ve hī samayasārakā anubhav karate hain (isaliye ve hī mokṣhako prāpta karate hain)..414..
‘adhik kathanase kyā, ek paramārthakā hī anubhavan karo’ — is arthakā kāvya kahate hain : —
shlokārtha : — [atijalpaiḥ analpaiḥ durvikalpaiḥ alam alam ] bahut kathanase aur bahut durvikalponse bas hoo, bas hoo; [ih ] yahān̐ mātra itanā hī kahanā hai ki [ayam paramārthaḥ ekaḥ nityam chetyatām ] is ekamātra paramārthakā hī nirantar anubhav karo; [svaras-visar-pūrṇa- gnān-visphū rti-mātrāt samayasārāt uttaran khalu kiñchit na asti ] kyoṅki nijarasake prasārase pūrṇa jo gnān usake sphu rāyamān honemātra jo samayasār ( – paramātmā) usase uchcha vāstavamen dūsarā kuchh bhī nahīn hai ( – samayasārake atirikta dūsarā kuchh bhī sārabhūt nahīn hai).
bhāvārtha : — pūrṇagnānasvarūp ātmākā anubhav karanā chāhie; isake atirikta vāstavamen dūsarā kuchh bhī sārabhūt nahīn hai.244.
ab, antim gāthāmen yah samayasār granthake abhyās ityādikā phal kahakar āchāryabhagavān is granthako pūrṇa karate hain; usakā sūchak shlok pahale kahā jā rahā hai : —
shlokārtha : — [ānandamayam vignānaghanam adhyakṣhatām nayat ] ānandamay vignānaghanako
Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version
jo samayapāhuḍamiṇan paḍhidūṇan atthatachchado ṇādun .
yaḥ khalu samayasārabhūtasya bhagavataḥ paramātmano‘sya vishvaprakāshakatven vishva- samayasya pratipādanāt svayam shabdabrahmāyamāṇan shāstramidamadhītya, vishvaprakāshanasamartha- paramārthabhūtachitprakāsharūpamātmānan nishchinvan arthatastattvatashcha parichchhidya, asyaivārthabhūte bhagavati ekasmin pūrṇavignānaghane paramabrahmaṇi sarvārambheṇ sthāsyati chetayitā, sa sākṣhāttatkṣhaṇ- ( – shuddha paramātmāko, samayasārako) pratyakṣha karatā huā, [idam ekam akṣhayan jagat-chakṣhuḥ ] yah ek (advitīy) akṣhay jagat-chakṣhu ( – samayaprābhr̥ut) [pūrṇatām yāti ] pūrṇatāko prāpta hotā hai.
bhāvārtha : — yah samayaprābhūt grantha vachanarūpase tathā gnānarūpase — donon prakārase jagatako akṣhay (arthāt jisakā vināsh na ho aise) advitīy netra samān hain, kyoṅki jaise netra ghaṭapaṭādiko pratyakṣha dikhalātā hai, usīprakār samayaprābhr̥ut ātmāke shuddha svarūpako pratyakṣha anubhavagochar dikhalātā hai.245.
ab, bhagavān kundakundāchāryadev is granthako pūrṇa karate hain, isaliye usakī mahimāken rūpamen usake abhyās ityādikā phal is gāthāmen kahate hain : —
gāthārtha : — [yaḥ chetayitā ] jo ātmā ( – bhavya jīv) [idan samayaprābhr̥utam paṭhitvā ] is samayaprābhr̥utako parḥakar, [arthatattvataḥ gnātvā ] artha aur tattvase jānakar, [arthe sthāsyati ] usake arthamen sthit hogā, [saḥ ] vah [uttaman saukhyam bhaviṣhyati ] uttam saukhyasvarūp hogā.
ṭīkā : — samayasārabhūt is bhagavān paramātmākā — jo ki vishvakā prakāshak honese vishvasamay hai usakā — pratipādan karatā hai, isaliye jo svayam shabdabrahmake samān hai aise is shāstrako jo ātmā bhalībhān̐ti parḥakar, vishvako prakāshit karanemen samartha aise paramārthabhūt, chaitanya- prakāsharūp ātmākā nishchay karatā huā (is shāstrako) arthase aur tattvase jānakar, usīke
Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version
vijr̥umbhamāṇachidekarasanirbharasvabhāvasusthitanirākulātmarūpatayā paramānandashabdavāchyamuttamamanākulatva- lakṣhaṇan saukhyan svayamev bhaviṣhyatīti .
arthabhūt bhagavān ek pūrṇavignānaghan parabrahmamen sarva udyamase sthit hogā, vah ātmā, sākṣhāt tatkṣhaṇ pragaṭ honevāle ek chaitanyarasase paripūrṇa svabhāvamen susthit aur nirākul ( – ākulatā binākā) honese jo (saukhya) ‘paramānanda’ shabdase vāchya hai, uttam hai aur anākulatā-lakṣhaṇayukta hai aise saukhyasvarūp svayam hī ho jāyegā.
bhāvārtha : — is shāstrakā nām samayaprābhr̥ut hai. samayakā artha hai padārtha athavā samay arthāt ātmā. usakā kahanevālā yah shāstra hai. aur ātmā to samasta padārthokā prakāshak hai. aise vishvaprakāshak ātmāko kahanevālā honese yah samayaprābhr̥ut shabdabrahmake samān hai; kyoṅki jo samasta padārthoṅkā kahanevālā hotā hai use shabdabrahma kahā jātā hai. dvādashāṅgashāstra shabdabrahma hai aur is samayaprābhr̥utashāstrako bhī shabdabrahmakī upamā dī gaī hai. yah shabdabrahma (arthāt samayaprābhr̥utashāstra) parabrahmako (arthāt shuddha paramātmāko) sākṣhāt dikhātā hai. jo is shāstrako parḥakar usake yathārtha arthamen sthit hogā, vah parabrahmako prāpta karegā; aur usase jise ‘paramānanda’ kahā jātā hai aise, uttam, svātmik, svādhīn, bādhārahit, avināshī sukhako prāpta karegā. isaliye he bhavya jīvon ! tum apane kalyāṇake liye isakā abhyās karo, isakā shravaṇ karo, nirantar isīkā smaraṇ aur dhyān karo, ki jisase avināshī sukhakī prāpti ho. aisā shrīguruoṅkā upadesh hai..415..
ab, is sarvavishuddhagnānake adhikārakī pūrṇatākā kalasharūp shlok kahate hain : —
shlokārtha : — [iti idam ātmanaḥ tattvan gnānamātram avasthitam ] isaprakār yah ātmākā tattva (arthāt paramārthabhūtasvarūp) gnānamātra nishchit huā — [akhaṇḍam ] ki jo (ātmākā) gnānamātratattva akhaṇḍa hai (arthāt anek gneyākāronse aur pratipakṣhī karmonse yadyapi khaṇḍakhaṇḍa dikhāī detā hai tathāpi gnānamātramen khaṇḍa nahīn hai), [ekam ] ek hai (arthāt akhaṇḍa honese ekarūp hai), [achalan ] achal hai (arthāt gnānarūpase chalit nahīn hotā — gneyarūp nahīn hotā, [svasamvedyam ] svasamvedya hai (arthāt apanese hī gnāt hone yogya hai), [abādhitam ] aur abādhit hai (arthāt kisī mithyāyuktise bādhā nahīn pātā).
bhāvārtha : — yahān̐ ātmākā nij svarūp gnān hī kahā hai isakā kāraṇ yah haiḥ — ātmāmen
Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version
iti shrīmadamr̥utachandrasūrivirachitāyān samayasāravyākhyāmātmakhyātau sarvavishuddhagnānprarūpakaḥ navamo‘ṅkaḥ ..
ananta dharma hain; kintu unamen kitane hī to sādhāraṇ hain, isaliye ve ativyāptiyukta hain, unase ātmāko pahichānā nahīn jā sakatā; aur kuchh (dharma) paryāyāshrit hain — kisī avasthāmen hote hain aur kisī avasthāmen nahīn hote, isaliye ve avyāptiyukta hain, unase bhī ātmā nahīn pahichānā jā sakatā. chetanatā yadyapi ātmākā (ativyāpti aur avyāpti rahit) lakṣhaṇ hai, tathāpi vah shaktimātra hai, adr̥uṣhṭa hai; usakī vyakti darshan aur gnān hai. us darshan aur gnānamen bhī gnān sākār hai, pragaṭ anubhavagochar hai; isaliye usake dvārā hī ātmā pahichānā jā sakatā hai. isaliye yahān̐ is gnānako hī pradhān karake ātmākā tattva kahā hai.
yahān̐ aisā nahīn samajhanā chāhie ki ‘ātmāko gnānamātra tattvavālā kahā hai, isaliye itanā hī paramārtha hai aur anya dharma mithyā hai, ve ātmāmen nahīn hain, aisā sarvathā ekānta grahaṇ karanese to mithyādr̥uṣhṭitva ā jātā hai, vignānādvaitavādī bauddhoṅkā aur vedāntiyoṅkā mat ā jātā hai; isaliye aisā ekānta bādhāsahit hai. aise ekānta abhiprāyase koī munivrat bhī pāle aur ātmākā — gnānamātrakā — dhyān bhī kare, to bhī mithyātva nahīn kaṭ sakatā; manda kaṣhāyoṅke kāraṇ bhale hī svarga prāpta ho jāye, kintu mokṣhakā sādhan to nahīn hotā. isaliye syādvādase yathārtha samajhanā chāhie.246.
mūrat amūrat je ānadravya lokamānhi ve bhī gnānarūp nāhīn nyāre na abhāvako;
yahai jāni gnānī jīv āpakūn bhajai sadīv gnānarūp sukhatūp ān na lagāvako,
karma-karmaphalarūp chetanākūn dūri ṭāri gnānachetanā abhyās kare shuddha bhāvako.
Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version
(yahān̐ tak bhagavat-kundakundāchāryakī 415 gāthāoṅkā vivechan ṭīkākār shrī amr̥utachandrāchāryadevane kiyā hai, aur us vivechanamen kalasharūp tathā sūchanikārūpase 246 kāvya kahe hain. ab ṭīkākār āchāryadev vichārate hain ki — is shāstramen gnānako pradhān karake ātmāko gnānamātra kahate āye hain, isaliye koī yah tarka kare ki — ‘jainamat to syādvād hai; tab kyā ātmāko gnānamātra kahanese ekānta nahīn ho jātā ? arthāt syādvādake sāth virodh nahīn ātā ? aur ek hī gnānamen upāyatattva tathā upeyatattva — donon kaise ghaṭit hote hain ?’ aise tarkakā nirākaraṇ karaneke liye ṭīkākār āchāryadev yahān̐ samayasārakī ‘ātmakhyāti’ ṭīkāke antamen parishiṣhṭa rūpase kuchh kahate hain. usamen pratham shlok isaprakār hai : —
shlokārtha : — [atra ] yahān̐ [syādvād-shuddhi-arthan ] syādvādakī shuddhike liye [vastu- tattva-vyavasthitiḥ ] vastutattvakī vyavasthā [cha ] aur [upāy-upey-bhāvaḥ ] (ek hī gnānamen upāy – upeyatva kaise ghaṭit hotā hai yah batalāneke liye) upāy-upeyabhāvakā [manāk bhūyaḥ api ] jarā phi rase bhī [chintyate ] vichār karate hain.
bhāvārtha : — vastukā svarūp sāmānyavisheṣhātmak anek-dharmasvarūp honese vah syādvādase hī siddha kiyā jā sakatā hai. isaprakār syādvādakī shuddhatā ( – pramāṇikatā, satyatā, nirdoṣhatā, nirmalatā, advitīyatā) siddha karaneke liye is parishiṣhṭamen vastusvarūpakā vichār kiyā jātā hai. (isamen yah bhī batāyā jāyegā ki is shāstramen ātmāko gnānamātra kahā hai phi ra bhī syādvādake sāth virodh nahīn ātā.) aur dūsare, ek hī gnānamen sādhakatva tathā sādhyatva kaise ban sakatā hai yah samajhāneke liye gnānake upāy-upeyabhāvakā arthāt sādhakasādhyabhāvakā bhī is parishiṣhṭamen vichār kiyā jāyegā.247.
(ab, pratham āchāryadev vastusvarūpake vichār dvārā syādvādko siddha karate hain : — )
Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version
syādvādo hi samastavastutattvasādhakamekamaskhalitan shāsanamarhatsarvagnasya . sa tu sarvamanekāntātmakamityanushāsti, sarvasyāpi vastuno‘nekāntasvabhāvatvāt . atra tvātmavastuni gnānamātratayā anushāsyamāne‘pi na tatparikopaḥ, gnānamātrasyātmavastunaḥ svayamevānekānta- tvāt . tatra yadev tattadevātat, yadevaikan tadevānekan, yadev sattadevāsat, yadev nityan tadevānityamityekavastuvastutvaniṣhpādakaparasparaviruddhashakti dvayaprakāshanamanekāntaḥ . tatsvātmavastuno gnānamātratve‘pyantashchakachakāyamānagnānasvarūpeṇ tattvāt, bahirunmiṣhadanantagneyatāpannasvarūpāti- riktapararūpeṇātattvāt, sahakramapravr̥uttānantachidanshasamudayarūpāvibhāgadravyeṇaikatvāt, avibhāgaik- dravyavyāptasahakramapravr̥uttānantachidansharūpaparyāyairanekatvāt, svadravyakṣhetrakālabhāvabhavanashakti svabhāvavattven sattvāt, paradravyakṣhetrakālabhāvābhavanashakti svabhāvavattvenāsattvāt, anādinidhanāvibhāgaik-
syādvād samasta vastuoṅke svarūpako siddha karanevālā, arhat sarvagnakā ek askhalit ( – nirbādh) shāsan hai. vah (syādvād) ‘sab anekāntātmak hai’ isaprakār upadesh karatā hai, kyoṅki samasta vastu anekānta-svabhāvavālī hai. (‘sarva vastuain anekāntasvarūp hain’ isaprakār jo syādvād kahatā hai so vah asatyārtha kalpanāse nahīn kahatā, parantu jaisā vastukā anekānta svabhāv hai vaisā hī kahatā hai.)
yahān̐ ātmā nāmak vastuko gnānamātratāse upadesh karane par bhī syādvādakā kop nahīn hai; kyoṅki gnānamātra ātmavastuko svayamev anekāntātmakatva hai. vahān̐ (anekāntakā aisā svarūp hai ki), jo (vastu) tat hai vahī atat hai, jo (vastu) ek hai vahī anek hai, jo sat hai vahī asat hai, jo nitya hai vahī anitya hai — isaprakār ‘‘ek vastumen vastutvakī niṣhpādak paraspar viruddha do shaktiyoṅkā prakāshit honā anekānta hai.’’ isalie apanī ātmavastuko bhī, gnānamātratā hone par bhī, tattva-atattva, ekatva-anekatva, sattva-asattva, aur nityatva- anityatvapanā prakāshatā hī hai; kyoṅki — usake ( – gnānamātra ātmavastuke) antaraṅgamen chakachakit prakāshate gnānasvarūpake dvārā tatpanā hai, aur bāhar pragaṭ hote ananta, gneyatvako prāpta, svarūpase bhinna aise pararūpake dvārā ( – gnānasvarūpase bhinna aise paradravyake rūp dvārā – ) atatpanā hai (arthāt gnān us-rūp nahīn hai); sahabhūt ( – sāth hī) pravartamān aur kramashaḥ pravartamān ananta chaitanya – anshoke samudāyarūp avibhāg dravyake dvārā ekatva hai, aur avibhāg ek dravyase vyāpta, sahabhūt pravartamān tathā kramashaḥ pravartamān ananta chaitanya-ansharūp ( – chaitanyake ananta anshonrūp) paryāyoṅke dvārā anekatva hai; apane dravya-kṣhetra-kāl-bhāvarūpase honekī shaktirūp jo svabhāv hai us svabhāvavānapaneke dvārā (arthāt aise svabhāvavālī honese) sattva hai, aur parake dravya-kṣhetra-kāl-bhāvarūp na honekī shaktirūp jo svabhāv hai us svabhāvavānapaneke dvārā asattva hai; anādinidhan avibhāg ek vr̥uttirūpase pariṇatapaneke dvārā nityatva hai, aur kramashaḥ
Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version
vr̥uttipariṇatatven nityatvāt, kramapravr̥uttaikasamayāvachchhinnānekavr̥uttyanshapariṇatatvenānityatvāt, tadatattvamekānekatvan sadasattvan nityānityatvan cha prakāshat ev .
nanu yadi gnānamātratve‘pi ātmavastunaḥ svayamevānekāntaḥ prakāshate, tarhi kimarthamarhadbhistatsādhanatvenā‘nushāsyate‘nekāntaḥ ? agnāninān gnānamātrātmavastuprasiddhayarthamiti brūmaḥ . na khalvanekāntamantareṇ gnānamātramātmavastvev prasidhyati . tathā hi — ih hi svabhāvat ev bahubhāvanirbhare vishve sarvabhāvānān svabhāvenādvaite‘pi dvaitasya niṣheddhumashakyatvāt samastamev vastu svapararūpapravr̥uttivyāvr̥uttibhyāmubhayabhāvādhyāsitamev . tatra yadāyan gnānamātro bhāvaḥ sheṣhabhāvaiḥ sah svarasabharapravr̥uttagnātr̥ugneyasambandhatayā‘nādigneyapariṇamanāt gnānatattvan pararūpeṇ pratipadyāgnānī bhūtvā nāshamupaiti, tadā svarūpeṇ tattvan dyotayitvā gnātr̥utven pariṇamanājgnānī kurvannanekānta ev tamudgamayati 1 . yadā tu sarvan vai khalvidamātmeti agnānatattvan svarūpeṇ pratipadya vishvopādānenātmānan pravartamān, ek samayakī maryādāvāle anek vr̥utti-anshon-rūpase pariṇatapaneke dvārā anityatva hai. (isaprakār gnānamātra ātmavastuko bhī, tat-atatpanā ityādi do-do viruddha shaktiyān̐ svayamev prakāshit hotī hain, isaliye anekānta svayamev prakāshit hotā hai.)
(prashna — ) yadi ātmavastuko, gnānamātratā hone par bhī, svayamev anekānta prakāshatā hai, tab phi ra arhanta bhagavān usake sādhanake rūpamen anekāntakā (-syādvādakā) upadesh kyon dete hain ?
(uttar — ) agnāniyoṅke gnānamātra ātmavastukī prasiddhi karaneke liye upadesh dete hain aisā ham kahate hain. vāstavamen anekānta ( – syādvād) ke binā gnānamātra ātmavastu hī prasiddha nahīn ho sakatī. isīko isaprakār samajhāte hain : —
svabhāvase hī bahutase bhāvonse bhare hue is vishvamen sarva bhāvoṅkā svabhāvase advait hone par bhī, dvaitakā niṣhedh karanā ashakya honese samasta vastusvarūpamen pravr̥utti aur pararūpase vyāvr̥uttike dvārā donon bhāvonse adhyāsit hai (arthāt samasta vastu svarūpamen pravartamān honese aur pararūpase bhinna rahanese pratyek vastumen donon bhāv rah rahe hain). vahān̐, jab yah gnānamātra bhāv (-ātmā), sheṣh (bākīke) bhāvoṅke sāth nij rasake bhārase pravartit gnātā – gneyake sambandhake kāraṇ aur anādi kālase gneyoṅke pariṇamanake kāraṇ gnānatattvako pararūp mānakar (arthāt gneyarūpase aṅgīkār karake) agnānī hotā huā nāshako prāpta hotā hai, tab (use gnānamātra bhāvakā) sva-rūpase ( – gnānarūpase) tatpanā prakāshit karake (arthāt gnān gnānarūpase hī hai aisā pragaṭ karake), gnātārūpase pariṇamanake kāraṇ gnānī karatā huā, anekānta hī ( – syādvād hī) usakā uddhār karatā hai — nāsh nahīn hone detā.1.
Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version
nāshayati, tadā pararūpeṇātattvan dyotayitvā vishvādbhinnan gnānan darshayannanekānta ev nāshayitun na dadāti 2 . yadānekagneyākāraiḥ khaṇḍitasakalaikagnānākāro nāshamupaiti, tadā dravyeṇaikatvan dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 3 . yadā tvekagnānākāropādānāyānekagneyākār- tyāgenātmānan nāshayati, tadā paryāyairanekatvan dyotayannanekānta ev nāshayitun na dadāti 4 . yadā gnāyamānaparadravyapariṇamanād gnātr̥udravyan paradravyatven pratipadya nāshamupaiti, tadā svadravyeṇ sattvan dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 5 . yadā tu sarvadravyāṇi ahameveti paradravyan gnātr̥udravyatven pratipadyātmānan nāshayati, tadā paradravyeṇāsattvan dyotayannanekānta ev nāshayitun na dadāti 6 . yadā parakṣhetragatagneyārthapariṇamanāt parakṣhetreṇ gnānan sat pratipadya
aur jab vah gnānamātra bhāv ‘vāstavamen yah sab ātmā hai’ isaprakār agnānatattvako sva- rūpase (gnānasvarūpase) mānakar — aṅgīkār karake vishvake grahaṇ dvārā apanā nāsh karatā hai ( – sarva jagatako nijarūp mānakar usakā grahaṇ karake jagatse bhinna aise apaneko naṣhṭa karatā hai), tab (us gnānamātra bhāvakā) pararūpase atatpanā prakāshit karake (arthāt gnān pararūp nahīn hai yah pragaṭ karake) vishvase bhinna gnānako dikhātā huā, anekānta hī use apanā ( – gnānamātra bhāvakā) nāsh nahīn karane detā.2.
jab yah gnānamātra bhāv anek gneyākāroṅke dvārā ( – gneyoṅke ākāron dvārā) apanā sakal (akhaṇḍa, sampūrṇa) ek gnān-ākār khaṇḍit ( – khaṇḍakhaṇḍarūp) huā mānakar nāshako prāpta hotā hai, tab (us gnānamātra bhāvakā) dravyase ekatva prakāshit karatā huā, anekānta hī use jīvit rakhatā hai — naṣhṭa nahīn hone detā.3.
aur jab yah gnānamātra bhāv ek gnān-ākārakā grahaṇ karaneke liye anek gneyākāroṅke tyāg dvārā apanā nāsh karatā hai (arthāt gnānamen jo anek gneyoṅke ākār āte hain unakā tyāg karake apaneko naṣhṭa karatā hai), tab (us gnānamātra bhāvakā) paryāyonse anekatva prakāshit karatā huā, anekānta hī use apanā nāsh nahīn karane detā.4.
jab yah gnānamātra bhāv, jānanemen ānevāle aise paradravyoṅke pariṇamanake kāraṇ gnātr̥udravyako paradravyarūpase mānakar — aṅgīkār karake nāshako prāpta hotā hai tab, (us gnānamātra bhāvakā) svadravyase sattva prakāshit karatā huā, anekānta hī use jilātā hai — naṣhṭa nahīn hone detā.5.
aur jab vah gnānamātra bhāv ‘sarva dravya main hī hūn̐ (arthāt sarva dravya ātmā hī hain)’ isaprakār paradravyako gnātr̥udravyarūpase mānakar — aṅgīkār karake apanā nāsh karatā hai, tab (us gnānamātra bhāvakā) paradravyase asattva prakāshit karatā huā, (arthāt ātmā paradravyarūpase nahīn hai, isaprakār pragaṭ karatā huā) anekānta hī use apanā nāsh nahīn karane detā.6.
Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version
nāshamupaiti, tadā svakṣhetreṇāstitvan dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 7 . yadā tu svakṣhetre bhavanāy parakṣhetragatagneyākāratyāgen gnānan tuchchhīkurvannātmānan nāshayati, tadā svakṣhetra ev gnānasya parakṣhetragatagneyākārapariṇamanasvabhāvatvātparakṣhetreṇ nāstitvan dyotayannanekānta ev nāshayitun na dadāti 8 . yadā pūrvālambitārthavināshakāle gnānasyāsattvan pratipadya nāshamupaiti, tadā svakālen sattvan dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 9 . yadā tvarthālamban- kāl ev gnānasya sattvan pratipadyātmānan nāshayati, tadā parakālenāsattvan dyotayannanekānta ev nāshayitun na dadāti 10 . yadā gnāyamānaparabhāvapariṇamanāt gnāyakabhāvan parabhāvatven pratipadya nāshamupaiti, tadā svabhāven sattvan dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 11 . yadā tu sarve bhāvā ahameveti parabhāvan gnāyakabhāvatven pratipadyātmānan nāshayati, tadā parabhāvenā-
jab yah gnānamātra bhāv parakṣhetragat (-parakṣhetramen rahe hue) gney padārthoṅke pariṇamanake kāraṇ parakṣhetrase gnānako sat mānakar — aṅgīkār karake nāshako prāpta hotā hai, tab (us gnānamātra bhāvakā) svakṣhetrase astitva prakāshit karatā huā, anekānta hī use jilātā hai — naṣhṭa nahīn hone detā.7.
aur jab yah gnānamātra bhāv svakṣhetramen honeke liye ( – rahaneke liye, pariṇamaneke lie), parakṣhetragat gneyoṅke ākāroṅke tyāg dvārā (arthāt gnānamen jo parakṣhetramen rahe hue gnenyokā ākār ātā hai unakā tyāg karake) gnānako tuchchha karatā huā apanā nāsh karatā hai, tab svakṣhetramen rahakar hī parakṣhetragat gneyoṅke ākārarūpase pariṇaman karanekā gnānakā svabhāv honese (us gnānamātra bhāvakā) parakṣhetrase nāstitva prakāshit karatā huā, anekānta hī use apanā nāsh nahīn karane detā.8.
jab yah gnānamātra bhāv pūrvālambit padārthoke vināshakālamen ( – pūrvamen jinakā ālamban kiyā thā aise gney padārthoke vināshake samay) gnānakā asatpanā mānakar — aṅgīkār karake nāshako prāpta hotā hai, tab (us gnānamātra bhāvakā) svakālase (-gnānake kālase) satpanā prakāshit karatā huā anekānta hī use jilātā hai — naṣhṭa nahīn hone detā.9.
aur jab vah gnānamātra bhāv padārthoṅke ālamban kālamen hī ( – mātra gney padārthoṅko jānate samay hī) gnānakā satpanā mānakar — aṅgīkār karake apanā nāsh karatā hai, tab (us gnānamātra bhāvakā) parakālase ( – gneyake kālase) asatpanā prakāshit karatā huā anekānta hī use apanā nāsh nahīn karane detā.10.
jab yah gnānamātra bhāv, jānanemen āte hue parabhāvoṅke pariṇamanake kāraṇ, gnāyakasvabhāvako parabhāvarūpase mānakar — aṅgīkār karake nāshako prāpta hotā hai, tab (us gnānamātra bhāvakā) sva- bhāvase satpanā prakāshit karatā huā anekānta hī use jilātā hai — naṣhṭa nahīn hone detā.11.
aur jab vah gnānamātra bhāv ‘sarva bhāv main hī hūn̐’ isaprakār parabhāvako gnāyakabhāvarūpase
Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version
sattvan dyotayannanekānta ev nāshayitun na dadāti 12 . yadā‘nityagnānavisheṣhaiḥ khaṇḍitanityagnānasāmānyo nāshamupaiti, tadā gnānasāmānyarūpeṇ nityatvan dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 13 . yadā tu nityagnānasāmānyopādānāyānityagnānavisheṣhatyāgenātmānan nāshayati, tadā gnānavisheṣharūpeṇānityatvan dyotayannanekānta ev nāshayitun na dadāti 14 .
vishrāntan pararūp ev parito gnānan pashoḥ sīdati .
rdūronmagnaghanasvabhāvabharataḥ pūrṇan samunmajjati ..248..
mānakar — aṅgīkār karake apanā nāsh karatā hai, tab (us gnānamātra bhāvakā) parabhāvase asatpanā prakāshit karatā huā, anekānta hī use apanā nāsh nahīn karane detā.12.
jab yah gnānamātra bhāv anityagnānavisheṣhoṅke dvārā apanā nitya gnānasāmānya khaṇḍit huā mānakar nāshako prāpta hotā hai, tab (us gnānamātra bhāvakā) gnānasāmānyarūpase nityatva prakāshit karatā huā, anekānta hī use jilātā hai — naṣhṭa nahīn hone detā.13.
aur jab yah gnānamātra bhāv nitya gnānasāmānyakā grahaṇ karaneke liye anitya gnānavisheṣhoṅke tyāgake dvārā apanā nāsh karatā hai (arthāt gnānake visheṣhoṅkā tyāg karake apaneko naṣhṭa karatā hai), tab (us gnānamātra bhāvakā) gnānavisheṣharūpase anityatva prakāshit karatā huā, anekānta hī use apanā nāsh nahīn karane detā.14.
(yahān̐ tat-atatke 2 bhaṅg, ek-anekake 2 bhaṅg, sat-asatke dravya-kṣhetra-kāl-bhāvase yah batāyā hai ki — ekāntase gnānamātra ātmākā abhāv hotā hai aur anekāntase ātmā jīvit rahatā hai; arthāt ekāntase ātmā jis svarūp hai us svarūp nahīn samajhā jātā, svarūpamen pariṇamit nahīn hotā, aur anekāntase vah vāstavik svarūpase samajhā jātā hai, svarūpamen pariṇamit hotā hai.)
yahān̐ nimna prakārase (chaudah bhaṅgoṅke kalasharūp) chaudah kāvya bhī kahe jā rahe hain —
(unamense pahale, pratham bhaṅgakā kalasharūp kāvya isaprakār hai : — )
shlokārtha : — [bāhya-arthaiḥ paripītam ] bāhya padārthoṅke dvārā sampūrṇatayā piyā gayā,
8 bhaṅg, aur nitya-aninyake 2 bhaṅg — isaprakār sab milākar 14 bhaṅg hue. in chaudah bhaṅgommen
Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version
rvishvādbhinnamavishvavishvaghaṭitan tasya svatattvan spr̥ushet ..249..
[ujjhit-nij-pravyakti-riktībhavad ] apanī vyakti (pragaṭatā) ko chhoṛ denese rikta ( – shūnya) huā, [paritaḥ pararūpe ev vishrāntan ] sampūrṇatayā pararūpamen hī vishrānt (arthāt pararūpake ū par hī ādhār rakhatā huā) aise [pashoḥ gnānan ] pashukā gnān ( – pashuvat ekāntavādīkā gnān) [sīdati ] nāshako prāpta hotā hai; [syādvādinaḥ tat punaḥ ] aur syādvādīkā gnān to, [‘yat tat tat ih svarūpataḥ tat’ iti ] ‘jo tat hai vah svarūpase tat hai (arthāt pratyek tattvako — vastuko svarūpase tatpanā hai)’ aisī mānyatāke kāraṇ [dūraunmagna-ghan-svabhāv-bharataḥ ] atyanta pragaṭ hue gnānaghanarūp svabhāvake bhārase, [pūrṇan samunmajjati ] sampūrṇa udit (pragaṭ) hotā hai.
bhāvārtha : — koī sarvathā ekāntavādī to yah mānatā hai ki — ghaṭagnān ghaṭake ādhārase hī hotā hai, isaliye gnān sab prakārase gneyon par hī ādhār rakhatā hai. aisā mānanevāle ekāntavādīke gnānako to gney pī gaye hain, gnān svayam kuchh nahīn rahā. syādvādī to aisā mānate hain ki — gnān apane svarūpase tatsvarūp (gnānasvarūp) hī hai, gneyākār hone par bhī gnānatvako nahīn chhoṛatā. aisī yathārtha anekānta samajhake kāraṇ syādvādīko gnān (arthāt gnānasvarūp ātmā) pragaṭ prakāshit hotā hai.
isaprakār svarūpase tatpanekā bhaṅg kahā hai.248.
(ab, dūsare bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt sarvathā ekantavādī agnānī, [‘vishvan gnānam’ iti pratarkya ] ‘vishva gnān hai (arthāt sarva gneyapadārtha ātmā hain)’ aisā vichār karake [sakalan svatattva- āshayā dr̥uṣhṭavā ] sabako ( – samasta vishvako) nijatattvakī āshāse dekhakar [vishvamayaḥ bhūtvā ] vishvamay ( – samasta gneyapadārthamay) hokar, [pashuḥ iv svachchhandam ācheṣhṭate ] pashukī bhān̐ti svachchhandatayā cheṣhṭā karatā hai — pravr̥utta hotā hai; [punaḥ ] aur [syādvādadarshī ] syādvādakā dekhanevālā to yah mānatā hai ki — [‘yat tat tat pararūpataḥ na tat’ iti ] ‘jo tat hai vah pararūpase tat nahīn hai (arthāt pratyek tattvako svarūpase tatpanā hone par bhī pararūpase atatpanā hai),’ isaliye [vishvāt bhinnam avishvavishvaghaṭitan ] vishvase bhinna aise tathā vishvase ( – vishvake nimittase)
Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version
jgneyākāravishīrṇashakti rabhitastruṭayanpashurnashyati .
nnekan gnānamabādhitānubhavanan pashyatyanekāntavit ..250..
rachit hone par bhī vishvarūp na honevāle aise (arthāt samasta gney vastuoṅke ākārarūp hone par bhī samasta gney vastuse bhinna aise) [tasya svatattvan spr̥ushet ] apane svatattvakā sparsha — anubhav karatā hai.
bhāvārtha : — ekāntavādī yah mānatā hai ki — vishva (samasta vastuain) gnānarūp arthāt nijarūp hai. isaprakār nijako aur vishvako abhinna mānakar, apaneko vishvamay mānakar, ekāntavādī, pashukī bhān̐ti hey-upādeyake vivekake binā sarvatra svachchhandatayā pravr̥utti karatā hai. syādvādī to yah mānatā hai ki — jo vastu apane svarūpase tatsvarūp hai, vahī vastu parake svarūpase atatsvarūp hai; isaliye gnān apane svarūpase tatsvarūp hai, parantu par gneyoṅke svarūpase atatsvarūp hai arthāt par gneyoṅke ākārarūp hone par bhī unase bhinna hai.
isaprakār pararūpase atatpanekā bhaṅg kahā hai.249.
(ab, tīsare bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt sarvathā ekāntavādī agnānī, [bāhya-artha-grahaṇ- svabhāv-bharataḥ ] bāhya padārthoṅko grahaṇ karaneke (gnānake) svabhāvakī atishayatāke kāraṇ, [viṣhvag-vichitra-ullasat-gneyākār-vishīrṇa-shaktiḥ ] chāron or (sarvatra) pragaṭ honevāle anek prakārake gneyākāronse jisakī shakti vishīrṇa ( – chhinna-bhinna) ho gaī aisā hokar (arthāt anek gneyoṅke ākār gnānamen gnāt hone par gnānakī shaktiko chhinna-bhinna — khaṇḍ-khaṇḍarūp — ho gaī mānakar) [abhitaḥ truṭayan ] sampūrṇatayā khaṇḍa-khaṇḍarūp hotā huā (arthāt khaṇḍ-khaṇḍarūp — anekarūp — hotā huā) [nashyati ] naṣhṭa ho jātā hai; [anekāntavit ] aur anekāntakā jānakār to, [sadā api uditayā ek – dravyatayā ] sadaiv udit ( – prakāshamān) ek dravyatvake kāraṇ [bhedabhraman dhvansayan ] bhedake bhramako naṣhṭa karatā huā (arthāt gneyoṅke bhedase gnānamen sarvathā bhed paṛ jātā hai aise bhramako nāsh karatā huā), [ekam abādhit-anubhavanan gnānam ] jo ek hai ( – sarvathā anek nahīn hai) aur jisakā anubhavan nirbādh hai aise gnānako [pashyati ] dekhatā hai — anubhav karatā hai .
Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version
nnekākārachikīrṣhayā sphu ṭamapi gnānan pashurnechchhati .
paryāyaistadanekatān parimr̥ushan pashyatyanekāntavit ..251..
bhāvārtha : — gnān hai vah gneyoṅke ākārarūp pariṇamit honese anek dikhāī detā hai, isaliye sarvathā ekāntavādī us gnānako sarvathā anek — khaṇḍa-khaṇḍarūp — dekhatā huā gnānamay aise nijakā nāsh karatā hai; aur syādvādī to gnānako, gneyākār hone par bhī, sadā udayamān dravyatvake dvārā ek dekhatā hai .
isaprakār ekatvakā bhaṅg kahā hai .250.
(ab, chauthe bhaṅgakā phalasharūp kāvya kahā jātā haiḥ — )
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt sarvathā ekāntavādī agnānī, [gneyākār-kalaṅka- mechak-chiti prakṣhālanan kalpayan ] gneyākārarūpī kalaṅkase (anekākārarūp) malin aise chetanamen prakṣhālanakī kalpanā karatā huā (arthāt chetanakī anekākārarūp malinatāko dho ḍālanekī kalpanā karatā huā), [ekākār-chikīrṣhayā sphu ṭam api gnānan na ichchhati ] ekākār karanekī ichchhāse gnānako — yadyapi vah gnān anekākārarūpase pragaṭ hai tathāpi — nahīn chāhatā (arthāt gnānako sarvathā ekākār mānakar gnānakā abhāv karatā hai); [anekāntavit ] aur anekāntakā jānanevālā to, [paryāyaiḥ tad-anekatān parimr̥ushan ] paryāyonse gnānakī anekatāko jānatā (anubhavatā) huā, [vaichitrye api avichitratām upagatan gnānam ] vichitra hone par bhī avichitratāko prāpta (arthāt anekarūp hone par bhī ekarūp) aise gnānake [svataḥ kṣhālitan ] svataḥ kṣhālit (svayamev dhoyā huā shuddha) [pashyati ] anubhav karatā hai
bhāvārtha : — ekāntavādī gneyākārarūp (anekākārarūp) gnānako malin jānakar, use dhokar — usamense gneyākāroṅko dūr karake, gnānako gneyākāronse rahit ek-ākārarūp karaneko chāhatā huā, gnānakā nāsh karatā hai; aur anekāntī to satyārtha vastusvabhāvako jānatā hai, isaliye gnānakā svarūpase hī anekākārapanā mānatā hai.
isaprakār anekatvakā bhaṅg kahā hai.251.
(ab, pān̐chaven bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version
svadravyānavalokanen paritaḥ shūnyaḥ pashurnashyati .
syādvādī tu vishuddhabodhamahasā pūrṇo bhavan jīvati ..252..
svadravyabhramataḥ pashuḥ kil paradravyeṣhu vishrāmyati .
jānannirmalashuddhabodhamahimā svadravyamevāshrayet ..253..
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt sarvathā ekāntavādī agnānī, [pratyakṣha-ālikhit- sphu ṭa-sthir-paradravya-astitā-vañchitaḥ ] pratyakṣha 1ālikhit aise pragaṭ (sthūl) aur sthir ( – nishchal) paradravyoṅke astitvase ṭhagāyā huā, [svadravya anavalokanen paritaḥ shūnyaḥ ] svadravyako ( – svadravyake astitvako) nahīn dekhatā honese sampūrṇatayā shūnya hotā huā [nashyati ] nāshako prāpta hotā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to, [svadravya-astitayā nipuṇan nirūpya ] ātmāko svadravyarūpase astipanese nipuṇatayā dekhatā hai, isaliye [sadyaḥ samunmajjatā vishuddha-bodh-mahasā pūrṇaḥ bhavan ] tatkāl pragaṭ vishuddha gnānaprakāshake dvārā pūrṇa hotā huā [jīvati ] jītā hai — nāshako prāpta nahīn hotā.
bhāvārtha : — ekāntī bāhya paradravyako pratyakṣha dekhakar usake astitvako mānatā hai, parantu apane ātmadravyako indriyapratyakṣha nahīn dekhatā, isaliye use shūnya mānakar ātmākā nāsh karatā hai. syādvādī to gnānarūpī tejase apane ātmākā svadravyase astitva avalokan karatā hai, isaliye jītā hai — apanā nāsh nahīn karatā.
isaprakār svadravya-apekṣhāse astitvakā (-satpanekā) bhaṅg kahā hai.252.
(ab, chhaṭṭhe bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt sarvathā ekāntavādī agnānī, [durvāsanāvāsitaḥ ] durvāsanāse (-kunayakī vāsanāse) vāsit hotā huā, [puruṣhan sarvadravyamayan prapadya ] ātmāko sarvadravyamay mānakar, [svadravya-bhramataḥ paradravyeṣhu kil vishrāmyati ] (paradravyommen) svadravyake bhramase
1ālikhit = ālekhan kiyā huā; chitrit; sparshit; gnāt.
Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version
sīdatyev bahiḥ patantamabhitaḥ pashyanpumānsan pashuḥ .
stiṣhṭhatyātmanikhātabodhyaniyatavyāpārashakti rbhavan ..254..
paradravyommen vishrānta karatā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to, [samastavastuṣhu paradravyātmanā nāstitān jānan ] samasta vastuommen paradravyasvarūpase nāstitvako jānatā huā, [nirmal-shuddha-bodh-mahimā ] jisakī shuddhagnānamahimā nirmal hai aisā vartatā huā, [svadravyam ev āshrayet ] svadravyakā hī āshray karatā hai.
bhāvārtha : — ekāntavādī ātmāko sarvadravyamay mānakar, ātmāmen jo paradravyakī apekṣhāse nāstitva hai usakā lop karatā hai; aur syādvādī to samasta padārthomen paradravyakī apekṣhāse nāstitva mānakar nij dravyamen ramatā hai.
isaprakār paradravyakī apekṣhāse nāstitvakā ( – asatpanekā) bhaṅg kahā hai.253.
(ab, sātaven bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt sarvathā ekāntavādī agnānī, [bhinna-kṣhetra-niṣhaṇṇa- bodhya-niyat-vyāpār-niṣhṭhaḥ ] bhinna kṣhetramen rahe hue gneyapadārthommen jo gney-gnāyak sambandharūp nishchit vyāpār hai usamen pravartatā huā, [pumānsam abhitaḥ bahiḥ patantam pashyan ] ātmāko sampūrṇatayā bāhar (parakṣhetramen) paṛatā dekhakar ( – svakṣhetrase ātmākā astitva na mānakar) [sadā sīdati ev ] sadā nāshako prāpta hotā hai; [syādvādavedī punaḥ ] aur syādvādake jānanevāle to [svakṣhetra-astitayā niruddha-rabhasaḥ ] svakṣhetrase astitvake kāraṇ jisakā veg rukā huā hai aisā hotā huā (arthāt svakṣhetramen vartatā huā), [ātma-nikhāt-bodhya-niyat-vyāpār-shaktiḥ bhavan ] ātmāmen hī ākārarūp hue gneyommen nishchit vyāpārakī shaktivālā hokar, [tiṣhṭhati ] ṭikatā hai — jītā hai (nāshako prāpta nahīn hotā).
bhāvārtha : — ekāntavādī bhinna kṣhetramen rahe hue gney padārthoṅko jānaneke kāryamen pravr̥utta hone par ātmāko bāhar paṛatā hī mānakar, (svakṣhetrase astitva na mānakar), apaneko naṣhṭa karatā hai; aur syādvādī to, ‘parakṣhetramen rahe hue gneyoṅko jānatā huā apane kṣhetramen rahā huā ātmā svakṣhetrase astitva dhāraṇ karatā hai’ aisā mānatā huā ṭikatā hai — nāshako prāpta nahīn hotā.
isaprakār svakṣhetrase astitvakā bhaṅg kahā hai.254.
(ab, āṭhaven bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version
tuchchhībhūy pashuḥ praṇashyati chidākārān sahārthairvaman .
tyaktārtho‘pi na tuchchhatāmanubhavatyākārakarṣhī parān ..255..
sīdatyev na kiñchanāpi kalayannatyantatuchchhaḥ pashuḥ .
pūrṇastiṣhṭhati bāhyavastuṣhu muhurbhūtvā vinashyatsvapi ..256..
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt sarvathā ekāntavādī agnānī, [svakṣhetra – sthitaye pr̥uthagvidh-parakṣhetra-sthit-artha-ujjhanāt ] svakṣhetramen rahaneke liye bhinna-bhinna parakṣhetramen rahe hue gney padārthoṅko chhoṛanese, [arthaiḥ sah chid ākārān vaman ] gney padārthoṅke sāth chaitanyake ākāroṅkā bhī vaman karatā huā (arthāt gney padārthoṅke nimittase chaitanyamen jo ākār hotā hai unako bhī chhoṛatā huā) [tuchchhībhūy ] tuchchha hokar [praṇashyati ] nāshako prāpta hotā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to [svadhāmani vasan ] svakṣhetramen rahatā huā, [parakṣhetre nāstitān vidan ] parakṣhetramen apanā nāstitva jānatā huā [tyakta-arthaḥ api ] (parakṣhetramen rahe hue) gney padārthoṅko chhoṛatā huā bhī [parān ākārakarṣhī ] vah par padārthommense chaitanyake ākāroṅko khīñchatā hai (arthāt gneyapadārthoṅke nimittase honevāle chaitanyake ākāroṅko nahīn chhoṛatā) [tuchchhatām anubhavati na ] isaliye tuchchhatāko prāpta nahīn hotā
bhāvārtha : — ‘parakṣhetramen rahe hue gney padārthoṅke ākārarūp chaitanyake ākār hote hain, unhen yadi main apanā banāūn̐gā to svakṣhetramen hī rahaneke sthān par parakṣhetramen bhī vyāpta ho jāūn̐gā’ aisā mānakar agnānī ekāntavādī parakṣhetramen rahe hue gney padārthoṅke sāth hī sāth chaitanyake ākāroṅko bhī chhoṛ detā hai; isaprakār svayam chaitanyake ākāronse rahit tuchchha hotā hai, nāshako prāpta hotā hai. aur syādvādī to svakṣhetramen rahatā huā, parakṣhetramen apane nāstitvako jānatā huā, gney padārthoṅko chhoṛakar bhī chaitanyake ākāroṅko nahīn chhoṛatā; isaliye vah tuchchha nahīn hotā, naṣhṭa nahīn hotā.
isaprakār parakṣhetrakī apekṣhāse nāstitvakā bhaṅg kahā hai.255.
(ab, navaven bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt sarvathā ekāntavādī agnānī, [pūrva-ālambit-
Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version
rgneyālambanalālasen manasā bhrāmyan pashurnashyati .
stiṣhṭhatyātmanikhātanityasahajagnānaikapuñjībhavan ..257..
bodhya-nāsh-samaye gnānasya nāshan vidan ] pūrvālambit gney padārthoṅke nāshake samay gnānakā bhī nāsh jānatā huā, [na kiñchan api kalayan ] aur isaprakār gnānako kuchh bhī (vastu) na jānatā huā (arthāt gnānavastukā astitva hī nahīn mānatā huā), [atyantatuchchhaḥ ] atyanta tuchchha hotā huā [sīdati ev ] nāshako prāpta hotā hai; [syādvādavedī punaḥ ] aur syādvādakā gnātā to [asya nij-kālataḥ astitvan kalayan ] ātmākā nij kālase astitva jānatā huā, [bāhyavastuṣhu muhuḥ bhūtvā vinashyatsu api ] bāhya vastuen bārambār hokar nāshako prāpta hotī hain, phi ra bhī [pūrṇaḥ tiṣhṭhati ] svayam pūrṇa rahatā hai
bhāvārtha : — pahale jin gney padārthoṅko jāne the ve uttar kālamen naṣhṭa ho gaye; unhen dekhakar ekāntavādī apane gnānakā bhī nāsh mānakar agnānī hotā huā ātmākā nāsh karatā hai. aur syādvādī to, gney padārthoke naṣhṭa hone par bhī, apanā astitva apane kālase hī mānatā huā naṣhṭa nahīn hotā.
isaprakār svakālakī apekṣhāse astitvakā bhaṅg kahā hai.256.
(ab, dashaven bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt agnānī ekāntavādī, [artha-ālamban-kāle ev gnānasya sattvan kalayan ] gneyapadārthoṅke ālamban kālamen hī gnānakā astitva jānatā huā, [bahiḥ gney-ālamban-lālasen-manasā bhrāmyan ] bāhya gneyoṅke ālambanakī lālasāvāle chittase (bāhar) bhramaṇ karatā huā [nashyati ] nāshako prāpta hotā hai; [syādvādavedī punaḥ ] aur syādvādakā gnātā to [parakālataḥ asya nāstitvan kalayan ] par kālase ātmākā nāstitva jānatā huā, [ātma- nikhāt-nitya-sahaj-gnān-ek-puñjībhavan ] ātmāmen dr̥urḥatayā rahā huā nitya sahaj gnānake puñjarūp vartatā huā [tiṣhṭhati ] ṭikatā hai — naṣhṭa nahīn hotā.
bhāvārtha : — ekāntavādī gneyoṅke ālambanakālamen hī gnānakā satpanā jānatā hai, isaliye gneyoṅke ālambanamen manako lagākar bāhar bhramaṇ karatā huā naṣhṭa ho jātā hai. syādvādī to par gneyoṅke kālase apane nāstitvako jānatā hai, apane hī kālase apane astitvako jānatā hai; isaliye gneyonse bhinna aisā gnānake puñjarūp vartatā huā nāshako prāpta nahīn hotā.
isaprakār parakālakī apekṣhāse nāstitvakā bhaṅg kahā hai.257.
Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version
nashyatyev pashuḥ svabhāvamahimanyekāntanishchetanaḥ
sarvasmānniyatasvabhāvabhavanagnānādvibhakto bhavan
syādvādī tu na nāshameti sahajaspaṣhṭīkr̥utapratyayaḥ ..258..
sarvatrāpyanivārito gatabhayaḥ svairan pashuḥ krīḍati .
dārūḍhaḥ parabhāvabhāvavirahavyālokaniṣhkampitaḥ ..259..
(ab, gyārahaven bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
shlokārtha : — [pashuḥ ] arthāt ekāntavādī agnānī, [parabhāv-bhāv-kalanāt ] parabhāvoṅke 1bhavanako hī jānatā hai (isaprakār parabhāvase hī apanā astitva mānatā hai,) isaliye [nityan bahiḥ-vastuṣhu vishrāntaḥ ] sadā bāhya vastuommen vishrām karatā huā, [svabhāv- mahimani ekānta-nishchetanaḥ ] (apane) svabhāvakī mahimāmen atyanta nishchetan (jaṛ) vartatā huā, [nashyati ev ] nāshako prāpta hotā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to [niyat-svabhāv- bhavan-gnānāt sarvasmāt vibhaktaḥ bhavan ] (apane) niyat svabhāvake bhavanasvarūp gnānake kāraṇ sab (parabhāvon) se bhinna vartatā huā, [sahaj-spaṣhṭīkr̥ut-pratyayaḥ ] jisane sahaj svabhāvakā pratītirūp gnātr̥utva spaṣhṭa — pratyakṣha — anubhavarūp kiyā hai aisā hotā huā, [nāsham eti na ] nāshako prāpta nahīn hotā.
bhāvārtha : — ekāntavādī parabhāvonse hī apanā satpanā mānatā hai, isaliye bāhya vastuommen vishrām karatā huā, ātmākā nāsh karatā hai; aur syādvādī to, gnānabhāv gneyākār hone par bhī gnānabhāvakā svabhāvase astitva jānatā huā, ātmākā nāsh nahīn karatā.
isaprakār sva – bhāvakī (apane bhāvakī) apekṣhāse astitvakā bhaṅg kahā hai.258.
(ab, bārahaven bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt agnānī ekāntavādī, [sarva-bhāv-bhavanan ātmani
1bhavan = astitva; pariṇaman.
Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version
nirgnānātkṣhaṇabhaṅgasaṅgapatitaḥ prāyaḥ pashurnashyati .
ṭaṅkotkīrṇaghanasvabhāvamahim gnānan bhavan jīvati ..260..
adhyāsya shaddha-svabhāv-chyutaḥ ] sarva bhāvarūp bhavanakā ātmāmen adhyās karake (arthāt ātmā sarva gney padārthoṅke bhāvarūp hai, aisā mānakar) shuddha svabhāvase chyut hotā huā, [anivāritaḥ sarvatra api svairan gatabhayaḥ krīḍati ] kisī parabhāvako sheṣh rakhe binā sarva parabhāvommen svachchhandatāpūrvak nirbhayatāse (niḥshaṅkatayā) krīṛā karatā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to [svasya svabhāvan bharāt ārūḍhaḥ ] apane svabhāvamen atyanta ārūrḥ hotā huā, [parabhāv-bhāv-virah-vyālok-niṣhkampitaḥ ] parabhāvarūp bhavanake abhāvakī dr̥uṣhṭike kāraṇ (arthāt ātmā paradravyoṅke bhāvarūpase nahīn hai — aisā jānatā honese) niṣhkampa vartatā huā, [vishuddhaḥ ev lasati ] shuddha hī virājit rahatā hai
bhāvārtha : — ekāntavādī sarva parabhāvoṅko nijarūp jānakar apane shuddha svabhāvase chyut hotā huā sarvatra (sarva parabhāvommen) svechchhāchāritāse niḥshaṅkatayā pravr̥utta hotā hai; aur syādvādī to, parabhāvoṅko jānatā huā bhī, apane shuddha gnānasvabhāvako sarva parabhāvonse bhinna anubhav karatā huā, shobhit hotā hai.
isaprakār parabhāvakī apekṣhāse nāstitvakā bhaṅg kahā hai.259.
(ab, terahaven bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt ekāntavādī agnānī, [prādurbhāv-virām-mudrit- vahat-gnān-ansh-nānā-ātmanā nirgnānāt ] utpād-vyayase lakṣhit aise bahate ( – pariṇamit hote) hue gnānake ansharūp anekātmakatāke dvārā hī (ātmākā) nirṇay arthāt gnān karatā huā, [kṣhaṇabhaṅga-saṅg-patitaḥ ] 1kṣhaṇabhaṅgake saṅgamen paṛā huā, [prāyaḥ nashyati ] bahulatāse nāshako prāpta hotā hai, [syādvādī tu ] aur syādvādī to [chid-ātmanā chid-vastu nitya-uditan parimr̥ushan ] chaitanyātmakatāke dvārā chaitanyavastuko nitya-udit anubhav karatā huā, [ṭaṅkotkīrṇa-ghan-svabhāv- mahim gnānan bhavan ] ṭaṅkotkīrṇaghanasvabhāv (ṭaṅkotkīrṇa piṇḍarūp svabhāv) jisakī mahimā hai aise gnānarūp vartatā huā, [jīvati ] jītā hai.
bhāvārtha : — ekāntavādī gneyoṅke ākārānusār gnānako utpanna aur naṣhṭa hotā huā dekhakar,
1kṣhaṇabhaṅg = kṣhaṇ-kṣhaṇamen hotā huā nāsh; kṣhaṇabhaṅguratā; anityatā.
Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version
vāñchhatyuchchhaladachchhachitpariṇaterbhinnan pashuḥ kiñchan .
syādvādī tadanityatān parimr̥ushanshchidvastuvr̥uttikramāt ..261..
anitya paryāyoṅke dvārā ātmāko sarvathā anitya mānatā huā, apaneko naṣhṭa karatā hai; aur syādvādī to, yadyapi gnān gneyānusār utpanna-vinaṣhṭa hotā hai phi ra bhī, chaitanyabhāvakā nitya uday anubhav karatā huā jītā hai — nāshako prāpta nahīn hotā.
isaprakār nityatvakā bhaṅg kahā hai.260.
(ab, chaudahaven bhaṅgakā kalasharūp kāvya kahate hain : — )
shlokārtha : — [pashuḥ ] pashu arthāt ekāntavādī agnānī, [ṭaṅkotkīrṇa vishuddhabodh- visar-ākār-ātma-tattva-āshayā ] ṭaṅkotkīrṇa vishuddha gnānake vistārarūp ek-ākār (sarvathā nitya) ātmatattvakī āshāse, [uchchhalat-achchha-chitpariṇateḥ bhinnan kiñchan vāñchhati ] uchhalatī huī nirmal chaitanyapariṇatise bhinna kuchh (ātmatattvako) chāhatā hai (kintu aisā koī ātmatattva hai nahīn); [syādvādī ] aur syādvādī to, [chid-vastu-vr̥utti-kramāt tad- anityatān parimr̥ushan ] chaitanyavastukī vr̥uttike ( – pariṇatike, paryāyake) kram dvārā usakī anityatākā anubhav karatā huā, [nityam gnānan anityatā parigame api ujjvalan āsādayati ] nitya aise gnānako anityatāse vyāpta hone par bhī ujjval ( – nirmal) mānatā hai — anubhav karatā hai.
bhāvārtha : — ekāntavādī gnānako sarvathā ekākār — nitya prāpta karanekī vān̐chhāse, utpanna honevālī aur nāsh honevālī chaitanyapariṇatise pr̥uthak kuchh gnānako chāhatā hai; parantu pariṇāmake atirikta koī pr̥uthak pariṇāmī to nahīn hotā. syādvādī to yah mānatā hai ki — yadyapi dravyāpekṣhāse gnān nitya hai tathāpi kramashaḥ utpanna honevālī aur naṣhṭa honevālī chaitanyapariṇatike kramake kāraṇ gnān anitya bhī hai; aisā hī vastusvabhāv hai.
isaprakār anityatvakā bhaṅg kahā gayā.261.
‘pūrvokta prakārase anekānt, agnānase mūrḥ jīvoṅko gnānamātra ātmatattva prasiddha kar detā hai — samajhā detā hai’ is arthakā kāvya kahā jātā hai : —