Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version
rayamih paramārthashchetyatān nityamekaḥ
nna khalu samayasārāduttaran kiñchidasti
mānakar pravartan karate hain ve hī samayasārakā anubhav karate hain (isaliye ve hī mokṣhako prāpta karate
hain)
ekaḥ nityam chetyatām ] is ekamātra paramārthakā hī nirantar anubhav karo; [svaras-visar-pūrṇa-
gnān-visphū rti-mātrāt samayasārāt uttaran khalu kiñchit na asti ] kyoṅki nijarasake prasārase pūrṇa
jo gnān usake sphu rāyamān honemātra jo samayasār (
Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version
paramārthabhūtachitprakāsharūpamātmānan nishchinvan arthatastattvatashcha parichchhidya, asyaivārthabhūte bhagavati
ekasmin pūrṇavignānaghane paramabrahmaṇi sarvārambheṇ sthāsyati chetayitā, sa sākṣhāttatkṣhaṇ-
pratyakṣha dikhalātā hai, usīprakār samayaprābhr̥ut ātmāke shuddha svarūpako pratyakṣha anubhavagochar
dikhalātā hai
usake arthamen sthit hogā, [saḥ ] vah [uttaman saukhyam bhaviṣhyati ] uttam saukhyasvarūp hogā
prakāsharūp ātmākā nishchay karatā huā (is shāstrako) arthase aur tattvase jānakar, usīke
Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version
lakṣhaṇan saukhyan svayamev bhaviṣhyatīti
pragaṭ honevāle ek chaitanyarasase paripūrṇa svabhāvamen susthit aur nirākul (
saukhyasvarūp svayam hī ho jāyegā
samasta padārthoṅkā kahanevālā hotā hai use shabdabrahma kahā jātā hai
uttam, svātmik, svādhīn, bādhārahit, avināshī sukhako prāpta karegā
dhyān karo, ki jisase avināshī sukhakī prāpti ho
dikhāī detā hai tathāpi gnānamātramen khaṇḍa nahīn hai), [ekam ] ek hai (arthāt akhaṇḍa honese
ekarūp hai), [achalan ] achal hai (arthāt gnānarūpase chalit nahīn hotā
hai (arthāt kisī mithyāyuktise bādhā nahīn pātā)
Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version
pahichānā nahīn jā sakatā; aur kuchh (dharma) paryāyāshrit hain
adr̥uṣhṭa hai; usakī vyakti darshan aur gnān hai
to mithyādr̥uṣhṭitva ā jātā hai, vignānādvaitavādī bauddhoṅkā aur vedāntiyoṅkā mat ā jātā hai; isaliye
aisā ekānta bādhāsahit hai
mūrat amūrat je ānadravya lokamānhi ve bhī gnānarūp nāhīn nyāre na abhāvako;
yahai jāni gnānī jīv āpakūn bhajai sadīv gnānarūp sukhatūp ān na lagāvako,
karma-karmaphalarūp chetanākūn dūri ṭāri gnānachetanā abhyās kare shuddha bhāvako
Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version
kāvya kahe hain
sāth virodh nahīn ātā ? aur ek hī gnānamen upāyatattva tathā upeyatattva
‘ātmakhyāti’ ṭīkāke antamen parishiṣhṭa rūpase kuchh kahate hain
upāy
vichār kiyā jātā hai
sādhakasādhyabhāvakā bhī is parishiṣhṭamen vichār kiyā jāyegā
Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version
tvāt
riktapararūpeṇātattvāt, sahakramapravr̥uttānantachidanshasamudayarūpāvibhāgadravyeṇaikatvāt, avibhāgaik-
dravyavyāptasahakramapravr̥uttānantachidansharūpaparyāyairanekatvāt, svadravyakṣhetrakālabhāvabhavanashakti svabhāvavattven
sattvāt, paradravyakṣhetrakālabhāvābhavanashakti svabhāvavattvenāsattvāt, anādinidhanāvibhāgaik-
hai vaisā hī kahatā hai
asat hai, jo nitya hai vahī anitya hai
anityatvapanā prakāshatā hī hai; kyoṅki
svarūpase bhinna aise pararūpake dvārā (
svabhāv hai us svabhāvavānapaneke dvārā (arthāt aise svabhāvavālī honese) sattva hai, aur parake
dravya-kṣhetra-kāl-bhāvarūp na honekī shaktirūp jo svabhāv hai us svabhāvavānapaneke dvārā
asattva hai; anādinidhan avibhāg ek vr̥uttirūpase pariṇatapaneke dvārā nityatva hai, aur kramashaḥ
Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version
tadatattvamekānekatvan sadasattvan nityānityatvan cha prakāshat ev
brūmaḥ
svapararūpapravr̥uttivyāvr̥uttibhyāmubhayabhāvādhyāsitamev
nāshamupaiti, tadā svarūpeṇ tattvan dyotayitvā gnātr̥utven pariṇamanājgnānī kurvannanekānta ev
tamudgamayati 1
prakāshit hotī hain, isaliye anekānta svayamev prakāshit hotā hai
dete hain ?
vyāvr̥uttike dvārā donon bhāvonse adhyāsit hai (arthāt samasta vastu svarūpamen pravartamān honese
aur pararūpase bhinna rahanese pratyek vastumen donon bhāv rah rahe hain)
(arthāt gneyarūpase aṅgīkār karake) agnānī hotā huā nāshako prāpta hotā hai, tab (use
gnānamātra bhāvakā) sva-rūpase (
(
Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version
dadāti 2
sattvan dyotayannanekānta ev tamujjīvayati 5
na dadāti 6
pragaṭ karake) vishvase bhinna gnānako dikhātā huā, anekānta hī use apanā (
jīvit rakhatā hai
karake apaneko naṣhṭa karatā hai), tab (us gnānamātra bhāvakā) paryāyonse anekatva prakāshit karatā
huā, anekānta hī use apanā nāsh nahīn karane detā
isaprakār pragaṭ karatā huā) anekānta hī use apanā nāsh nahīn karane detā
Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version
ev gnānasya parakṣhetragatagneyākārapariṇamanasvabhāvatvātparakṣhetreṇ nāstitvan dyotayannanekānta
ev nāshayitun na dadāti 8
ev nāshayitun na dadāti 10
hai unakā tyāg karake) gnānako tuchchha karatā huā apanā nāsh karatā hai, tab svakṣhetramen rahakar hī
parakṣhetragat gneyoṅke ākārarūpase pariṇaman karanekā gnānakā svabhāv honese (us gnānamātra bhāvakā)
parakṣhetrase nāstitva prakāshit karatā huā, anekānta hī use apanā nāsh nahīn karane detā
prakāshit karatā huā anekānta hī use jilātā hai
Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version
ev tamujjīvayati 13
vishrāntan pararūp ev parito gnānan pashoḥ sīdati
rdūronmagnaghanasvabhāvabharataḥ pūrṇan samunmajjati
karatā huā, anekānta hī use jilātā hai
hai), tab (us gnānamātra bhāvakā) gnānavisheṣharūpase anityatva prakāshit karatā huā, anekānta hī
use apanā nāsh nahīn karane detā
pariṇamit nahīn hotā, aur anekāntase vah vāstavik svarūpase samajhā jātā hai, svarūpamen pariṇamit
hotā hai
Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version
rvishvādbhinnamavishvavishvaghaṭitan tasya svatattvan spr̥ushet
ādhār rakhatā huā) aise [pashoḥ gnānan ] pashukā gnān (
svarūpataḥ tat’ iti ] ‘jo tat hai vah svarūpase tat hai (arthāt pratyek tattvako
gnānaghanarūp svabhāvake bhārase, [pūrṇan samunmajjati ] sampūrṇa udit (pragaṭ) hotā hai
āshayā dr̥uṣhṭavā ] sabako (
[vishvāt bhinnam avishvavishvaghaṭitan ] vishvase bhinna aise tathā vishvase (
Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version
jgneyākāravishīrṇashakti rabhitastruṭayanpashurnashyati
nnekan gnānamabādhitānubhavanan pashyatyanekāntavit
bhī samasta gney vastuse bhinna aise) [tasya svatattvan spr̥ushet ] apane svatattvakā sparsha
hai arthāt par gneyoṅke ākārarūp hone par bhī unase bhinna hai
[viṣhvag-vichitra-ullasat-gneyākār-vishīrṇa-shaktiḥ ] chāron or (sarvatra) pragaṭ honevāle anek
prakārake gneyākāronse jisakī shakti vishīrṇa (
bhed paṛ jātā hai aise bhramako nāsh karatā huā), [ekam abādhit-anubhavanan gnānam ] jo ek
hai (
Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version
nnekākārachikīrṣhayā sphu ṭamapi gnānan pashurnechchhati
paryāyaistadanekatān parimr̥ushan pashyatyanekāntavit
dravyatvake dvārā ek dekhatā hai
prakṣhālanakī kalpanā karatā huā (arthāt chetanakī anekākārarūp malinatāko dho ḍālanekī
kalpanā karatā huā), [ekākār-chikīrṣhayā sphu ṭam api gnānan na ichchhati ] ekākār karanekī
ichchhāse gnānako
jānanevālā to, [paryāyaiḥ tad-anekatān parimr̥ushan ] paryāyonse gnānakī anekatāko jānatā
(anubhavatā) huā, [vaichitrye api avichitratām upagatan gnānam ] vichitra hone par bhī avichitratāko
prāpta (arthāt anekarūp hone par bhī ekarūp) aise gnānake [svataḥ kṣhālitan ] svataḥ kṣhālit
(svayamev dhoyā huā shuddha) [pashyati ] anubhav karatā hai
gnānakā svarūpase hī anekākārapanā mānatā hai
Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version
svadravyānavalokanen paritaḥ shūnyaḥ pashurnashyati
syādvādī tu vishuddhabodhamahasā pūrṇo bhavan jīvati
svadravyabhramataḥ pashuḥ kil paradravyeṣhu vishrāmyati
jānannirmalashuddhabodhamahimā svadravyamevāshrayet
svadravyarūpase astipanese nipuṇatayā dekhatā hai, isaliye [sadyaḥ samunmajjatā vishuddha-bodh-mahasā
pūrṇaḥ bhavan ] tatkāl pragaṭ vishuddha gnānaprakāshake dvārā pūrṇa hotā huā [jīvati ] jītā hai
hai
sarvadravyamay mānakar, [svadravya-bhramataḥ paradravyeṣhu kil vishrāmyati ] (paradravyommen) svadravyake bhramase
Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version
sīdatyev bahiḥ patantamabhitaḥ pashyanpumānsan pashuḥ
stiṣhṭhatyātmanikhātabodhyaniyatavyāpārashakti rbhavan
jānan ] samasta vastuommen paradravyasvarūpase nāstitvako jānatā huā, [nirmal-shuddha-bodh-mahimā ]
jisakī shuddhagnānamahimā nirmal hai aisā vartatā huā, [svadravyam ev āshrayet ] svadravyakā hī
āshray karatā hai
mānakar nij dravyamen ramatā hai
vyāpār hai usamen pravartatā huā, [pumānsam abhitaḥ bahiḥ patantam pashyan ] ātmāko sampūrṇatayā
bāhar (parakṣhetramen) paṛatā dekhakar (
niruddha-rabhasaḥ ] svakṣhetrase astitvake kāraṇ jisakā veg rukā huā hai aisā hotā huā (arthāt
svakṣhetramen vartatā huā), [ātma-nikhāt-bodhya-niyat-vyāpār-shaktiḥ bhavan ] ātmāmen hī
ākārarūp hue gneyommen nishchit vyāpārakī shaktivālā hokar, [tiṣhṭhati ] ṭikatā hai
aur syādvādī to, ‘parakṣhetramen rahe hue gneyoṅko jānatā huā apane kṣhetramen rahā huā ātmā svakṣhetrase
astitva dhāraṇ karatā hai’ aisā mānatā huā ṭikatā hai
Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version
tuchchhībhūy pashuḥ praṇashyati chidākārān sahārthairvaman
tyaktārtho‘pi na tuchchhatāmanubhavatyākārakarṣhī parān
sīdatyev na kiñchanāpi kalayannatyantatuchchhaḥ pashuḥ
pūrṇastiṣhṭhati bāhyavastuṣhu muhurbhūtvā vinashyatsvapi
padārthoṅko chhoṛanese, [arthaiḥ sah chid ākārān vaman ] gney padārthoṅke sāth chaitanyake ākāroṅkā
bhī vaman karatā huā (arthāt gney padārthoṅke nimittase chaitanyamen jo ākār hotā hai unako bhī
chhoṛatā huā) [tuchchhībhūy ] tuchchha hokar [praṇashyati ] nāshako prāpta hotā hai; [syādvādī tu ] aur
syādvādī to [svadhāmani vasan ] svakṣhetramen rahatā huā, [parakṣhetre nāstitān vidan ] parakṣhetramen apanā
nāstitva jānatā huā [tyakta-arthaḥ api ] (parakṣhetramen rahe hue) gney padārthoṅko chhoṛatā huā bhī
[parān ākārakarṣhī ] vah par padārthommense chaitanyake ākāroṅko khīñchatā hai (arthāt gneyapadārthoṅke
nimittase honevāle chaitanyake ākāroṅko nahīn chhoṛatā) [tuchchhatām anubhavati na ] isaliye
tuchchhatāko prāpta nahīn hotā
mānakar agnānī ekāntavādī parakṣhetramen rahe hue gney padārthoṅke sāth hī sāth chaitanyake ākāroṅko
bhī chhoṛ detā hai; isaprakār svayam chaitanyake ākāronse rahit tuchchha hotā hai, nāshako prāpta hotā hai
chhoṛakar bhī chaitanyake ākāroṅko nahīn chhoṛatā; isaliye vah tuchchha nahīn hotā, naṣhṭa nahīn hotā
Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version
rgneyālambanalālasen manasā bhrāmyan pashurnashyati
stiṣhṭhatyātmanikhātanityasahajagnānaikapuñjībhavan
jānatā huā, [na kiñchan api kalayan ] aur isaprakār gnānako kuchh bhī (vastu) na jānatā
huā (arthāt gnānavastukā astitva hī nahīn mānatā huā), [atyantatuchchhaḥ ] atyanta tuchchha hotā
huā [sīdati ev ] nāshako prāpta hotā hai; [syādvādavedī punaḥ ] aur syādvādakā gnātā to [asya
nij-kālataḥ astitvan kalayan ] ātmākā nij kālase astitva jānatā huā, [bāhyavastuṣhu muhuḥ
bhūtvā vinashyatsu api ] bāhya vastuen bārambār hokar nāshako prāpta hotī hain, phi ra bhī [pūrṇaḥ tiṣhṭhati ]
svayam pūrṇa rahatā hai
nahīn hotā
gney-ālamban-lālasen-manasā bhrāmyan ] bāhya gneyoṅke ālambanakī lālasāvāle chittase (bāhar)
bhramaṇ karatā huā [nashyati ] nāshako prāpta hotā hai; [syādvādavedī punaḥ ] aur syādvādakā gnātā
to [parakālataḥ asya nāstitvan kalayan ] par kālase ātmākā nāstitva jānatā huā, [ātma-
nikhāt-nitya-sahaj-gnān-ek-puñjībhavan ] ātmāmen dr̥urḥatayā rahā huā nitya sahaj gnānake
puñjarūp vartatā huā [tiṣhṭhati ] ṭikatā hai
isaliye gneyonse bhinna aisā gnānake puñjarūp vartatā huā nāshako prāpta nahīn hotā
Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version
nashyatyev pashuḥ svabhāvamahimanyekāntanishchetanaḥ
sarvasmānniyatasvabhāvabhavanagnānādvibhakto bhavan
syādvādī tu na nāshameti sahajaspaṣhṭīkr̥utapratyayaḥ
sarvatrāpyanivārito gatabhayaḥ svairan pashuḥ krīḍati
dārūḍhaḥ parabhāvabhāvavirahavyālokaniṣhkampitaḥ
mahimani ekānta-nishchetanaḥ ] (apane) svabhāvakī mahimāmen atyanta nishchetan (jaṛ) vartatā
huā, [nashyati ev ] nāshako prāpta hotā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to [niyat-svabhāv-
bhavan-gnānāt sarvasmāt vibhaktaḥ bhavan ] (apane) niyat svabhāvake bhavanasvarūp gnānake kāraṇ
sab (parabhāvon) se bhinna vartatā huā, [sahaj-spaṣhṭīkr̥ut-pratyayaḥ ] jisane sahaj svabhāvakā
pratītirūp gnātr̥utva spaṣhṭa
hone par bhī gnānabhāvakā svabhāvase astitva jānatā huā, ātmākā nāsh nahīn karatā
Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version
nirgnānātkṣhaṇabhaṅgasaṅgapatitaḥ prāyaḥ pashurnashyati
ṭaṅkotkīrṇaghanasvabhāvamahim gnānan bhavan jīvati
gney padārthoṅke bhāvarūp hai, aisā mānakar) shuddha svabhāvase chyut hotā huā, [anivāritaḥ sarvatra api
svairan gatabhayaḥ krīḍati ] kisī parabhāvako sheṣh rakhe binā sarva parabhāvommen svachchhandatāpūrvak nirbhayatāse
(niḥshaṅkatayā) krīṛā karatā hai; [syādvādī tu ] aur syādvādī to [svasya svabhāvan bharāt ārūḍhaḥ ]
apane svabhāvamen atyanta ārūrḥ hotā huā, [parabhāv-bhāv-virah-vyālok-niṣhkampitaḥ ]
parabhāvarūp bhavanake abhāvakī dr̥uṣhṭike kāraṇ (arthāt ātmā paradravyoṅke bhāvarūpase nahīn hai
parabhāvoṅko jānatā huā bhī, apane shuddha gnānasvabhāvako sarva parabhāvonse bhinna anubhav karatā huā,
shobhit hotā hai
[kṣhaṇabhaṅga-saṅg-patitaḥ ]
chaitanyātmakatāke dvārā chaitanyavastuko nitya-udit anubhav karatā huā, [ṭaṅkotkīrṇa-ghan-svabhāv-
mahim gnānan bhavan ] ṭaṅkotkīrṇaghanasvabhāv (ṭaṅkotkīrṇa piṇḍarūp svabhāv) jisakī mahimā hai aise
gnānarūp vartatā huā, [jīvati ] jītā hai
Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version
vāñchhatyuchchhaladachchhachitpariṇaterbhinnan pashuḥ kiñchan
syādvādī tadanityatān parimr̥ushanshchidvastuvr̥uttikramāt
to, yadyapi gnān gneyānusār utpanna-vinaṣhṭa hotā hai phi ra bhī, chaitanyabhāvakā nitya uday anubhav karatā
huā jītā hai
(sarvathā nitya) ātmatattvakī āshāse, [uchchhalat-achchha-chitpariṇateḥ bhinnan kiñchan
vāñchhati ] uchhalatī huī nirmal chaitanyapariṇatise bhinna kuchh (ātmatattvako) chāhatā hai (kintu
aisā koī ātmatattva hai nahīn); [syādvādī ] aur syādvādī to, [chid-vastu-vr̥utti-kramāt tad-
anityatān parimr̥ushan ] chaitanyavastukī vr̥uttike (
nitya aise gnānako anityatāse vyāpta hone par bhī ujjval (
pariṇāmake atirikta koī pr̥uthak pariṇāmī to nahīn hotā
chaitanyapariṇatike kramake kāraṇ gnān anitya bhī hai; aisā hī vastusvabhāv hai