Page 48 of 642
PDF/HTML Page 81 of 675
single page version
shlokārtha : — [ekaḥ api ] ātmā ek hai, tathāpi [vyavahāreṇ ] vyavahāradr̥uṣhṭise dekhā jāy to [trisvabhāvatvāt ] tīn-svabhāvarūpatāke kāraṇ [mechakaḥ ] anekākārarūp (‘mechak’) hai, [darshan-gnān-chāritraiḥ tribhiḥ pariṇatatvataḥ ] kyoṅki vah darshan, gnān aur chāritra — in tīn bhāvonrūp pariṇaman karatā hai .
bhāvārtha : — shuddhadravyārthik nayase ātmā ek hai; jab is nayako pradhān karake kahā jātā hai tab paryāyārthik nay gauṇ ho jātā hai, isalie ekako tīnarūp pariṇamit hotā huā kahanā so vyavahār huā, asatyārtha bhī huā . isaprakār vyavahāranayase ātmāko darshan, gnān, chāritrarūp pariṇāmoṅke kāraṇ ‘mechak’ kahā hai .17.
shlokārtha : — [paramārthen tu ] shuddha nishchayanayase dekhā jāye to [vyakta -gnātr̥utva-jyotiṣhā ] pragaṭ gnāyakatvajyotimātrase [ekakaḥ ] ātmā ekasvarūp hai, [sarva-bhāvāntar-dhvansi-svabhāvatvāt ] kyoṅki shuddhadravyārthik nayase sarva anyadravyake svabhāv tathā anyake nimittase honevāle vibhāvoṅko dūr karanerūp usakā svabhāv hai, isaliye vah [amechakaḥ ] ‘amechak’ hai — shuddha ekākār hai .
bhāvārtha : — bhedadr̥uṣhṭiko gauṇ karake abhedadr̥uṣhṭise dekhā jāye to ātmā ekākār hī hai, vahī amechak hai .18.
ātmāko pramāṇ-nayase mechak, amechak kahā hai, us chintāko miṭākar jaise sādhyakī siddhi ho vaisā karanā chāhie, yah āgeke shlokamen kahate hain : —
Page 49 of 642
PDF/HTML Page 82 of 675
single page version
bhāvārtha : — ātmāke shuddha svabhāvakī sākṣhāt prāpti athavā sarvathā mokṣha vah sādhya hai . ātmā mechak hai yā amechak, aise vichār hī mātra karate rahanese vah sādhya siddha nahīn hotā; parantu darshan arthāt shuddha svabhāvakā avalokan, gnān arthāt shuddha svabhāvakā pratyakṣha jānanā aur chāritra arthāt shuddha svabhāvamen sthiratāse hī sādhyakī siddhi hotī hai . yahī mokṣhamārga hai, anya nahīn .
vyavahārījan paryāyamen – bhedamen samajhate hain, isaliye yahān gnān, darshan, chāritrake bhedase samajhāyā hai .19.
Page 50 of 642
PDF/HTML Page 83 of 675
single page version
yathā hi kashchitpuruṣho‘rthārthī prayatnen prathamamev rājānan jānīte, tatastamev shraddhatte, tatastamevānucharati, tathātmanā mokṣhārthinā prathamamevātmā gnātavyaḥ, tataḥ sa ev shraddhātavyaḥ, tataḥ sa evānucharitavyashcha, sādhyasiddhestathānyathopapattyanupapattibhyām . tatra yadātmano‘nubhūyamānānek- bhāvasaṅk re‘pi paramavivekakaushalenāyamahamanubhūtirityātmagnānen saṅgachchhamānamev tathetipratyayalakṣhaṇan shraddhānamutplavate tadā samastabhāvāntaraviveken niḥshaṅk mavasthātun shakyatvādātmānucharaṇ- mutplavamānamātmānan sādhayatīti sādhyasiddhestathopapattiḥ . yadā tvābālagopālamev sakalakālamev puruṣh [rājānan ] rājāko [gnātvā ] jānakar [shraddadhāti ] shraddhā karatā hai, [tataḥ punaḥ ] tatpashchāt [tan prayatnen anucharati ] usakā prayatnapūrvak anucharaṇ karatā hai arthāt usakī sundar rītise sevā karatā hai, [evan hi ] isīprakār [mokṣhakāmen ] mokṣhake ichchhukako [jīvarājaḥ ] jīvarūpī rājāko [gnātavyaḥ ] jānanā chāhie, [punaḥ cha ] aur phi ra [tathā ev ] isīprakār [shraddhātavyaḥ ] usakā shraddhān karanā chāhie [tu cha ] aur tatpashchāt [ sa ev anucharitavyaḥ ] usīkā anusaraṇ karanā chāhie arthāt anubhavake dvārā tanmay ho jānā chāhiye
ṭīkā : — nishchayase jaise koī dhanakā arthī puruṣh bahut udyamase pahale to rājāko jāne ki yah rājā hai, phi ra usīkā shraddhān kare ki ‘yah avashya rājā hī hai, isakī sevā karanese avashya dhanakī prāpti hogī’ aur tatpashchāt usīkā anucharaṇ kare, sevā kare, āgnāmen rahe, use prasanna kare; isīprakār mokṣhārthī puruṣhako pahale to ātmāko jānanā chāhie, aur phi ra usīkā shraddhān karanā chāhiye ki ‘yahī ātmā hai, isakā ācharaṇ karanese avashya karmonse chhūṭā jā sakegā’ aur tatpashchāt usīkā anucharaṇ karanā chāhie — anubhavake dvārā usamen līn honā chāhie; kyoṅki sādhya jo niṣhkarma avasthārūp abhed shuddhasvarūp usakī siddhikī isīprakār upapatti hai, anyathā anupapatti hai (arthāt isīprakārase sādhyakī siddhi hotī hai, anya prakārase nahīn) .
(isī bātako visheṣh samajhāte hain : — ) jab ātmāko, anubhavamen ānevāle anek paryāyarūp bhedabhāvoṅke sāth mishritatā hone par bhī sarva prakārase bhedagnānamen pravīṇatāse ‘jo yah anubhūti hai so hī main hūn̐’ aise ātmagnānase prāpta honevālā, yah ātmā jaisā jānā vaisā hī hai isaprakārakī pratīti jisakā lakṣhaṇ hai aisā, shraddhān udit hotā hai tab samasta anyabhāvoṅkā bhed honese niḥshaṅk sthir honemen samartha honese ātmākā ācharaṇ uday hotā huā ātmāko sādhatā hai . aise sādhya ātmākī siddhikī isaprakār upapatti hai .
Page 51 of 642
PDF/HTML Page 84 of 675
single page version
svayamevānubhūyamāne‘pi bhagavatyanubhūtyātmanyātmanyanādibandhavashāt paraiḥ samamekatvādhyavasāyen vimūḍhasyāyamahamanubhūtirityātmagnānan notplavate, tadabhāvādagnātakharashr̥uṅgashraddhānasamānatvāt shraddhānamapi notplavate, tadā samastabhāvāntaraviveken niḥshaṅk mavasthātumashakyatvādātmānucharaṇamanutplavamānan nātmānan sādhayatīti sādhyasiddheranyathānupapattiḥ .
apatitamidamātmajyotirudgachchhadachchham .
na khalu na khalu yasmādanyathā sādhyasiddhiḥ ..20..
agnātakā shraddhān gadheke sīṅgake shraddhān samān hai isalie, shraddhān bhī udit nahīn hotā tab
samasta anyabhāvoṅke bhedase ātmāmen niḥshaṅk sthir honekī asamarthatāke kāraṇ ātmākā ācharaṇ
udit na honese ātmāko nahīn sādh sakatā . isaprakār sādhya ātmākī siddhikī anyathā
bhāvārtha : — sādhya ātmākī siddhi darshan-gnān-chāritrase hī hai, anya prakārase nahīn . kyoṅki : — pahale to ātmāko jāne ki yah jo jānanevālā anubhavamen ātā hai so main hūn̐ . isake bād usakī pratītirūp shraddhān hotā hai; kyoṅki jāne binā kisakā shraddhān karegā ? tatpashchāt samasta anyabhāvonse bhed karake apanemen sthir ho . — isaprakār siddhi hotī hai . kintu yadi jāne hī nahīn, to shraddhān bhī nahīn ho sakatā; aur aisī sthitimen sthiratā kahān̐ karegā ? isaliye yah nishchay hai ki anya prakārase siddhi nahīn hotī ..17-18..
shlokārtha : — āchārya kahate hain ki — [anantachaitanyachihnan ] ananta (avinashvar) chaitanya jisakā chihna hai aisī [idam ātmajyotiḥ ] is ātmajyotikā [satatam anubhavāmaḥ ] ham nirantar anubhav karate hain, [yasmāt ] kyoṅki [anyathā sādhyasiddhiḥ na khalu na khalu ] usake anubhavake binā anya prakārase sādhya ātmākī siddhi nahīn hotī . vah ātmajyoti aisī hai ki [katham api samupāttatritvam api ekatāyāḥ apatitam ] jisane kisī prakārase tritva aṅgīkār
Page 52 of 642
PDF/HTML Page 85 of 675
single page version
nanu gnānatādātmyādātmā gnānan nityamupāsta ev, kutastadupāsyatvenānushāsyat iti chet, tanna, yato na khalvātmā gnānatādātmye‘pi kṣhaṇamapi gnānamupāste, svayambuddhabodhitabuddhatvakāraṇ- pūrvakatven gnānasyotpatteḥ . tarhi tatkāraṇātpūrvamagnān evātmā nityamevāpratibuddhatvāt ? evametat .
kiyā hai tathāpi jo ekatvase chyut nahīn huī aur [achchham udgachchhat ] jo nirmalatāse udayako prāpta ho rahī hai .
bhāvārtha : — āchārya kahate hain ki jise kisī prakār paryāyadr̥uṣhṭise tritva prāpta hai tathāpi shuddhadravyadr̥uṣhṭise jo ekatvase rahit nahīn huī tathā jo ananta chaitanyasvarūp nirmal udayako prāpta ho rahī hai aisī ātmajyotikā ham nirantar anubhav karate hain . yah kahanekā āshay yah bhī jānanā chāhie ki jo samyagdr̥uṣhṭi puruṣh hain ve, jaisā ham anubhav karate hain vaisā anubhav karen .20.
ṭīkā : — ab, koī tarka kare ki ātmā to gnānake sāth tādātmyasvarūp hai, alag nahīn hai, isaliye vah gnānakā nitya sevan karatā hī hai; tab phi ra use gnānakī upāsanā karanekī shikṣhā kyon dī jātī hai ? usakā samādhān yah hai : — aisā nahīn hai . yadyapi ātmā gnānake sāth tādātmyasvarūp hai tathāpi vah ek kṣhaṇamātra bhī gnānakā sevan nahīn karatā; kyoṅki svayambuddhatva (svayam svataḥ jānanā) athavā bodhitabuddhatva (dūsareke batānese jānanā) — in kāraṇapūrvak gnānakī utpatti hotī hai . (yā to kālalabdhi āye tab svayam hī jān le athavā koī upadesh denevālā mile tab jāne — jaise soyā huā puruṣh yā to svayam hī jāg jāye athavā koī jagāye tab jāge .) yahān punaḥ prashna hotā hai ki yadi aisā hai to jānaneke kāraṇase pūrva kyā ātmā agnānī hī hai, kyoṅki use sadaiv apratibuddhatva hai ? usakā uttar : — aisā hī hai, vah agnānī hī hai .
ab yahān punaḥ pūchhate hain ki — yah ātmā kitane samay tak (kahān̐ tak) apratibuddha rahatā hai vah kaho . usake uttararūp gāthāsūtra kahate hain : —
Page 53 of 642
PDF/HTML Page 86 of 675
single page version
yathā sparsharasagandhavarṇādibhāveṣhu pr̥uthubudhnodarādyākārapariṇatapudgalaskandheṣhu ghaṭo‘yamiti, ghaṭe cha sparsharasagandhavarṇādibhāvāḥ pr̥uthubudhnodarādyākārapariṇatapudgalaskandhāshchāmī iti vastvabhedenānu- bhūtistathā karmaṇi mohādiṣhvantaraṅgeṣhu nokarmaṇi sharīrādiṣhu bahiraṅgeṣhu chātmatiraskāriṣhu pudgal- pariṇāmeṣhvahamityātmani cha karma mohādayo‘ntaraṅgā nokarma sharīrādayo bahiraṅgāshchātmatiraskāriṇaḥ pudgalapariṇāmā amī iti vastvabheden yāvantan kālamanubhūtistāvantan kālamātmā bhavatyapratibuddhaḥ . yadā kadāchidyathā rūpiṇo darpaṇasya svaparākārāvabhāsinī svachchhataiv vahnerauṣhṇyan jvālā cha tathā nīrūpasyātmanaḥ svaparākārāvabhāsinī gnātr̥utaiv pudgalānān karma nokarma cheti svataḥ parato vā bhedavignānamūlānubhūtirutpatsyate tadaiv pratibuddho bhaviṣhyati .
gāthārtha : — [yāvat ] jab tak is ātmākī [karmaṇi ] gnānāvaraṇādi dravyakarma, bhāvakarma [cha ] aur [nokarmaṇi ] sharīrādi nokarmamen [ahan ] ‘yah main hūn̐’ [cha ] aur [ahakan karma nokarma iti ] mujhamen (-ātmāmen) ‘yah karma-nokarma hain’ — [eṣhā khalu buddhiḥ ] aisī buddhi hai, [tāvat ] tab tak [apratibuddhaḥ ] yah ātmā apratibuddha [bhavati ] hai .
ṭīkā : — jaise sparsha, ras, gandh, varṇa ādi bhāvommen tathā chauṛā tal, baṛā udar ādike ākār pariṇat huye pudgalake skandhommen ‘yah ghaṭ hai’ isaprakār, aur ghaṛemen ‘yah sparsha, ras, gandh, varṇa ādi bhāv tathā chauṛā tal, baṛā udar ādike ākārarūp pariṇat pudgal-skandh hain ’ isaprakār vastuke abhedase anubhūti hotī hai, isīprakār karma – moh ādi antaraṅga (pariṇām) tathā nokarma — sharīrādi bāhya vastuyen — ki jo (sab) pudgalake pariṇām hain aur ātmākā tiraskār karanevāle hain — unamen ‘yah main hūn̐’ isaprakār aur ātmāmen ‘yah karma — moh ādi antaraṅga tathā nokarma — sharīrādi bahiraṅga, ātma-tiraskārī (ātmākā tiraskār karanevāle) pudgal-pariṇām hain’ isaprakār vastuke abhedase jab tak anubhūti hai tab tak ātmā apratibuddha hai; aur jab kabhī, jaise rūpī darpaṇakī sva-parake ākārakā pratibhās karanevālī svachchhatā hī hai aur uṣhṇatā tathā jvālā agnikī hai isīprakār arūpī ātmākī to apaneko aur parako jānanevālī gnātr̥utā hī hai aur karma tathā nokarma pudgalake hain, isaprakār svataḥ athavā paropadeshase jisakā mūl bhedavignān hai aisī anubhūti utpanna hogī tab hī (ātmā) pratibuddha hogā
Page 54 of 642
PDF/HTML Page 87 of 675
single page version
machalitamanubhūtin ye svato vānyato vā .
rmukuravadavikārāḥ santatan syusta ev ..21..
bhāvārtha : — jaise sparshādimen pudagalakā aur pudgalamen sparshādikā anubhav hotā hai arthāt donon ekarūp anubhavamen āte hain, usīprakār jab tak ātmāko, karma-nokarmamen ātmākī aur ātmāmen karma-nokarmakī bhrānti hotī hai arthāt donon ekarūp bhāsit hote hain, tab tak to vah apratibuddha hai : aur jab vah yah jānatā hai ki ātmā to gnātā hī hai aur karma-nokarma pudgalake hī hain tabhī vah pratibuddha hotā hai . jaise darpaṇamen agnikī jvālā dikhāī detī hai vahān yah gnāt hotā hai ki ‘‘jvālā to agnimen hī hai, vah darpaṇamen praviṣhṭa nahīn hai, aur jo darpaṇamen dikhāī de rahī hai vah darpaṇakī svachchhatā hī hai’’; isīprakār ‘‘karma-nokarma apane ātmāmen praviṣhṭa nahīn hain; ātmākī gnān-svachchhatā aisī hī hai ki jisamen gneyakā pratibimba dikhāī de; isīprakār karma-nokarma gney hain, isaliye ve pratibhāsit hote hain’’ — aisā bhedagnānarūp anubhav ātmāko yā to svayamev ho athavā upadeshase ho tabhī vah pratibuddha hotā hai ..19..
shlokārtha : — [ye ] jo puruṣh [svataḥ vā anyataḥ vā ] apanese hī athavā parake upadeshase [katham api hi ] kisī bhī prakārase [bhedavignānamūlām ] bhedavignān jisakā mūl utpattikāraṇ hai aisī apane ātmākī [achalitam ] avichal [anubhūtim ] anubhūtiko [labhante ] prāpta karate hain, [te ev ] ve hī puruṣh [mukuravat ] darpaṇakī bhānti [pratiphalan- nimagna-ananta-bhāv-svabhāvaiḥ ] apanemen pratibimbit hue ananta bhāvoṅke svabhāvonse [santatan ] nirantar [avikārāḥ ] vikārarahit [syuḥ ] hote hain, — gnānamen jo gneyoṅke ākār pratibhāsit hote hain unase rāgādi vikārako prāpta nahīn hote .21.
ab shiṣhya prashna karatā hai ki apratibuddhako kaise pahichānā jā sakatā hai usakā chihna batāiye; usake uttararūp gāthā kahate hain : —
Page 55 of 642
PDF/HTML Page 88 of 675
single page version
gāthārtha : — [anyat yat paradravyan ] jo puruṣh apanese anya jo paradravya — [sachittāchittamishran vā ] sachitta strīputrādik, achitta dhanadhānyādik athavā mishra grāmanagarādik hain — unhen yah samajhatā hai ki [ahan etat ] main yah hūn̐, [etat aham ] yah dravya mujh-svarūp hai, [aham etasya asmi ] main isakā hūn̐, [etat mam asti ] yah merā hai, [etat mam pūrvam āsīt ] yah merā pahale thā, [etasya aham api pūrvam āsam ] isakā main bhī pahale thā, [etat mam punaḥ bhaviṣhyati] yah merā bhaviṣhyamen hogā, [aham api etasya bhaviṣhyāmi ] main bhī isakā bhaviṣhyamen
Page 56 of 642
PDF/HTML Page 89 of 675
single page version
yathāgnirindhanamastīndhanamagnirastyagnerindhanamastīndhanasyāgnirasti, agnerindhanan pūrvamāsīdi- ndhanasyāgniḥ pūrvamāsīt, agnerindhanan punarbhaviṣhyatīndhanasyāgniḥ punarbhaviṣhyatītīndhan evā- sadbhūtāgnivikalpatvenāpratibuddhaḥ kashchillakṣhyet, tathāhametadasmyetadahamasti mamaitadastyetasyāhamasmi, mamaitatpūrvamāsīdetasyāhan pūrvamāsan, mamaitatpunarbhaviṣhyatyetasyāhan punarbhaviṣhyāmīti paradravya evāsadbhūtātmavikalpatvenāpratibuddho lakṣhyetātmā . nāgnirindhanamasti nendhanamagnirastyagni- ragnirastīndhanamindhanamasti nāgnerindhanamasti nendhanasyāgnirastyagneragnirastīndhanasyendhanamasti, nāgnerindhanan pūrvamāsīnnendhanasyāgniḥ pūrvamāsīdagneragniḥ pūrvamāsīdindhanasyendhanan pūrvamāsīt, nāgnerindhanan punarbhaviṣhyati nendhanasyāgniḥ punarbhaviṣhyatyagneragniḥ punarbhaviṣhyatīndhanasyendhanan punarbhaviṣhyatīti kasyachidagnāvev sadbhūtāgnivikalpavannāhametadasmi naitadahamastya- hamahamasmyetadetadasti, na mamaitadasti naitasyāhamasmi mamāhamasmyetasyaitadasti, na hoūn̐gā, — [etat tu asadbhūtam ] aisā jhūṭhā [ātmavikalpan ] ātmavikalpa [karoti ] karatā hai vah [sammūḍhaḥ ] mūḍh hai, mohī hai, agnānī hai; [tu ] aur jo puruṣh [bhūtārthan ] paramārtha vastusvarūpako [jānan ] jānatā huā [tam ] vaisā jhūṭhā vikalpa [na karoti ] nahīn karatā vah [asammūḍhaḥ ] mūḍh nahīn, gnānī hai .
ṭīkā : — (dr̥uṣhṭāntase samajhāte hainḥ) jaise koī puruṣh īndhan aur agniko milā huā dekhakar aisā jhūṭhā vikalpa kare ki ‘‘agni hai so īndhan hai aur īndhan hai so agni hai; agnikā īndhan hai, īndhanakī agni hai; agnikā īndhan pahale thā, īndhanakī agni pahale thī; agnikā īndhan bhaviṣhyamen hogā, īndhanakī agni bhaviṣhyamen hogī;’’ — aisā īndhanamen hī agnikā vikalpa karatā hai vah jhūṭhā hai, usase apratibuddha (agnānī) koī pahichānā jātā hai, isīprakār koī ātmā paradravyamen hī asatyārtha ātmavikalpa (ātmākā vikalpa) kare ki ‘‘main yah paradravya hūn̐, yah paradravya mujhasvarūp hai; yah merā paradravya hai, is paradravyakā main hūn̐; merā yah pahale thā, main isakā pahale thā; merā yah bhaviṣhyamen hogā; main isakā bhaviṣhyamen hoūn̐gā’’; — aise jhūṭhe vikalponse apratibuddha (agnānī) pahichānā jātā hai .
aur, ‘‘agni hai vah īndhan nahīn hai, īndhan hai vah agni nahīn hai, — agni hai vah agni hī hai, īndhan hai vah īndhan hī hai; agnikā īndhan nahīn, īndhanakī agni nahīn, — agnikī hī agni hai, īndhanakā īndhan hai; agnikā īndhan pahale nahīn thā, īndhanakī agni pahale nahīn thī, — agnikī agni pahale thī īndhanakā īndhan pahale thā; agnikā īndhan bhaviṣhyamen nahīn hogā, īndhanakī agni bhaviṣhyamen nahīn hogī, — agnikī agni hī bhaviṣhyamen hogī, īndhanakā īndhan hī bhaviṣhyamen hogā’’;
Page 57 of 642
PDF/HTML Page 90 of 675
single page version
mamaitatpūrvamāsīnnaitasyāhan pūrvamāsan mamāhan pūrvamāsametasyaitatpūrvamāsīt, na mamaitatpunarbhaviṣhyati naitasyāhan punarbhaviṣhyāmi mamāhan punarbhaviṣhyāmyetasyaitatpunarbhaviṣhyatīti svadravya ev sadbhūtātmavikalpasya pratibuddhalakṣhaṇasya bhāvāt .
rasayatu rasikānān rochanan gnānamudyat .
kil kalayati kāle kvāpi tādātmyavr̥uttim ..22..
hoūn̐gā, — main apanā hī bhaviṣhyamen hoūn̐gā, is (paradravya)kā yah (paradravya) bhaviṣhyamen hogā’’ .
bhāvārtha : — jo paradravyamen ātmākā vikalpa karatā hai vah to agnānī hai aur jo apane ātmāko hī apanā mānatā hai vah gnānī hai — yah agni-īndhanake dr̥uṣhṭāntase dr̥urḥ kiyā hai ..20se22..
shlokārtha : — [jagat ] jagat arthāt jagatke jīvo ! [ājanmalīḍhan moham ] anādi sansārase lekar āj tak anubhav kiye gaye mohako [idānīn tyajatu ] ab to chhoṛo aur [rasikānān rochanan ] rasik janoṅko ruchikar, [udyat gnānam ] uday huā jo gnān usakā [rasayatu ] āsvādan karo; kyoṅki [ih ] is lokamen [ātmā ] ātmā [kil ] vāstavamen [katham api ] kisīprakār bhī [anātmanā sākam ] anātmā(paradravya)ke sāth [kva api kāle ] kadāpi [tādātmyavr̥uttim kalayati na ] tādātmyavr̥utti (ekatva)ko prāpta nahīn hotā, kyoṅki [ekaḥ ] ātmā ek hai vah anya dravyake sāth ekatārūp nahīn hotā
Page 58 of 642
PDF/HTML Page 91 of 675
single page version
āsvādan karo; moh vr̥uthā hai, jhūṭhā hai, duḥkhakā kāraṇ hai .22.
‘ye baddha aur abaddha pudgaladravya merā’ vo kahai ..23..
vo kaise pudgal ho sake jo, tū kahe merā are ! ..24..
tū tab hi aisā kah sake, ‘hai merā’ pudgaladravyako ..25..
gāthārtha : — [agnānamohitamati: ] jisakī mati agnānase mohit hai aur [bahubhāvasanyukta: ] jo moh, rāg, dveṣh ādi anek bhāvonse yukta hai aisā [jīv: ] jīv
Page 59 of 642
PDF/HTML Page 92 of 675
single page version
yugapadanekavidhasya bandhanopādheḥ sannidhānen pradhāvitānāmasvabhāvabhāvānān sanyogavashādvichitro- pāshrayoparaktaḥ spha ṭikopal ivātyantatirohitasvabhāvabhāvatayā astamitasamastavivekajyotirmahatā svayamagnānen vimohitahr̥udayo bhedamakr̥u tvā tānevāsvabhāvabhāvān svīkurvāṇaḥ pudgaladravyan mamedamityanubhavati kilāpratibuddho jīvaḥ . athāyamev pratibodhyate — re durātman, ātmapansan, jahīhi jahīhi paramāvivekaghasmarasatr̥uṇābhyavahāritvam . dūranirastasamastasandehaviparyāsānadhyavasāyen [bhaṇati ] kahatā hai ki [idan ] yah [baddham tathā cha abaddhan ] sharīrādik baddha tathā dhanadhānyādik abaddha [pudgalan dravyam ] pudgaladraḍḍavya [mam ] merā hai . āchārya kahate hain ki — [sarvagnagnānadr̥uṣhṭa: ] sarvagnake gnān dvārā dekhā gayā jo [nityam ] sadā [upayogalakṣhaṇ: ] upayogalakṣhaṇavālā [jīvaḥ ] jīv hai [sa: ] vah [pudgaladravyībhūtaḥ ] pudgaladraḍḍavyarūp [kathan ] kaise ho sakatā hai [yat ] jisase ki [bhaṇasi ] tū kahatā hai ki [idan mam ] yah pudgaladraḍḍavya merā hai ? [yadi ] yadie [sa: ] jīvadravya [pudgaladravyībhūt: ] pudgaladraḍḍavyarūp ho jāy aur [itarat ] pudgaladraḍḍavya [jīvatvam ] jīvatvako [āgatam ] prāpta kare [tat ] to [vaktun shakta: ] tū kah sakatā hai [yat ] ki [idan pudgalan dravyam ] yah pudgaladraḍḍavya [mam ] merā hai . (kintu aisā to nahīn hotā .)
ṭīkā : — ek hī sāth anek prakārakī bandhanakī upādhikī ati nikaṭatāse vegapūrvak bahate huye asvabhāvabhāvoṅke sanyogavash jo (apratibuddha – agnānī jīv) anek prakārake varṇavāle 1āshrayakī nikaṭatāse raṅge hue spha ṭik pāṣhāṇ jaisā hai, atyanta tirobhūt (ḍhan̐ke huye) apane svabhāvabhāvatvase jo jisakī samasta bhedagnānarūp jyoti asta ho gaī hai aisā hai, aur mahā agnānase jisakā hr̥uday svayam svataḥ hī vimohit hai-aisā apratibuddha (-agnānī) jīv sva-parakā bhed na karake, un asvabhāvabhāvoṅko hī (jo apane svabhāv nahīn hain aise vibhāvoṅko hī) apanā karatā huā, pudgaladravyako ‘yah merā hai’ isaprakār anubhav karatā hai . (jaise spha ṭikapāṣhāṇamen anek prakārake varṇoṅkī nikaṭatāse anekavarṇarūpatā dikhāī detī hai, spha ṭikakā nij shvet-nirmalabhāv dikhāī nahīn detā, isīprakār apratibuddhako karmakī upādhise ātmākā shuddha svabhāv āchchhādit ho rahā hai — dikhāī nahīn detā, isalie pudgaladravyako apanā mānatā hai t) aise apratibuddhako ab samajhāyā jā rahā hai ki : — re durātman ! ātmaghāt karanevāle ! jaise param avivekapūrvak khānevāle 1āshray = jisamen spha ṭikamaṇi rakhā huā ho vah vastu .
Page 60 of 642
PDF/HTML Page 93 of 675
single page version
vishvaikajyotiṣhā sarvagnagnānen sphu ṭīkr̥utan kil nityopayogalakṣhaṇan jīvadravyan tatkathan pudgaladravyībhūtan yen pudgaladravyan mamedamityanubhavasi, yato yadi kathañchanāpi jīvadravyan pudgaladravyībhūtan syāt pudgaladravyan cha jīvadravyībhūtan syāt tadaiv lavaṇasyodakamiv mamedan pudgaladravyamityanubhūtiḥ kil ghaṭet, tattu na kathañchanāpi syāt . tathā hi — yathā kṣhāratvalakṣhaṇan lavaṇamudakībhavat dravatvalakṣhaṇamudakan cha lavaṇībhavat kṣhāratvadravatvasahavr̥uttyavirodhādanubhūyate, na tathā nityopayogalakṣhaṇan jīvadravyan pudgaladravyībhavat nityānupayogalakṣhaṇan pudgaladravyan cha jīvadravyībhavat upayogānupayogayoḥ prakāshatamasoriv sahavr̥uttivirodhādanubhūyate . tatsarvathā prasīd, vibudhyasva, svadravyan mamedamityanubhav . hāthī ādi pashu sundar āhārako tr̥uṇ sahit khā jāte hain usīprakār khāneke svabhāvako tū chhoṛ, chhoṛ . jisane samasta sandeh, viparyay, anadhyavasāy dūr kar diye hain aur jo vishvako (samasta vastuoṅko) prakāshit karaneke lie ek advitīy jyoti hai aise sarvagnagnānase sphu ṭa (pragaṭ) kiyā gayā jo nitya upayogasvabhāvarūp jīvadravya vah pudgaladravyarūp kaise ho gayā ki jisase tū yah anubhav karatā hai ki ‘yah pudgaladravya merā hai’ ? kyoṅki yadi kisī bhī prakārase jīvadravya pudgaladravyarūp ho aur pudgaladravya jīvadravyarūp ho tabhī ‘namakakā pānī’ isaprakārake anubhavakī bhānti aisī anubhūti vāstavamen ṭhīk ho sakatī hai ki ‘yah pudgaladravya merā hai’; kintu aisā to kisī bhī prakārase nahīn banatā
dr̥uṣhṭānta dekar isī bātako spaṣhṭa karate hain : — jaise khārāpan jisakā lakṣhaṇ hai aisā namak pānīrūp hotā huā dikhāī detā hai aur dravatva (pravāhīpan) jisakā lakṣhaṇ hai aisā pānī namakarūp hotā dikhāī detā hai, kyoṅki khārepan aur dravatvakā ek sāth rahanemen avirodh hai, arthāt usamen koī bādhā nahīn ātī, isaprakār nitya upayogalakṣhaṇavālā jīvadravya pudgaladravya hotā huā dikhāī nahīn detā aur nitya anupayog (jaṛ) lakṣhaṇavālā pudgaladravya jīvadravya hotā huā dekhanemen nahīn ātā, kyoṅki prakāsh aur andhakārakī bhān̐ti upayog aur anupayogakā ek hī sāth rahanemen virodh hai; jaṛ aur chetan kabhī bhī ek nahīn ho sakate . isaliye tū sarva prakārase prasanna ho, (apane chittako ujjaval karake) sāvadhān ho aur svadravyako hī ‘yah merā hai’ isaprakār anubhav kar . (isaprakār shrī guruoṅkā upadesh hai .)
bhāvārtha : — yah agnānī jīv pudgaladravyako apanā mānatā hai; use upadesh dekar sāvadhān kiyā hai ki jaṛ aur chetanadravya — donon sarvathā bhinna-bhinna hain, kabhī bhī kisī bhī prakārase ekarūp nahīn hote aisā sarvagna bhagavānane dekhā hai; isaliye he agnānī ! tū paradravyako ekarūp mānanā chhoṛ de; vyarthakī mānyatāse bas kar ..23-24-25..
Page 61 of 642
PDF/HTML Page 94 of 675
single page version
tyajasi jhagiti mūrtyā sākamekatvamoham ..23..
shlokārtha : — [ayi ] ‘ayi’ yah komal sambodhanakā sūchak avyay hai . āchāryadev komal sambodhanase kahate hain ki he bhāī ! tū [katham api ] kisīprakār mahā kaṣhṭase athavā [mr̥utvā ] marakar bhī [tattvakautūhalī san ] tattvoṅkā kautūhalī hokar [mūrteḥ muhūrtam pārshvavartī bhav ] is sharīrādi mūrta dravyakā ek muhūrta (do ghaṛī) paṛausī hokar [anubhav ] ātmākā anubhav kar [ath yen ] ki jisase [svan vilasantan ] apane ātmāko vilāsarūp, [pr̥uthak ] sarva paradravyonse bhinna [samālokya ] dekhakar [mūrtyā sākam ] is sharīrādi mūrtik pudgaladravyake sāth [ekatvamoham ] ekatvake mohako [jhagiti tyajasi ] tū shīghra hī chhoṛ degā
bhāvārtha : — yadi yah ātmā do ghaṛī pudgaladravyase bhinna apane shuddha svarūpakā anubhav kare (usamen līn ho), parīṣhahake āne par bhī ḍige nahīn, to ghātiyākarmakā nāsh karake, kevalagnān utpanna karake, mokṣhako prāpta ho . ātmānubhavakī aisī mahimā hai tab mithyātvakā nāsh karake samyagdarshanakī prāpti honā to sugam hai; isaliye shrī guruonne pradhānatāse yahī upadesh diyā hai .23.
mithyā bane stavanā sabhī, so ekatā jīvadehakī ! ..26..
Page 62 of 642
PDF/HTML Page 95 of 675
single page version
dhāmoddāmamahasvinān janamano muṣhṇanti rūpeṇ ye .
vandyāste‘ṣhṭasahasralakṣhaṇadharāstīrtheshvarāḥ sūrayaḥ ..24..
— ityādikā tīrthakarāchāryastutiḥ samastāpi mithyā syāt . tato ya evātmā tadev sharīran pudgaladravyamiti mamaikāntikī pratipattiḥ .
gāthārtha : — apratibuddha jīv kahatā hai ki — [yadi ] yadi [jīvaḥ ] jīv [sharīran na ] sharīr nahīn hai to [tīrthakarāchāryasanstutiḥ ] tīrthaṅkar-āchāryoṅkī jo stuti kī gaī hai vah [sarvā api ] sabhī [mithyā bhavati ] mithyā (jhūṭhī) hotī hai; [ten tu ] isaliye ham samajhate hain ki [ātmā ] jo ātmā hai vah [dehaḥ cha ev ] deh hī [bhavati ] hai .
ṭīkā : — jo ātmā hai vahī pudgaladravyasvarūp yah sharīr hai . yadi aisā na ho to tīrthaṅkar-āchāryoṅkī jo stuti kī gaī hai vah sab mithyā siddha hogī . vah stuti isaprakār hai : —
shlokārtha : — [te tīrtheshvarāḥ sūrayaḥ vandyāḥ ] ve tīrthaṅkar-āchārya vandanīy hain . kaise hain ve ? [ye kāntyā ev dashadishaḥ snapayanti ] apane sharīrakī kāntise dason dishāoṅko dhote hain — nirmal karate hain, [ye dhāmnā uddām-mahasvinān dhām nirundhanti ] apane tejase utkr̥uṣhṭa tejavāle sūryādike tejako ḍhak dete hain, [ye rūpeṇ janamanaḥ muṣhṇanti ] apane rūpase logoṅke manako har lete hain, [divyen dhvaninā shravaṇayoḥ sākṣhāt sukhan amr̥utan kṣharantaḥ ] divyadhvanise (bhavyoṅke) kānommen sākṣhāt sukhāmr̥ut barasāte hain aur ve [aṣhṭasahasralakṣhaṇadharāḥ ] ek hajār āṭh lakṣhaṇoṅke dhārak hain .24.
— ityādirūpase tīrthaṅkar-āchāryoṅkī jo stuti hai vah sab hī mithyā siddha hotī hai . isaliye hamārā to yahī ekānta nishchay hai ki jo ātmā hai vahī sharīr hai, pudgaladravya hai . isaprakār apratibuddhane kahā ..26..
Page 63 of 642
PDF/HTML Page 96 of 675
single page version
ih khalu parasparāvagāḍhāvasthāyāmātmasharīrayoḥ samāvartitāvasthāyān kanakakaladhautayorek- skandhavyavahāravadvayavahāramātreṇaivaikatvan, na punarnishchayataḥ, nishchayato hyātmasharīrayorupayogānupayog- svabhāvayoḥ kanakakaladhautayoḥ pītapāṇḍuratvādisvabhāvayorivātyantavyatiriktatvenaikārthatvānupapatteḥ nānātvameveti . evan hi kil nayavibhāgaḥ . tato vyavahāranayenaiv sharīrastavanenātmastavanamupapannam .
āchāryadev kahate hain ki aisā nahīn hai; tū nayavibhāgako nahīn jānatā . vah nayavibhāg isaprakār hai aisā gāthā dvārā kahate hain : —
gāthārtha : — [vyavahāranayaḥ ] vyavahāranay to [bhāṣhate ] yah kahatā hai ki [jīvaḥ dehaḥ cha ] jīv aur sharīr [ekaḥ khalu ] ek hī [bhavati ] hai; [tu ] kintu [nishchayasya ] nishchayanayake abhiprāyase [jīvaḥ dehaḥ cha ] jīv aur sharīr [kadā api ] kabhī bhī [ekārthaḥ ] ek padārtha [na ] nahīn hain .
ṭīkā : — jaise is lokamen sone aur chāndīko galākar ek kar denese ekapiṇḍakā vyavahār hotā hai usīprakār ātmā aur sharīrakī paraspar ek kṣhetramen rahanekī avasthā honese ekapanekā vyavahār hotā hai . yon vyavahāramātrase hī ātmā aur sharīrakā ekapanā hai, parantu nishchayase ekapanā nahīn hai; kyoṅki nishchayase dekhā jāye to, jaise pīlāpan ādi aur saphe dī ādi jinakā svabhāv hai aise sone aur chāndīmen atyanta bhinnatā honese unamen ekapadārthapanekī asiddhi hai, isalie anekatva hī hai, isīprakār upayog aur anupayog jinakā svabhāv hai aise ātmā aur sharīramen atyanta bhinnatā honese unamen ekapadārthapanekī asiddhi hai, isaliye anekatva hī hai . aisā yah pragaṭ nayavibhāg hai .
Page 64 of 642
PDF/HTML Page 97 of 675
single page version
yathā kaladhautaguṇasya pāṇḍuratvasya vyapadeshen paramārthato‘tatsvabhāvasyāpi kārtasvarasya vyavahāramātreṇaiv pāṇḍuran kārtasvaramityasti vyapadeshaḥ, tathā sharīraguṇasya shuklalohitatvādeḥ stavanen paramārthato‘tatsvabhāvasyāpi tīrthakarakevalipuruṣhasya vyavahāramātreṇaiv shuklalohitastīrthakarakevali-
bhāvārtha : — vyavahāranay to ātmā aur sharīrako ek kahatā hai aur nishchayanay bhinna kahatā hai . isaliye vyavahāranayase sharīrakā stavan karanese ātmākā stavan mānā jātā hai ..27..
māne munī jo kevalī vandan huā, stavanā huī ..28..
gāthārtha : — [jīvāt anyat ] jīvase bhinna [idam pudgalamayan dehan ] is pudgalamay dehakī [stutvā ] stuti karake [muniḥ ] sādhu [manyate khalu ] aisā mānate hain ki [mayā ] mainne [kevalī bhagavān ] kevalī bhagavānakī [stutaḥ ] stuti kī aur [vanditaḥ ] vandanā kī .
ṭīkā : — jaise, paramārthase saphe dī sonekā svabhāv nahīn hai, phi ra bhī chāndīkā jo shvet guṇ hai, usake nāmase sonekā nām ‘shvet svarṇa’ kahā jātā hai yah vyavahāramātrase hī kahā jātā hai; isīprakār, paramārthase shukla-raktatā tīrthaṅkar-kevalīpuruṣhakā svabhāv na hone par bhī, sharīrake guṇ jo shukla-raktatā ityādi hain, unake stavanase tīrthaṅkar-kevalīpuruṣhakā ‘shukla-rakta tīrthaṅkar-kevalīpuruṣh’ ke rūpamen stavan kiyā jātā hai vah vyavahāramātrase hī kiyā jātā hai . kintu nishchayanayase sharīrakā stavan karanese ātmākā stavan nahīn ho sakatā .
Page 65 of 642
PDF/HTML Page 98 of 675
single page version
puruṣh ityasti stavanam . nishchayanayen tu sharīrastavanenātmastavanamanupapannamev .
yathā kārtasvarasya kaladhautaguṇasya pāṇḍuratvasyābhāvānna nishchayatastadvayapadeshen vyapadeshaḥ, kārtasvaraguṇasya vyapadeshenaiv kārtasvarasya vyapadeshāt; tathā tīrthakarakevalipuruṣhasya sharīraguṇasya
bhāvārtha : — yahān̐ koī prashna kare ki — vyavahāranay to asatyārtha kahā hai aur sharīr jaṛ hai tab vyavahārāshrit jaṛakī stutikā kyā phal hai ? usakā uttar yah hai : — vyavahāranay sarvathā asatyārtha nahīn hai, use nishchayako pradhān karake asatyārtha kahā hai . aur chhadmasthako apanā, parakā ātmā sākṣhāt dikhāī nahīn detā, sharīr dikhāī detā hai, usakī shāntarūp mudrāko dekhakar apaneko bhī shānta bhāv hote hain . aisā upakār samajhakar sharīrake āshrayase bhī stuti karatā hai; tathā shānta mudrāko dekhakar antaraṅgamen vītarāg bhāvakā nishchay hotā hai yah bhī upakār hai ..28..
jo kevalīguṇako stave paramārtha kevali vo stave ..29..
gāthārtha : — [tat ] vah stavan [nishchaye ] nishchayamen [na yujyate ] yogya nahīn hai, [hi ] kyoṅki [sharīraguṇāḥ ] sharīrake guṇ [kevalinaḥ ] kevalīke [na bhavanti ] nahīn hote; [yaḥ ] jo [kevaliguṇān ] kevalīke guṇoṅkī [stauti ] stuti karatā hai [saḥ ] vah [tattvan ] paramārthase [kevalinan ] kevalīkī [stauti ] stuti karatā hai .
ṭīkā : — jaise chāndīkā guṇ jo saphe dapanā, usakā suvarṇamen abhāv hai, isaliye nishchayase saphe dīke nāmase sonekā nām nahīn banatā, suvarṇake guṇ jo pīlāpan ādi hain unake nāmase hī suvarṇakā nām hotā hai; isīprakār sharīrake guṇ jo shukla-raktatā ityādi hain unakā tīrthaṅkar- kevalīpuruṣhamen abhāv hai, isaliye nishchayase sharīrake shukla-raktatā ādi guṇoṅkā stavan karanese
Page 66 of 642
PDF/HTML Page 99 of 675
single page version
shukl̥rulohitatvāderabhāvānna nishchayatastatstavanen stavanan, tīrthakarakevalipuruṣhaguṇasya stavanenaiv tīrthakarakevalipuruṣhasya stavanāt .
tīrthaṅkar-kevalīpuruṣhakā stavan nahīn hotā hai, tīrthaṅkar-kevalīpuruṣhake guṇoṅkā stavan karanese hī tīrthaṅkar-kevalīpuruṣhakā stavan hotā hai ..29..
ab shiṣhya prashna karatā hai ki ātmā to sharīrakā adhiṣhṭhātā hai, isaliye sharīrake stavanase ātmākā stavan nishchayase kyon yukta nahīn hai ? usake uttararūp dr̥uṣhṭānta sahit gāthā kahate hain : —
tyon dehaguṇake stavanase nahin kevalīguṇ stavan ho ..30..
gāthārtha : — [yathā ] jaise [nagare ] nagarakā [varṇite api ] varṇan karane par bhī [rāgnaḥ varṇanā ] rājākā varṇan [na kr̥utā bhavati ] nahīn kiyā jātā, isīprakār [dehaguṇe stūyamāne ] sharīrake guṇakā stavan karane par [kevaliguṇāḥ ] kevalīke guṇoṅkā [stutāḥ na bhavanti ] stavan nahīn hotā .
Page 67 of 642
PDF/HTML Page 100 of 675
single page version
– iti nagare varṇite‘pi rāgnaḥ tadadhiṣhṭhātr̥utve‘pi prākāropavanaparikhādimattvābhāvādvarṇanan na syāt .
– iti sharīre stūyamāne‘pi tīrthakarakevalipuruṣhasya tadadhiṣhṭhātr̥utve‘pi susthitasarvāṅgatva- lāvaṇyādiguṇābhāvātstavanan na syāt .
ath nishchayastutimāh . tatra gneyagnāyakasaṅk radoṣhaparihāreṇ tāvat — -ambaram ] koṭake dvārā ākāshako grasit kar rakhā hai (arthāt isakā koṭ bahut ūn̐chā hai), [upavan-rājī-nirgīrṇa-bhūmitalam ] bagīchoṅkī paṅktiyonse jisane bhūmitalako nigal liyā hai (arthāt chāron or bagīchonse pr̥ithvī ḍhak gaī hai) aur [parikhāvalayen pātālam pibati iv ] koṭake chāron orakī khāīke gherese mānon pātālako pī rahā hai (arthāt khāī bahut gaharī hai) .25.
isaprakār nagarakā varṇan karane par bhī usase rājākā varṇan nahīn hotā kyoṅki, yadyapi rājā usakā adhiṣhṭhātā hai tathāpi, vah rājā koṭ-bāg-khāī-ādivālā nahīn hai .
isīprakār sharīrakā stavan karane par tīrthaṅkarakā stavan nahīn hotā yah bhī shlok dvārā kahate hain : —
shlokārtha : — [jinendrarūpan paran jayati ] jinendrakā rūp utkr̥uṣhṭatayā jayavanta vartatā hai, [nityam-avikār-susthit-sarvāṅgam ] jisamen sabhī aṅg sadā avikār aur susthit hain, [apūrva -sahaj-lāvaṇyam ] jisamen (janmase hī) apūrva aur svābhāvik lāvaṇya hai (jo sarvapriy hai) aur [samudran iv akṣhobham ] jo samudrakī bhānti kṣhobharahit hai, chalāchal nahīn hai .26.
isaprakār sharīrakā stavan karane par bhī usase tīrthaṅkar-kevalīpuruṣhakā stavan nahīn hotā kyoṅki, yadyapi tīrthaṅkar-kevalīpuruṣhake sharīrakā adhiṣhṭhātr̥utva hai tathāpi, susthit sarvāṅgatā, lāvaṇya ādi ātmāke guṇ nahīn hain, isaliye tīrthaṅkar-kevalīpuruṣhake un guṇoṅkā abhāv hai ..30..
ab, (tīrthaṅkar-kevalīkī) nishchayastuti kahate hain . usamen pahale gney-gnāyakake saṅkaradoṣhakā parihār karake stuti kahate hain : —