Samaysar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 31-42 ; Kalash: 27-33 ; Jiv-ajiv Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 34

 

Page 68 of 642
PDF/HTML Page 101 of 675
single page version

jo indiye jiṇittā ṇāṇasahāvādhiyan muṇadi ādan . tan khalu jidindiyan te bhaṇanti je ṇichchhidā sāhū ..31..

ya indriyāṇi jitvā gnānasvabhāvādhikan jānātyātmānam .
tan khalu jitendriyan te bhaṇanti ye nishchitāḥ sādhavaḥ ..31..

yaḥ khalu niravadhibandhaparyāyavashen pratyastamitasamastasvaparavibhāgāni nirmalabhedābhyāsakaush- lopalabdhāntaḥsphu ṭātisūkṣhmachitsvabhāvāvaṣhṭambhabalen sharīrapariṇāmāpannāni dravyendriyāṇi, prati- vishiṣhṭasvasvaviṣhayavyavasāyitayā khaṇḍashaḥ ākarṣhanti pratīyamānākhaṇḍaikachichchhaktitayā bhāvendriyāṇi, grāhyagrāhakalakṣhaṇasambandhapratyāsattivashen sah samvidā parasparamekībhūtāniv chichchhakteḥ svayamevānu-

kar indriyajay gnānasvabhāv ru adhik jāne ātmako,
nishchayaviṣhain sthit sādhujan bhāṣhain jitendriy unhīṅko
..31..

gāthārtha :[yaḥ ] jo [indriyāṇi ] indriyoṅko [jitvā ] jītakar [gnān- svabhāvādhikan ] gnānasvabhāvake dvārā anyadravyase adhik [ātmānam ] ātmāko [jānāti ] jānatā hai [tan ] use, [ye nishchitāḥ sādhavaḥ ] jo nishchayanayamen sthit sādhu hain [te ] ve, [khalu ] vāstavamen [jitendriyan ] jitendriy [bhaṇanti ] kahate hain .

ṭīkā :(jo dravyendriyon, bhāvendriyon tathā indriyoṅke viṣhayabhūt padārthoṅkotīnoṅko apanese alag karake samasta anyadravyonse bhinna apane ātmākā anubhav karatā hai vah muni nishchayase jitendriy hai .) anādi amaryādarūp bandhaparyāyake vash jisamen samasta sva-parakā vibhāg asta ho gayā hai (arthāt jo ātmāke sāth aisī ekamek ho rahī hai ki bhed dikhāī nahīn detā) aisī sharīrapariṇāmako prāpta dravyendriyoṅko to nirmal bhedābhyāsakī pravīṇatāse prāpta antaraṅgamen pragaṭ atisūkṣhma chaitanyasvabhāvake avalambanake balase sarvathā apanese alag kiyā; so vah dravyendriyoṅko jītanā huā . bhinna-bhinna apane-apane viṣhayommen vyāpārabhāvase jo viṣhayoṅko khaṇḍakhaṇḍa grahaṇ karatī hain (gnānako khaṇḍakhaṇḍarūp batalātī hain) aisī bhāvendriyoṅko, pratītimen ānevālī akhaṇḍa ek chaitanyashaktitāke dvārā sarvathā apanese bhinna jānā; so yah bhāvendriyoṅkā jītanā huā . grāhyagrāhakalakṣhaṇavāle sambandhakī nikaṭatāke kāraṇ jo apane samvedan (anubhav) ke sāth paraspar ek jaise hue dikhāī dete hain aise, bhāvendriyoṅke


Page 69 of 642
PDF/HTML Page 102 of 675
single page version

bhūyamānāsaṅgatayā bhāvendriyāvagr̥uhyamāṇān sparshādīnindriyārthānshcha sarvathā svataḥ pr̥uthakkaraṇen vijityoparatasamastagneyagnāyakasaṅk radoṣhatvenaikatve ṭaṅkotkīrṇan vishvasyāpyasyopari taratā pratyakṣho- dyotatayā nityamevāntaḥprakāshamānenānapāyinā svataḥsiddhen paramārthasatā bhagavatā gnānasvabhāven sarvebhyo dravyāntarebhyaḥ paramārthato‘tiriktamātmānan sañchetayate sa khalu jitendriyo jin ityekā nishchayastutiḥ .

ath bhāvyabhāvakasaṅk radoṣhaparihāreṇ
jo mohan tu jiṇittā ṇāṇasahāvādhiyan muṇadi ādan .
tan jidamohan sāhun paramaṭṭhaviyāṇayā benti ..32..

dvārā grahaṇ kiye hue, indriyoṅke viṣhayabhūt sparshādi padārthoṅko, apanī chaitanyashaktikī svayamev anubhavamen ānevālī asaṅgatāke dvārā sarvathā apanese alag kiyā; so yah indriyoṅke viṣhayabhūt padārthoṅkā jītanā huā . isaprakār jo (muni) dravyendriyon, bhāvendriyon tathā indriyoṅke viṣhayabhūt padārthoṅko (tīnoṅko) jītakar, gneyagnāyak-saṅkar nāmak doṣh ātā thā so sab dūr honese ekatvamen ṭaṅkotkīrṇa aur gnānasvabhāvake dvārā sarva anyadravyonse paramārthase bhinna aise apane ātmākā anubhav karatā hai vah nishchayase jitendriy jin hai . (gnānasvabhāv anya achetan dravyommen nahīn hai, isalie usake dvārā ātmā sabase adhik, bhinna hī hai .) kaisā hai yah gnānasvabhāv ? is vishvake (samasta padārthoṅke) ū par tiratā huā (unhen jānatā huā bhī unarūp na hotā huā), pratyakṣha udyotapanese sadā antaraṅgamen prakāshamān, avinashvar, svataḥsiddha aur paramārthasataisā bhagavān gnānasvabhāv hai ..31..

isaprakār ek nishchayastuti to yah huī .
(gneyakādravyendriyon, bhāvendriyon tathā indriyoṅke viṣhayabhūt padārthoṅkā aur

gnāyakasvarūp svayam ātmākāun donoṅkā anubhav, viṣhayoṅkī āsaktise, ekasā thā; jab bhedagnānase bhinnatva gnāt kiyā tab vah gneyagnāyak-saṅkaradoṣh dūr huā aisā yahān̐ jānanā .)

ab, bhāvyabhāvak-saṅkaradoṣh dūr karake stuti kahate hain :
kar mohajay gnānasvabhāv ru adhik jāne ātamā,
paramārtha-vignāyak puruṣhane un hi jitamohī kahā
..32..

Page 70 of 642
PDF/HTML Page 103 of 675
single page version

yo mohan tu jitvā gnānasvabhāvādhikan jānātyātmānam .
tan jitamohan sādhun paramārthavignāyakā bruvanti ..32..

yo hi nām phaladānasamarthatayā prādurbhūy bhāvakatven bhavantamapi dūrat ev tadanuvr̥utterātmano bhāvyasya vyāvartanen haṭhānmohan nyakkr̥utyoparatasamastabhāvyabhāvakasaṅk radoṣhatvenaikatve ṭaṅkotkīrṇan vishvasyāpyasyopari taratā pratyakṣhodyotatayā nityamevāntaḥprakāshamānenānapāyinā svataḥsiddhen paramārthasatā bhagavatā gnānasvabhāven dravyāntarasvabhāvabhāvibhyaḥ sarvebhyo bhāvāntarebhyaḥ paramārtha- to‘tiriktamātmānan sañchetayate sa khalu jitamoho jin iti dvitīyā nishchayastutiḥ .

evamev cha mohapadaparivartanen rāgadveṣhakrodhamānamāyālobhakarmanokarmamanovachanakāy- sūtrāṇyekādash pañchānān shrotrachakṣhurghrāṇarasanasparshanasūtrāṇāmindriyasūtreṇ pr̥uthagvyākhyā- tatvādvayākhyeyāni . anayā dishānyānyapyūhyāni .

gāthārtha :[yaḥ tu ] jo muni [mohan ] mohako [jitvā ] jītakar [ātmānam ] apane ātmāko [gnānasvabhāvādhikan ] gnānasvabhāvake dvārā anyadravyabhāvonse adhik [jānāti ] jānatā hai [tan sādhun ] us muniko [paramārthavignāyakāḥ ] paramārthake jānanevāle [jitamohan ] jitamoh [bruvanti ] kahate hain .

ṭīkā :mohakarma phal denekī sāmarthyase pragaṭ udayarūp hokar bhāvakapanese pragaṭ hotā hai, tathāpi tadanusār jisakī pravr̥utti hai aisā jo apanā ātmā bhāvya, usako bhedagnānake bal dvārā dūrase hī alag karanese isaprakār balapūrvak mohakā tiraskār karake, samasta bhāvyabhāvak- saṅkaradoṣh dūr ho jānese ekatvamen ṭaṅkotkīrṇa (nishchal) aur gnānasvabhāvake dvārā anyadravyoṅke svabhāvonse honevāle sarva anyabhāvonse paramārthataḥ bhinna apane ātmākā jo (muni) anubhav karatā hai vah nishchayase jitamoh (jisane mohako jītā hai aisā) jin hain . kaisā hai vah gnānasvabhāv ? is samasta lokake upar tiratā huā, pratyakṣha udyotarūpase sadaiv antaraṅgamen prakāshamān, avināshī, apanese hī siddha aur paramārthasat aisā bhagavān gnānasvabhāv hai .

isaprakār bhāvyabhāvak bhāvake saṅkaradoṣhako dūr karake dūsarī nishchayastuti hai .
is gāthāsūtramen ek mohakā hī nām liyā hai; usamen ‘moh’ padako badalakar usake

sthān par rāg, dveṣh, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kāy rakhakar gyārah sūtra vyākhyānarūp karanā aur shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan tathā sparshanin pāñchake sūtroṅko indriyasūtrake dvārā alag vyākhyānarūp karanā; isaprakār solah sūtroṅko bhinna-bhinna


Page 71 of 642
PDF/HTML Page 104 of 675
single page version

ath bhāvyabhāvakabhāvābhāven
jidamohassa du jaiyā khīṇo moho havejja sāhussa .
taiyā hu khīṇamoho bhaṇṇadi so ṇichchhayavidūhin ..33..
jitamohasya tu yadā kṣhīṇo moho bhavetsādhoḥ .
tadā khalu kṣhīṇamoho bhaṇyate sa nishchayavidbhiḥ ..33..

ih khalu pūrvaprakrānten vidhānenātmano mohan nyakkr̥utya yathoditagnānasvabhāvātiriktā- tmasañchetanen jitamohasya sato yadā svabhāvabhāvabhāvanāsauṣhṭhavāvaṣhṭambhāttatsantānātyantavināshen punaraprādurbhāvāy bhāvakaḥ kṣhīṇo mohaḥ syāttadā sa ev bhāvyabhāvakabhāvābhāvenaikatve ṭaṅkotkīrṇan vyākhyānarūp karanā aur is upadeshase anya bhī vichār lenā .

bhāvārtha :bhāvak mohake anusār pravr̥utti karanese apanā ātmā bhāvyarūp hotā hai use bhedagnānake balase bhinna anubhav karanevālā jitamoh jin hai . yahān̐ aisā āshay hai ki shreṇī charḥate hue jise mohakā uday anubhavamen na rahe aur jo apane balase upashamādi karake ātmānubhav karatā hai use jitamoh kahā hai . yahān̐ mohako jītā hai; usakā nāsh nahīn huā ..32..

ab, bhāvyabhāvak bhāvake abhāvase nishchayastuti batalāte hain :
jitamoh sādhu puruṣhakā jab moh kṣhay ho jāy hai,
paramārthavignāyak puruṣh kṣhīṇamoh tab unako kahe
..33..

gāthārtha :[jitamohasya tu sādhoḥ ] jisane mohako jīt liyā hai aise sādhuke [yadā ] jab [kṣhīṇaḥ mohaḥ ] moh kṣhīṇ hokar sattāmense naṣhṭa [bhavet ] hāe [tadā ] tab [nishchayavidbhiḥ ] nishchayake jānanevāle [khalu ] nishchayase [saḥ ] us sādhuko [kṣhīṇamohaḥ ] ‘kṣhīṇamoh’ nāmase [bhaṇyate ] kahate hain .

ṭīkā :is nishchayastutimen, pūrvokta vidhānase ātmāmense mohakā tiraskār karake, pūrvokta gnānasvabhāvake dvārā anyadravyase adhik ātmākā anubhav karanese jo jitamoh huā hai, use jab apane svabhāvabhāvakī bhāvanākā bhalībhānti avalamban karanese mohakī santatikā aisā ātyantik vināsh ho ki phi ra usakā uday na hoisaprakār bhāvakarūp moh kṣhīṇ ho, tab (bhāvak mohakā kṣhay honese ātmāke vibhāvarūp bhāvyabhāvakā bhī abhāv hotā hai, aur


Page 72 of 642
PDF/HTML Page 105 of 675
single page version

paramātmānamavāptaḥ kṣhīṇamoho jin iti tr̥utīyā nishchayastutiḥ .

evamev cha mohapadaparivartanen rāgadveṣhakrodhamānamāyālobhakarmanokarmamanovachanakāyashrotra- chakṣhurghrāṇarasanasparshanasūtrāṇi ṣhoḍash vyākhyeyāni . anayā dishānyānyapyūhyāni .

(shārdūlavikrīḍit)
ekatvan vyavahārato na tu punaḥ kāyātmanornishchayā-
nnuḥ stotran vyavahārato‘sti vapuṣhaḥ stutyā na tattattvataḥ
.
stotran nishchayatashchito bhavati chitstutyaiv saivan bhave-
nnātastīrthakarastavottarabalādekatvamātmāṅgayoḥ
..27..

isaprakār) bhāvyabhāvak bhāvakā abhāv honese ekatva honese ṭaṅkotkīrṇa (nishchal) paramātmāko prāpta huā vah ‘kṣhīṇamoh jin’ kahalātā hai . yah tīsarī nishchayastuti hai .

yahān̐ bhī pūrva kathanānusār ‘moh’ padako badalakar rāg, dveṣh, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kāy, shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan, sparshain padoṅko rakhakar solah sūtroṅkā vyākhyān karanā aur isaprakārake upadeshase anya bhī vichār lenā .

bhāvārtha :sādhu pahale apane balase upasham bhāvake dvārā mohako jītakar, phi ra jab apanī mahā sāmarthyase mohako sattāmense naṣhṭa karake gnānasvarūp paramātmāko prāpta hotā hai tab vah kṣhīṇamoh jin kahalātā hai ..33..

ab yahān̐ is nishchay-vyavahārarūp stutike arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

shlokārtha :[kāyātmanoḥ vyavahārataḥ ekatvan ] sharīr aur ātmāke vyavahāranayase ekatva hai, [tu punaḥ ] kintu [ nishchayāt na ] nishchayanayase nahīn hai; [vapuṣhaḥ stutyā nuḥ stotran vyavahārataḥ asti ] isalie sharīrake stavanase ātmā-puruṣhakā stavan vyavahāranayase huā kahalātā hai, [tattvataḥ tat na ] nishchayanayase nahīn; [nishchayataḥ ] nishchayase to [chitstutyā ev ] chaitanyake stavanase hī [chitaḥ stotran bhavati ] chaitanyakā stavan hotā hai . [sā evan bhavet ] us chaitanyakā stavan yahān̐ jitendriy, jitamoh, kṣhīṇamohityādirūpase kahā vaisā hai . [ataḥ tīrthakarastavottarabalāt ] agnānīne tīrthaṅkarake stavanakā jo prashna kiyā thā usakā isaprakār nayavibhāgase uttar diyā hai; jisake balase yah siddha huā ki [ātma-aṅgayoḥ ekatvan na ] ātmā aur sharīramen nishchayase ekatva nahīn hai .27.


Page 73 of 642
PDF/HTML Page 106 of 675
single page version

(mālinī)
iti parichitatattvairātmakāyaikatāyān
nayavibhajanayuktyātyantamuchchhāditāyām
.
avatarati na bodho bodhamevādya kasya
svarasarabhasakr̥uṣhṭaḥ prasphu ṭannek ev
..28..
ityapratibuddhoktinirāsaḥ .
evamayamanādimohasantānanirūpitātmasharīraikatvasanskāratayātyantamapratibuddho‘pi prasabhojjr̥umbhit-

ab phi ra, is arthake jānanese bhedagnānakī siddhi hotī hai is arthakā sūchak kāvya kahate hain :

shlokārtha :[parichit-tattvaiḥ ] jinhonne vastuke yathārtha svarūpako parichayarūp kiyā hai aise muniyonne [ātma-kāy-ekatāyān ] jab ātmā aur sharīrake ekatvako [iti nay- vibhajan-yuktyā ] isaprakār nayavibhāgako yuktike dvārā [atyantam uchchhāditāyām ] jaṛamūlase ukhāṛ phen kā haiusakā atyanta niṣhedh kiyā hai, tab apane [sva-ras-rabhas-kr̥uṣhṭaḥ prasphu ṭan ekaḥ ev ] nijarasake vegase ākr̥uṣhṭa ho pragaṭ honevāle ek svarūp hokar [kasya ] kis puruṣhako vah [bodhaḥ ] gnān [adya ev ] tatkāl hī [bodhan ] yathārthapaneko [na avatarati ] prāpta na hogā ? avashya hī hogā .

bhāvārtha :nishchayavyavahāranayake vibhāgase ātmā aur parakā atyanta bhed batāyā hai; use jānakar, aisā kaun puruṣh hai jise bhedagnān na ho ? hotā hī hai; kyoṅki jab gnān apane svarasase svayam apane svarūpako jānatā hai, tab avashya hī vah gnān apane ātmāko parase bhinna hī batalātā hai . koī dīrghasansārī hī ho to usakī yahān̐ koī bāt nahīn hai .28.

isaprakār, apratibuddhane jo yah kahān̐ thā ki‘‘hamārā to yah nishchay hai ki sharīr hī ātmā hai’’, usakā nirākaraṇ kiyā .

isaprakār yah agnānī jīv anādikālīn mohake santānase nirūpit ātmā aur sharīrake ekatvake sanskārase atyanta apratibuddha thā vah ab tattvagnānasvarūp jyotikā pragaṭ uday honese aur netrake vikārīkī bhānti (jaise kisī puruṣhakī ān̐khommen vikār thā tab use varṇādik anyathā dīkhate the aur jab netravikār dūr ho gayā tab ve jyoṅke tyonyathārtha dikhāī dene lage, isīprakār) paṭal samān āvaraṇakarmoṅke bhalībhānti ughaṛ jānese pratibuddha ho gayā aur

10

Page 74 of 642
PDF/HTML Page 107 of 675
single page version

tattvagnānajyotirnetravikārīv prakaṭodghāṭitapaṭalaṣhṭasitipratibuddhaḥ (?) sākṣhāt draṣhṭāran svan svayamev hi vignāy shraddhāy cha tan chaivānucharitukāmaḥ svātmārāmasyāsyānyadravyāṇān pratyākhyānan kin syāditi pr̥uchchhannitthan vāchyaḥ

savve bhāve jamhā pachchakkhāī pare tti ṇādūṇan .
tamhā pachchakkhāṇan ṇāṇan ṇiyamā muṇedavvan ..34..
sarvān bhāvān yasmātpratyākhyāti parāniti gnātvā .
tasmātpratyākhyānan gnānan niyamāt gnātavyam ..34..

yato hi dravyāntarasvabhāvabhāvino‘nyānakhilānapi bhāvān bhagavajgnātr̥udravyan svasvabhāv- bhāvāvyāpyatayā paratven gnātvā pratyāchaṣhṭe, tato ya ev pūrvan jānāti sa ev pashchātpratyāchaṣhṭe, sākṣhāt draṣhṭā āpako apanese hī jānakar tathā shraddhān karake, usīkā ācharaṇ karanekā ichchhuk hotā huā pūchhatā hai ki ‘is svātmārāmako anya dravyoṅkā pratyākhyān (tyāganā) kyā hai ?’ usako āchārya isaprakār kahate hain ki :

sab bhāv par hī jān pratyākhyān bhāvoṅkā kare,
isase niyamase jānanā ki gnān pratyākhyān hai
..34..

gāthārtha :[yasmāt ] jisase [sarvān bhāvān ] ‘apanese atirikta sarva padārtha [parān ] par hain ’ [iti gnātvā ] aisā jānakar [pratyākhyāti ] pratyākhyān karatā haityāg karatā hai, [tasmāt ] isaliye, [pratyākhyānan ] pratyākhyān [gnānan ] gnān hī hai [niyamāt ] aisā niyamase [gnātavyam ] jānanā . apane gnānamen tyāgarūp avasthā hī pratyākhyān hai, dūsarā kuchh nahīn .

ṭīkā :yah bhagavān gnātā-dravya (ātmā) hai vah anyadravyake svabhāvase honevāle anya samasta parabhāvoṅko, ve apane svabhāvabhāvase vyāpta na honese pararūp jānakar, tyāg detā hai; isalie jo pahale jānatā hai vahī bādamen tyāg karatā hai, anya to koī tyāg karanevālā nahīn haiisaprakār ātmāmen nishchay karake, pratyākhyānake (tyāgake) samay pratyākhyān karane yogya parabhāvakī upādhimātrase pravartamān tyāgake kartr̥utvakā nām (ātmāko) hone par bhī, paramārthase dekhā jāye to parabhāvake tyāgakartr̥utvakā nām apaneko nahīn hai, svayam to is nāmase


Page 75 of 642
PDF/HTML Page 108 of 675
single page version

na punaranya ityātmani nishchitya pratyākhyānasamaye pratyākhyeyopādhimātrapravartitakartr̥utvavyapadeshatve‘pi paramārthenāvyapadeshyagnānasvabhāvādaprachyavanāt pratyākhyānan gnānamevetyanubhavanīyam .

ath gnātuḥ pratyākhyāne ko dr̥uṣhṭānta ityat āh
jah ṇām ko vi puriso paradavvamiṇan ti jāṇidun chayadi .
tah savve parabhāve ṇāūṇ vimuñchade ṇāṇī ..35..
yathā nām ko‘pi puruṣhaḥ paradravyamidamiti gnātvā tyajati .
tathā sarvān parabhāvān gnātvā vimuñchati gnānī ..35..

yathā hi kashchitpuruṣhaḥ sambhrāntyā rajakātparakīyan chīvaramādāyātmīyapratipattyā paridhāy rahit hai, kyoṅki gnānasvabhāvase svayam chhūṭā nahīn hai, isalie pratyākhyān gnān hī haiaisā anubhav karanā chāhie .

bhāvārtha :ātmāko parabhāvake tyāgakā kartr̥utva hai vah nāmamātra hai . vah svayam to gnānasvabhāv hai . paradravyako par jānā, aur phi ra parabhāvakā grahaṇ na karanā vahī tyāg hai . isaprakār, sthir huā gnān hī pratyākhyān hai, gnānake atirikta koī dūsarā bhāv nahīn hai ..34..

ab yahān̐ yah prashna hotā hai ki gnātākā pratyākhyān gnān hī kahā hai, to usakā dr̥uṣhṭānta kyā hai ? usake uttaramen dr̥uṣhṭānta-dārṣhṭāntarūp gāthā kahate hain :

ye aur kā hai jānakar paradravyako ko nar taje,
tyon aurake hain jānakar parabhāv gnānī parityaje
..35..

gāthārtha :[yathā nām ] jaise lokamen [kaḥ api puruṣhaḥ ] koī puruṣh [paradravyam idam iti gnātvā ] paravastuko ‘yah paravastu hai’ aisā jāne to aisā jānakar [tyajati ] paravastukā tyāg karatā hai, [tathā ] usīprakār [gnānī ] gnānī puruṣh [sarvān ] samasta [parabhāvān ] paradravyoṅke bhāvoṅko [gnātvā ] ‘yah parabhāv hai’ aisā jānakar [vimuñchati ] unako chhoṛ detā hai .

ṭīkā :jisaprakārkoī puruṣh dhobīke gharase bhramavash dūsarekā vastra lākar, use apanā samajhakar orḥakar so rahā hai aur apane āp hī agnānī (yah vastra dūsarekā hai aise gnānase rahit) ho rahā hai; (kintu) jab dūsarā vyakti us vastrakā chhor (pallā) pakaṛakar khīñchatā


Page 76 of 642
PDF/HTML Page 109 of 675
single page version

shayānaḥ svayamagnānī sannanyen tadañchalamālambya balānnagnīkriyamāṇo maṅkṣhu pratibudhyasvārpay parivartitametadvastran māmakamityasakr̥udvākyan shr̥uṇvannakhilaishchihnaiḥ suṣhṭhu parīkṣhya nishchitametatparakīyamiti gnātvā gnānī san muñchati tachchīvaramachirāt, tathā gnātāpi sambhrāntyā parakīyānbhāvā- nādāyātmīyapratipattyātmanyadhyāsya shayānaḥ svayamagnānī san guruṇā parabhāvavivekan kr̥utvaikīkriyamāṇo maṅkṣhu pratibudhyasvaikaḥ khalvayamātmetyasakr̥uchchhrautan vākyan shr̥uṇvannakhilaishchihnaiḥ suṣhṭhu parīkṣhya nishchitamete parabhāvā iti gnātvā gnānī san muñchati sarvānparabhāvānachirāt .

(mālinī)
avatarati na yāvad vr̥uttimatyantavegā-
danavamaparabhāvatyāgadr̥uṣhṭāntadr̥uṣhṭiḥ
.
jhaṭiti sakalabhāvairanyadīyairvimuktā
svayamiyamanubhūtistāvadāvirbabhūv
..29..
hai aur use nagna kar kahatā hai ki ‘tū shīghra jāg, sāvadhān ho, yah merā vastra badalemen ā gayā
hai, yah merā hai so mujhe de de’, tab bārambār kahe gaye is vākyako sunatā huā vah, (us vastrake)
sarva chihnonse bhalībhānti parīkṣhā karake, ‘avashya yah vastra dūsarekā hī hai’ aisā jānakar , gnānī
hotā huā, us (dūsareke) vastrako shīghra hī tyāg detā hai
. isīprakārgnātā bhī bhramavash
paradravyoṅke bhāvoṅko grahaṇ karake, unhen apanā jānakar, apanemen ekarūp karake so rahā hai aur
apane āp agnānī ho rahā hai ; jab shrī guru parabhāvakā vivek (bhedagnān) karake use ek
ātmabhāvarūp karate hain aur kahate hain ki ‘tū shīghra jāg, sāvadhān ho, yah terā ātmā vāstavamen
ek (gnānamātra) hī hai, (anya sarva paradravyake bhāv hain )’, tab bārambār kahe gaye is āgamake
vākyako sunatā huā vah, samasta (sva-parake) chihnonse bhalībhānti parīkṣhā karake, ‘avashya yah
parabhāv hī hain, (main ek gnānamātra hī hūn̐)’ yah jānakar, gnānī hotā huā, sarva parabhāvoṅko shīghra
chhoṛ detā hai

.

bhāvārtha :jab tak paravastuko bhūlase apanī samajhatā hai tab tak mamatva rahatā hai; aur jab yathārtha gnān honese paravastuko dūsarekī jānatā hai tab dūsarekī vastumen mamatva kaise rahegā ? arthāt nahīn rahe yah prasiddha hai ..35..

ab isī arthakā sūchak kalasharūp kāvya kahate hain :
shlokārtha :[apar-bhāv-tyāg-dr̥uṣhṭānta-dr̥uṣhṭiḥ ] yah parabhāvake tyāgake dr̥uṣhṭāntakī dr̥uṣhṭi,

Page 77 of 642
PDF/HTML Page 110 of 675
single page version

ath kathamanubhūteḥ parabhāvaviveko bhūt ityāshaṅkya bhāvakabhāvavivekaprakāramāh
ṇatthi mam ko vi moho bujjhadi uvaog ev ahamekko .
tan mohaṇimmamattan samayassa viyāṇayā benti ..36..
nāsti mam ko‘pi moho budhyate upayog evāhamekaḥ .
tan mohanirmamatvan samayasya vignāyakā bruvanti ..36..

ih khalu phaladānasamarthatayā prādurbhūy bhāvaken satā pudgaladravyeṇābhinirvartya- [anavam atyanta-vegāt yāvat vr̥uttim na avatarati ] purānī na ho isaprakār atyanta vegase jab tak pravr̥uttiko prāpta na ho, [tāvat ] usase pūrva hī [jhaṭiti ] tatkāl [sakal-bhāvaiḥ anyadīyaiḥ vimuktā ] sakal anyabhāvonse rahit [svayam iyam anubhūtiḥ ] svayam hī yah anubhūti to [āvirbabhūv ] pragaṭ ho gaī .

bhāvārtha :yah parabhāvake tyāgakā dr̥uṣhṭānta kahā us par dr̥uṣhṭi paṛe usase pūrva, samasta anya bhāvonse rahit apane svarūpakā anubhav to tatkāl ho gayā; kyoṅki yah prasiddha hai ki vastuko parakī jān leneke bād mamatva nahīn rahatā .29.

ab, ‘is anubhūtise parabhāvakā bhedagnān kaise huā ?’ aisī āshaṅkā karake, pahale to jo bhāvakabhāvmohakarmake udayarūp bhāv, usake bhedagnānakā prakār kahate hain :

kuchh moh vo merā nahīn, upayog keval ek main,
is gnānako, gnāyak samayake mohanirmamatā kahe ..36..

1gāthārtha :[budhyate ] jo yah jāne ki [mohaḥ mam kaḥ api nāsti ] ‘moh merā koī bhī (sambandhī) nahīn hai, [ekaḥ upayogaḥ ev aham ] ek upayog hī main hūn̐[tan ] aise jānaneko [samayasya ] siddhāntake athavā svaparasvarūpake [vignāyakāḥ ] jānanevāle [mohanirmamatvan ] mohase nirmamatva [bruvanti ] kahate hain .

ṭīkā :nishchayase, (yah mere anubhavamen) phaladānakī sāmarthyase pragaṭ hokar 1is gāthākā dūsarā artha yah bhī hai ki :‘kiñchitmātra moh merā nahīn hai, main ek hūn̐’ aisā upayog hī

(ātmā hī) jāne, us upayogako (ātmāko) samayake jānanevāle mohake prati nirmam (mamatā rahit)
kahate hain .

Page 78 of 642
PDF/HTML Page 111 of 675
single page version

mānaṣhṭaṅkotkīrṇaikagnāyakasvabhāvabhāvasya paramārthataḥ parabhāven bhāvayitumashakyatvātkatamo‘pi na nām mam moho‘sti . kiñchaitatsvayamev cha vishvaprakāshachañchuravikasvarānavaratapratāpasampadā chichchhaktimātreṇ svabhāvabhāven bhagavānātmaivāvabudhyate yatkilāhan khalvekaḥ tataḥ samastadravyāṇān paraspar- sādhāraṇāvagāhasya nivārayitumashakyatvāt majjitāvasthāyāmapi dadhikhaṇḍāvasthāyāmiv parisphu ṭasvad- mānasvādabhedatayā mohan prati nirmamatvo‘smi, sarvadaivātmaikatvagatatven samayasyaivamev sthitatvāt . itītthan bhāvakabhāvaviveko bhūtaḥ . bhāvak rūp honevāle pudgaladravyase rachit moh merā kuchh bhī nahīn lagatā, kyoṅki ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakasvabhāvabhāvakā paramārthase parake bhāv dvārā 1bhānā ashakya hai . aur yahān̐ svayamev, vishvako (samasta vastuoṅko) prakāshit karanemen chatur aur vikāsarūp aisī jisakī nirantar shāshvatī pratāpasampadā hai aise chaitanyashaktimātra svabhāvabhāvake dvārā, bhagavān ātmā hī jānatā hai kiparamārthase main ek hūn̐ isalie, yadyapi samasta dravyoṅke paraspar sādhāraṇ avagāhakā (ekakṣhetrāvagāhakā) nivāraṇ karanā ashakya honese merā ātmā aur jaṛ, shrīkhaṇḍakī bhānti, ekamek ho rahe hain tathāpi, shrīkhaṇḍakī bhānti, spaṣhṭa anubhavamen ānevāle svādake bhedake kāraṇ, main mohake prati nirmam hī hūn̐; kyoṅki sadaiv apane ekatvamen prāpta honese samay (ātmapadārtha athavā pratyek padārtha) jyoṅkā tyon hī sthit rahatā hai . (dahī aur shakkar milānese shrīkhaṇḍ banatā hai usamen dahī aur shakkar ek jaise mālūm hote hain tathāpi pragaṭarūp khaṭṭe-mīṭhe svādake bhedase bhinna-bhinna jāne jāte hain; isīprakār dravyoṅke lakṣhaṇabhedase jaṛ-chetanake bhinna-bhinna svādake kāraṇ gnāt hotā hai ki mohakarmake udayakā svād rāgādik hai vah chaitanyake nijasvabhāvake svādase bhinna hī hai .) isaprakār bhāvakabhāv jo mohakā uday usase bhedagnān huā .

bhāvārtha :yah mohakarma jaṛ pudgaladravya hai; usakā uday kaluṣh (malin) bhāvarūp hai; vah bhāv bhī, mohakarmakā bhāv honese, pudgalakā hī vikār hai . yah bhāvakakā bhāv jab is chaitanyake upayogake anubhavamen ātā hai tab upayog bhī vikārī hokar rāgādirūp malin dikhāī detā hai . jab usakā bhedagnān ho ki ‘chaitanyakī shaktikī vyakti to gnānadarshanopayogamātra hai aur yah kaluṣhatā rāgadveṣhamoharūp hai, vah dravyakarmarūp jaṛ pudgaladravyakī hai’, tab bhāvakabhāv jo dravyakarmarūp mohakā bhāv usase avashya bhedabhāv hotā hai aur ātmā avashya apane chaitanyake anubhavarūp sthit hotā hai ..36.. 1bhānā = bhāvyarūp karanā; banānā .


Page 79 of 642
PDF/HTML Page 112 of 675
single page version

(svāgatā) sarvataḥ svarasanirbharabhāvan chetaye svayamahan svamihaikam . nāsti nāsti mam kashchan mohaḥ shuddhachidghanamahonidhirasmi ..30..

evamev cha mohapadaparivartanen rāgadveṣhakrodhamānamāyālobhakarmanokarmamanovachanakāyashrotra- chakṣhurghrāṇarasanasparshanasūtrāṇi ṣhoḍash vyākhyeyāni . anayā dishānyānyapyūhyāni .

ath gneyabhāvavivekaprakāramāh
ṇatthi mam dhammaādī bujjhadi uvaog ev ahamekko .
tan dhammaṇimmamattan samayassa viyāṇayā benti ..37..
ab is arthakā dyotak kalasharūp kāvya kahate hain :

shlokārtha :[ih ] is lokamen [ahan ] main [svayam ] svataḥ hī [ekan svan ] apane ek ātmasvarūpakā [chetaye ] anubhav karatā hūn̐ [sarvataḥ sva-ras-nirbhar-bhāvan ] ki jo svarūp sarvataḥ apane nijarasarūp chaitanyake pariṇamanase pūrṇa bhare hue bhāvavālā hai; isaliye [mohaḥ ] yāh moh [mam ] merā [kashchan nāsti nāsti ] kuchh bhī nahīn lagatā arthāt isakā aur merā koī bhī sambandha nahīn hai . [shuddha-chid-ghan-mahaḥ-nidhiḥ asmi ] main to shuddha chaitanyake samūharūp tejaḥpuñjakā nidhi hūn̐ . (bhāvakabhāvake bhedase aisā anubhav kare .) .30.

isīprakār gāthāmen jo ‘moh’ pad hai use badalakar, rāg, dveṣh, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kāy, shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan, sparshanin solah padoṅke bhinna-bhinna solah gāthāsūtra vyākhyān karanā; aur isī upadeshase anya bhī vichār lenā .

ab gneyabhāvake bhedagnānakā prakār kahate hain :
dharmādi ve mere nahīn, upayog keval ek hūn̐,
is gnānako, gnāyak samayake dharmanirmamatā kahe ..37..

Page 80 of 642
PDF/HTML Page 113 of 675
single page version

nāsti mam dharmādirbudhyate upayog evāhamekaḥ .
tan dharmanirmamatvan samayasya vignāyakā bruvanti ..37..

amūni hi dharmādharmākāshakālapudgalajīvāntarāṇi svarasavijr̥umbhitānivāritaprasaravishva- ghasmaraprachaṇḍachinmātrashaktikavalitatayātyantamantarmagnānīvātmani prakāshamānāni ṭaṅkotkīrṇaikagnāyak- svabhāvatven tattvato‘ntastattvasya tadatiriktasvabhāvatayā tattvato bahistattvarūpatān parityaktum- shakyatvānna nām mam santi . kiñchaitatsvayamev cha nityamevopayuktastattvat evaikamanākulamātmānan kalayan bhagavānātmaivāvabudhyate yatkilāhan khalvekaḥ tataḥ samvedyasamvedakabhāvamātropajātetaretar- samvalane‘pi parisphu ṭasvadamānasvabhāvabhedatayā dharmādharmākāshakālapudgalajīvāntarāṇi prati

1gāthārtha :[budhyate ] yah jāne ki [dharmādiḥ ] ‘yah dharma ādi dravya [mam nāsti ] mere kuchh bhī nahīn lagate, [ekaḥ upayogaḥ ev ] ek upayog hī [aham ] main hūn̐[tan ] aisā jānaneko [samayasya vignāyakāḥ ] siddhāntake athavā svaparake svarūparūp samayake jānanevāle [dharmanirmamatvan ] dharmadravyake prati nirmamatva [bruvanti ] kahate hain .

ṭīkā :apane nijarasase jo pragaṭ huī hai, jisakā vistār anivār hai tathā samasta padārthoṅko grasit karanekā jisakā svabhāv hai aisī prachaṇḍa chinmātra shaktike dvārā grāsībhūt kiye jānese, māno atyanta antarmagna ho rahe hongnānamen tadākār hokar ḍūb rahe hon isaprakār ātmāmen prakāshamān yah dharma, adharma, ākāsh, kāl, pudgal aur anya jīvye samasta paradravya mere sambandhī nahīn hain; kyoṅki ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakasvabhāvatvase paramārthataḥ antaraṅgatattva to main hūn̐ aur ve paradravya mere svabhāvase bhinna svabhāvavāle honese paramārthataḥ bāhyatattvarūpatāko chhoṛaneke liye asamartha hain (kyoṅki ve apane svabhāvakā abhāv karake gnānamen praviṣhṭa nahīn hote) . aur yahān̐ svayamev, (chaitanyamen) nitya upayukta aur paramārthase ek, anākul ātmākā anubhav karatā huā bhagavān ātmā hī jānatā hai kimain pragaṭ nishchayase ek hī hūn̐ isalie, gneyagnāyakabhāvamātrase utpanna paradravyoṅke sāth paraspar milan hone par bhī, pragaṭ svādamen ānevāle svabhāvake bhedake kāraṇ dharma, adharma, ākāsh, kāl, pudgal aur anya jīvoṅke prati main nirmam hūn̐; kyoṅki sadā hī apane ekatvamen prāpta honese samay (ātmapadārtha athavā pratyek padārtha) jyon kā tyon hī sthit rahatā hai; (apane svabhāvako koī nahīn chhoṛatā) . isaprakār gneyabhāvonse bhedagnān huā ..37.. 1is gāthākā artha aisā bhī hotā hai :‘dharma ādi dravya mere nahīn hain, main ek hūn̐’ aisā upayog hī

jāne, us upayogako samayake jānanevāle dharma prati nirmam kahate hain .

Page 81 of 642
PDF/HTML Page 114 of 675
single page version

nirmamatvo‘smi, sarvadaivātmaikatvagatatven samayasyaivamev sthitatvāt . itītthan gneyabhāvaviveko bhūtaḥ .

(mālinī)
iti sati sah sarvairanyabhāvairviveke
svayamayamupayogo bibhradātmānamekam
.
prakaṭitaparamārthairdarshanagnānavr̥uttaiḥ
kr̥utapariṇatirātmārām ev pravr̥uttaḥ
..31..

athaivan darshanagnānachāritrapariṇatasyāsyātmanaḥ kīdrak svarūpasañchetanan bhavatītyāvedayannup- sanharati

ahamekko khalu suddho dansaṇaṇāṇamaio sadārūvī .
ṇa vi atthi majjha kiñchi vi aṇṇan paramāṇumettan pi ..38..
yahān̐ isī arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

shlokārtha :[iti ] isaprakār pūrvoktarūpase bhāvak bhāv aur gneyabhāvonse bhedagnān hone par [sarvaiḥ anyabhāvaiḥ sah viveke sati ] sarva anyabhāvonse jab bhinnatā huī tab [ayan upayogaḥ ] yah upayog [svayam ] svayam hī [ekan ātmānam ] apane ek ātmāko hī [bibhrat ] dhāraṇ karatā huā, [prakaṭitaparamārthaiḥ darshanagnānavr̥uttaiḥ kr̥utapariṇatiḥ ] jinakā paramārtha pragaṭ huā hai aise darshanagnānachāritrase jisane pariṇati kī hai aisā, [ātma-ārāme ev pravr̥uttaḥ ] apane ātmārūpī bāg (krīṛāvan)men hī pravr̥utti karatā hai, anyatra nahīn jātā .

bhāvārtha :sarva paradravyonse tathā unase utpanna hue bhāvonse jab bhed jānā tab upayogako ramaṇake liye apanā ātmā hī rahā, anya ṭhikānā nahīn rahā . isaprakār darshanagnānachāritrake sāth ekarūp huā vah ātmāmen hī ramaṇ karatā hai aisā jānanā .31.

ab, isaprakār darshanagnānachāritrasvarūp pariṇat is ātmāko svarūpakā sañchetan kaisā hotā hai yah kahate hue āchārya is kathanako sameṭate hain :

main ek, shuddha, sadā arūpī, gnānadr̥ug hūn̐ yathārthase,
kuchh anya vo merā tanik paramāṇumātra nahīn are !
..38..
11

Page 82 of 642
PDF/HTML Page 115 of 675
single page version

ahamekaḥ khalu shuddho darshanagnānamayaḥ sadā‘rūpī .
nāpyasti mam kiñchidapyanyatparamāṇumātramapi ..38..

yo hi nāmānādimohonmattatayātyantamapratibuddhaḥ san nirviṇṇen guruṇānavaratan prati- bodhyamānaḥ kathañchanāpi pratibudhya nijakaratalavinyastavismr̥utachāmīkarāvalokananyāyen parameshvar- mātmānan gnātvā shraddhāyānucharya cha samyagekātmārāmo bhūtaḥ sa khalvahamātmātmapratyakṣhan chinmātran jyotiḥ, samastakramākramapravartamānavyāvahārikabhāvaiḥ chinmātrākāreṇābhidyamānatvādekaḥ, nārakādi- jīvavisheṣhājīvapuṇyapāpāsravasamvaranirjarābandhamokṣhalakṣhaṇavyāvahārikanavatattvebhyaḥ ṭaṅkotkīrṇaikagnāyak- svabhāvabhāvenātyantaviviktatvāt shuddhaḥ, chinmātratayā sāmānyavisheṣhopayogātmakatānatikramaṇāddarshan- gnānamayaḥ, sparsharasagandhavarṇanimittasamvedanapariṇatatve‘pi sparshādirūpeṇ svayamapariṇamanāt paramārthataḥ sadaivārūpī, iti pratyagayan svarūpan sañchetayamānaḥ pratapāmi . evan pratapatashcha mam bahirvichitra-

gāthārtha :darshanagnānachāritrarūp pariṇat ātmā yah jānatā hai ki[khalu ] nishchayase [aham ] main [ekaḥ ] ek hūn̐, [shuddhaḥ ] shuddha hūn̐, [darshanagnānamayaḥ ] darshanagnānamay hūn̐, [sadā arūpī ] sadā arūpī hūn̐; [kiñchit api anyat ] kiñchitmātra bhī anya paradravya [paramāṇumātram api ] paramāṇumātra bhī [mam na api asti ] merā nahīn hai yah nishchay hai .

ṭīkā :jo, anādi moharūp agnānase unmattatāke kāraṇ atyanta apratibuddha thā aur virakta guruse nirantar samajhāye jāne par jo kisī prakārase samajhakar, sāvadhān hokar, jaise koī (puruṣh) muṭṭhīmen rakhe hue soneko bhūl gayā ho aur phi ra smaraṇ karake us soneko dekhe is nyāyase, apane parameshvar (sarva sāmarthyake dhārak) ātmāko bhūl gayā thā use jānakar, usakā shraddhān kar aur usakā ācharaṇ karake (usamen tanmay hokar) jo samyak prakārase ek ātmārām huā, vah main aisā anubhav karatā hūn̐ kimain chaitanyamātra jyotirūp ātmā hūn̐ ki jo mere hī anubhavase pratyakṣha gnāt hotā hai; chinmātra ākārake kāraṇ main samasta kramarūp tathā akramarūp pravartamān vyāvahārik bhāvonse bhedarūp nahīn hotā, isaliye main ek hūn̐; nārak ādi jīvake visheṣh, ajīv, puṇya, pāp, āsrav, samvar, nirjarā, bandha aur mokṣhasvarūp jo vyāvahārik nav tattva hain unase, ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakasvabhāvarūp bhāvake dvārā, atyanta bhinna hūn̐, isaliye main shuddha hūn̐; chinmātra honese sāmānya-visheṣh upayogātmakatākā ullaṅghan nahīn karatā, isaliye main darshanagnānamay hūn̐; sparsha, ras, gandh, varṇa jisakā nimitta hai aise samvedanarūp pariṇamit hone par bhī sparshādirūp svayam pariṇamit nahīn huā, isaliye paramārthase main sadā hī


Page 83 of 642
PDF/HTML Page 116 of 675
single page version

svarūpasampadā vishve parisphu ratyapi na kiñchanāpyanyatparamāṇumātramapyātmīyatven pratibhāti yadbhāvakatven gneyatven chaikībhūy bhūyo mohamudbhāvayati, svarasat evāpunaḥprādurbhāvāy samūlan mohamunmūlya mahato gnānodyotasya prasphu ritatvāt .

(vasantatilakā)
majjantu nirbharamamī samamev lokā
ālokamuchchhalati shāntarase samastāḥ
.

arūpī hūn̐ . isaprakār sabase bhinna aise svarūpakā anubhav karatā huā yah main pratāpavanta rahā . isaprakār pratāpavanta vartate hue aise mujhe, yadyapi (mujhase) bāhya anek prakārakī svarūp- sampadāke dvārā samasta paradravya sphu rāyamān hain tathāpi, koī bhī paradravya paramāṇumātra bhī mujharūp bhāsate nahīn ki jo mujhe bhāvakarūp tathā gneyarūpase mere sāth hokar punaḥ moh utpanna karen; kyoṅki nijarasase hī mohako mūlase ukhāṛakarpunaḥ aṅkurit na ho isaprakār nāsh karake, mahān gnānaprakāsh mujhe pragaṭ huā hai .

bhāvārtha :ātmā anādi kālase mohake udayase agnānī thā, vah shrī guruoṅke upadeshase aur sva-kālalabdhise gnānī huā tathā apane svarūpako paramārthase jānā ki main ek hūn̐, shuddha hūn̐, arūpī hūn̐, darshanagnānamay hūn̐ . aisā jānanese mohakā samūl nāsh ho gayā, bhāvakabhāv aur gneyabhāvase bhedagnān huā, apanī svarūpasampadā anubhavamen āī; tab phi ra punaḥ moh kaise utpanna ho sakatā hai ? nahīn ho sakatā ..38..

ab, aisā jo ātmānubhav huā usakī mahimā kahakar āchāryadev preraṇārūp kāvya kahate hain kiaise gnānasvarūp ātmāmen samasta lok nimagna ho jāo :

shlokārtha :[eṣhaḥ bhagavān avabodhasindhuḥ ] yah gnānasamudra bhagavān ātmā [vibhram- tiraskariṇīn bhareṇ āplāvya ]ivabhramarūpī āṛī chādarako samūlatayā ḍūbokar (dūr karake) [pronmagnaḥ ] svayam sarvāṅg pragaṭ huā hai; [amī samastāḥ lokāḥ ] isaliye ab yah samasta lok [shāntarase ] usake shānta rasamen [samam ev ] ek sāth hī [nirbharam ] atyanta [majjantu ] magna ho jāo, ki jo shānta ras [ālokam uchchhalati ] samasta lok paryanta uchhal rahā hai .

bhāvārtha :jaise samudrake āṛe kuchh ā jāye to jal dikhāī nahīn detā aur jab vah āṛ dūr ho jātī hai tab jal pragaṭ hotā hai; vah pragaṭ hone par, logoṅko preraṇā yogya hotā hai ki ‘is jalamen sabhī log snān karo’; isīprakār yah ātmā vibhramase āchchhādit thā tab


Page 84 of 642
PDF/HTML Page 117 of 675
single page version

āplāvya vibhramatiraskariṇīn bhareṇ
pronmagna eṣh bhagavānavabodhasindhuḥ
..32..

usakā svarūp dikhāī nahīn detā thā; ab vibhram dūr ho jānese yathāsvarūp (jyoṅkā tyon svarūp) pragaṭ ho gayā; isalie ‘ab usake vītarāg vignānarūp shāntarasamen ek hī sāth sarva lok magna hoo’ isaprakār āchāryadevane preraṇā kī hai . athavā isakā artha yah bhī hai ki jab ātmākā agnān dūr hotā hai tab kevalagnān pragaṭ hotā hai aur kevalagnān pragaṭ hone par samasta lokamen rahanevāle padārtha ek hī samay gnānamen jhalakate hain use samasta lok dekho .32.

isaprakār is samayaprābhr̥utagranthakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen ṭīkākārane pūrvaraṅgasthal kahā .

yahān̐ ṭīkākārakā yah āshay hai ki is granthako alaṅkārase nāṭakarūpamen varṇan kiyā hai . nāṭakamen pahale raṅgabhūmi rachī jātī hai . vahān̐ dekhanevāle nāyak tathā sabhā hotī hai aur nr̥itya (nāṭay, nāṭak) karanevāle hote hain jo vividh prakārake svāṅg rachate hain tathā shrr̥uṅgārādik āṭh rasoṅkā rūp dikhalāte hain . vahān̐ shrr̥uṅgār, hāsya, raudra, karuṇā, vīr, bhayānak, bībhatsa aur adbhutyah āṭh ras laukik ras hain; nāṭakamen inhīṅkā adhikār hai . navavān̐ shāntaras hai jo ki alaukik hai; nr̥ityamen usakā adhikār nahīn hai . in rasoṅke sthāyī bhāv, sāttvik bhāv, anubhāvī bhāv, vyabhichārī bhāv aur unakī dr̥uṣhṭi ādikā varṇan rasagranthommen hai vahān̐se jān lenā . sāmānyatayā rasakā yah svarūp hai ki gnānamen jo gney āyā usamen gnān tadākār ho jāy, usamen puruṣhakā bhāv līn ho jāy aur anya gneyakī ichchhā nahīn rahe so ras hai . un āṭh rasoṅkā rūp nr̥ityamen nr̥ityakār batalāte hain; aur unakā varṇan karate hue kavīshvar jab anya rasako anya rasake samān kar bhī varṇan karate hain tab anya rasakā anya ras aṅgabhūt honese tathā anyabhāv rasoṅkā aṅga honese, rasavat ādi alaṅkārase use nr̥ityarūpamen varṇan kiyā jātā hai .

yahān̐ pahale raṅgabhūmisthal kahā . vahān̐ dekhanevāle to samyagdr̥uṣhṭi puruṣh hain aur anya mithyādr̥uṣhṭi puruṣhoṅkī sabhā hai, unako dikhalāte hain . nr̥itya karanevāle jīv-ajīv padārtha hain aur donoṅkā ekapanā, kartākarmapanā ādi unake svāṅg hain . unamen ve paraspar anekarūp hote hain, āṭh rasarūp hokar pariṇaman karate hain, so vah nr̥itya hai . vahān̐ samyagdr̥uṣhṭi darshak jīv-ajīvake bhinna svarūpako jānatā hai; vah to in sab svāṅgoṅko karmakr̥ut jānakar shānta rasamen hī magna hai aur mithyādr̥uṣhṭi jīv-ajīvakā bhed nahīn jānate, isaliye ve in svāṅgoṅko hī yathārtha jānakar usamen līn ho jāte hain . unhen samyagdr̥uṣhṭi yathārtha svarūp batalākar, unakā bhram miṭākar, unhen


Page 85 of 642
PDF/HTML Page 118 of 675
single page version

iti shrīsamayasāravyākhyāyāmātmakhyātau pūrvaraṅgaḥ samāptaḥ . shāntarasamen līn karake samyagdr̥uṣhṭi banātā hai . usakī sūchanārūpamen raṅgabhūmike antamen āchāryane ‘majjantu’ ityādi is shlokakī rachanā kī hai . vah, ab jīv-ajīvake svāṅgakā varṇan kareṅge isakā sūchak hai aisā āshay pragaṭ hotā hai . isaprakār yahān̐ tak raṅgabhūmikā varṇan kiyā hai .

natyakutūhal tattvako, mariyavi dekho dhāy .
nijānandarasamen chhako, ān sabai chhiṭakāy ..

isaprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrīsamayasār paramāgamakī (shrīmad amr̥utachandrāchāryadevavirachit) ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen pūrvaraṅga samāpta huā .


Page 86 of 642
PDF/HTML Page 119 of 675
single page version

- 1 -
jīv - ajīv adhikār

ath jīvājīvāvekībhūtau pravishataḥ .
(shārdūlavikrīḍit)
jīvājīvavivekapuṣhkaldrashā pratyāyayatpārṣhadān
āsansāranibaddhabandhanavidhidhvansādvishuddhan sphu ṭat .
ātmārāmamanantadhām mahasādhyakṣheṇ nityoditan
dhīrodāttamanākulan vilasati gnānan mano hlādayat
..33..
ab jīvadravya aur ajīvadravyave donon ek hokar raṅgabhūmimen pravesh karate hain .
isake prārambhamen maṅgalake āshayase (kāvya dvārā) āchāryadev gnānakī mahimā karate hain ki

sarva vastuoṅko jānanevālā yah gnān hai vah jīv-ajīvake sarva svāṅgoṅko bhalībhānti pahichānatā hai . aisā (sabhī svāṅgoṅko jānanevālā) samyaggnān pragaṭ hotā haiis artharūp kāvya ka hate hain :

shlokārtha :[gnānan ] gnān hai vah [mano hlādayat ] manako ānandarūp karatā huā [vilasati ] pragaṭ hotā hai . vah [pārṣhadān ] jīv-ajīvake svāṅgako dekhanevāle mahāpuruṣhoṅko [jīv-ajīv-vivek-puṣhkal-dr̥ushā ] jīv-ajīvake bhedako dekhanevālī ati ujjval nirdoṣh dr̥uṣhṭike dvārā [pratyāyayat ] bhinna dravyakī pratīti utpanna kar rahā hai . [āsansār-nibaddha-bandhan -vidhi-dhvansāt ] anādi sansārase jinakā bandhan dr̥urḥ bandhā huā hai aise gnānāvaraṇādi karmoṅke nāshase [vishuddhan ] vishuddha huā hai, [sphu ṭat ] sphu ṭa huā haijaise phū lakī kalī khilatī hai usīprakār vikāsarūp hai . aur [ātma-ārāmam ] usakā ramaṇ karanekā krīṛāvan ātmā hī hai, arthāt usamen ananta gneyoṅke ākār ā kar jhalakate hain tathāpi vah svayam apane svarūpamen hī ramatā hai; [anantadhām ] usakā prakāsh ananta hai; aur vah [adhyakṣheṇ mahasā nitya-uditan ] pratyakṣha tejase nitya udayarūp hai . tathā vah [dhīrodāttam ] dhīr hai, udātta (uchcha) hai aur isīlie [anākulan ] anākul haisarva ichchhāonse rahit nirākul hai . (yahān̐ dhīr, udātta, anākulyah tīn


Page 87 of 642
PDF/HTML Page 120 of 675
single page version

appāṇamayāṇantā mūḍhā du parappavādiṇo keī .
jīvan ajjhavasāṇan kamman cha tahā parūventi ..39..
avare ajjhavasāṇesu tivvamandāṇubhāgagan jīvan .
maṇṇanti tahā avare ṇokamman chāvi jīvo tti ..40..
kammassudayan jīvan avare kammāṇubhāgamichchhanti .
tivvattaṇamandattaṇaguṇehin jo so havadi jīvo ..41..
jīvo kamman uhayan doṇṇi vi khalu kei jīvamichchhanti .
avare sañjogeṇ du kammāṇan jīvamichchhanti ..42..
visheṣhaṇ shāntarūp nr̥ityake ābhūṣhaṇ jānanā .) aisā gnān vilās karatā hai .

bhāvārtha :yah gnānakī mahimā kahī . jīv-ajīv ek hokar raṅgabhūmimen pravesh karate hain unhen yah gnān hī bhinna jānatā hai . jaise nr̥ityamen koī svāṅg dharakar āye aur use jo yathārtharūpamen jān le (pahichān le) to vah svāṅgakartā use namaskār karake apane rūpako jaisā kā taisā hī kar letā hai usīprakār yahān̐ bhī samajhanā . aisā gnān samyagdr̥uṣhṭi puruṣhoṅko hotā hai; mithyādr̥uṣhṭi is bhedako nahīn jānate .33.

ab jīv-ajīvakā ekarūp varṇan karate hain :
ko mūrḥ, ātma-ajān jo, par-ātmavādī jīv hai,
‘hai karma, adhyavasān hī jīv’ yon hi vo kathanī kare
..39..
aru koī adhyavasānamen anubhāg tīkṣhaṇ-manda jo,
usako hī māne ātamā, aru anya ko nokarmako !
..40..
ko anya māne ātamā bas karmake hī udayako,
ko tīvramandaguṇon sahit karmonhike anubhāgako !
..41..
ko karma-ātmā ubhay milakar jīvakī āshā dhare,
ko karmake sanyogase abhilāṣh ātmākī karen
..42..