Samaysar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 43-55 ; Kalash: 34-36.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 34

 

Page 88 of 642
PDF/HTML Page 121 of 675
single page version

evamvihā bahuvihā paramappāṇan vadanti dummehā .
te ṇa paramaṭṭhavādī ṇichchhayavādīhin ṇiddiṭṭhā ..43..
ātmānamajānanto mūḍhāstu parātmavādinaḥ kechit .
jīvamadhyavasānan karma cha tathā prarūpayanti ..39..
apare‘dhyavasāneṣhu tīvramandānubhāgagan jīvam .
manyante tathā‘pare nokarma chāpi jīv iti ..40..
karmaṇ udayan jīvamapare karmānubhāgamichchhanti .
tīvratvamandatvaguṇābhyān yaḥ sa bhavati jīvaḥ ..41..
jīvakarmobhayan dve api khalu kechijjīvamichchhanti .
apare sanyogen tu karmaṇān jīvamichchhanti ..42..
evamvidhā bahuvidhāḥ paramātmānan vadanti durmedhasaḥ .
te na paramārthavādinaḥ nishchayavādibhirnirdiṣhṭāḥ ..43..
durbuddhi yon hī aur bahuvidh, ātamā parako kahai .
ve sarva nahin paramārthavādī ye hi nishchayavid kahai ..43..

gāthārtha :[ātmānam ajānantaḥ ] ātmāko na jānate hue [parātmavādinaḥ ] parako ātmā kahanevāle [kechit mūḍhāḥ tu ] koī mūrḥ, mohī, agnānī to [adhyavasānan ] adhyavasānako [tathā cha ] aur koī [karma ] karmako [jīvam prarūpayanti ] jīv kahate hain . [apare ] anya koī [adhyavasāneṣhu ] adhyavasānommen [tīvramandānubhāgagan ] tīvramanda anubhāgagatako [jīvan manyante ] jīv mānate hain [tathā ] aur [apare ] dūsare koī [nokarma api cha ] nokarmako [jīvaḥ iti ] jīv mānate hain . [apare ] anya koī [karmaṇaḥ udayan ] karmake udayako [jīvam ] jīv mānate hain, koī ‘[yaḥ ] jo [tīvratvamandatvaguṇābhyān ] tīvramandatārūp guṇonse bhedako prāpta hotā hai [saḥ ] vah [jīvaḥ bhavati ] jīv hai’ isaprakār [karmānubhāgam ] karmake anubhāgako [ichchhanti ] jīv ichchhate hain (mānate hain) . [kechit ] koī [jīvakarmobhayan ] jīv aur karma [dve api khalu ] donon mile hueko hī [jīvam ichchhanti ] jīv mānate hain [tu ] aur [apare ] anya koī [ karmaṇān sanyogen ] karmake sanyogase hī [jīvam ichchhanti ] jīv mānate hain . [evamvidhāḥ ] isaprakārake tathā [bahuvidhāḥ ] anya bhī anek prakārake [durmedhasaḥ ] durbuddhi-


Page 89 of 642
PDF/HTML Page 122 of 675
single page version

ih khalu tadasādhāraṇalakṣhaṇākalanātklībatvenātyantavimūḍhāḥ santastāttvikamātmān- majānanto bahavo bahudhā paramapyātmānamiti pralapanti . naisargikarāgadveṣhakalmāṣhit- madhyavasānamev jīvastathāvidhādhyavasānāt aṅgārasyev kārṣhṇyādatiriktatvenānyasyānup- labhyamānatvāditi kechit . anādyanantapūrvāparībhūtāvayavaikasansaraṇakriyārūpeṇ krīḍatkarmaiv jīvaḥ karmaṇo‘tiriktatvenānyasyānupalabhyamānatvāditi kechit . tīvramandānubhavabhidyamānadurant- rāgarasanirbharādhyavasānasantān ev jīvastato‘tiriktasyānyasyānupalabhyamānatvāditi kechit . navapurāṇāvasthādibhāven pravartamānan nokarmaiv jīvaḥ sharīrādatiriktatvenānyasyānu- palabhyamānatvāditi kechit . vishvamapi puṇyapāparūpeṇākrāman karmavipāk ev jīvaḥ shubhāshubhabhāvādatiriktatvenānyasyānupalabhyamānatvāditi kechit . sātāsātarūpeṇābhi- vyāptasamastatīvramandatvaguṇābhyān bhidyamānaḥ karmānubhav ev jīvaḥ sukhaduḥkhātiriktatve- mithyādr̥uṣhṭi jīv [param ] parako [ātmānan ] ātmā [vadanti ] kahate hain . [te ] unhen [nishchayavādibhiḥ ] nishchayavādiyonne (satyārthavādiyonne) [paramārthavādinaḥ ] paramārthavādī (satyārthavaktā) [na nirdiṣhṭāḥ ] nahīn kahā hai .

ṭīkā :is jagatamen ātmākā asādhāraṇ lakṣhaṇ na jānaneke kāraṇ napunsakatāse atyanta vimūrḥ hote hue, tāttvik (paramārthabhūt) ātmāko na jānanevāle bahutase agnānī jan anek prakārase parako bhī ātmā kahate hain, bakate hain . koī to aisā kahate hain ki svābhāvik arthāt svayamev utpanna hue rāg-dveṣhake dvārā malin jo adhyavasān (arthāt mithyā abhiprāy yukta vibhāvapariṇām) vah hī jīv hai, kyoṅki jaise kālepanase anya alag koī koyalā dikhāī nahīn detā usīprakār tathāvidh adhyavasānase bhinna anya koī ātmā dikhāī nahīn detā .1. koī kahate hain ki anādi jisakā pūrva avayav hai aur ananta jisakā bhaviṣhyakā avayav hai aisī ek sansaraṇarūp (bhramaṇarūp) jo kriyā hai usarūpase krīṛā karatā huā karma hī jīv hai, kyoṅki karmase bhinna anya koī jīv dikhāī nahīn detā .2. koī kahate hain ki tīvra-manda anubhavase bhedarūp honevāle, duranta (jisakā anta dūr hai aisā) rāgarūp rasase bhare hue adhyavasānoṅkī santati (paripāṭī) hī jīv hai, kyoṅki usase anya alag koī jīv dikhāī nahīn detā .3. koī kahate hain ki naī aur purānī avasthā ityādi bhāvase pravartamān nokarma hī jīv hai, kyoṅki sharīrase anya alag koī jīv dikhāī nahīn detā .4. koī yah kahate hain ki samasta lokako puṇyapāparūpase vyāpta karatā huā karmakā vipāk hī jīv hai, kyoṅki shubhāshubh bhāvase anya alag koī jīv dikhāī nahīn detā .5. koī

12

Page 90 of 642
PDF/HTML Page 123 of 675
single page version

nānyasyānupalabhyamānatvāditi kechit . majjitāvadubhayātmakatvādātmakarmobhayamev jīvaḥ kārtsnyataḥ karmaṇo‘tiriktatvenānyasyānupalabhyamānatvāditi kechit . arthakriyāsamarthaḥ karmasanyog ev jīvaḥ karmasanyogātkhaṭvāyā iv aṣhṭakāṣhṭhasanyogādatiriktatvenānyasyānupalabhyamānatvāditi kechit . evamevamprakārā itare‘pi bahuprakārāḥ paramātmeti vyapadishanti durmedhasaḥ, kintu na te paramārthavādibhiḥ paramārthavādin iti nirdishyante .

kutaḥ kahate hain ki sātā-asātārūpase vyāpta samasta tīvramandatvaguṇonse bhedarūp honevālā karmakā anubhav hī jīv hai, kyoṅki sukhaḥdukhase anya alag koī jīv dikhāī nahīn detā .6. koī kahate hain ki shrīkhaṇḍakī bhān̐ti ubhayarūp mile hue ātmā aur karma, donon milakar hī jīv hain, kyoṅki sampūrṇatayā karmonse bhinna alag koī jīv dikhāī nahīn detā .7. koī kahate hain ki arthakriyāmen (prayojanabhūt kriyāmen) samartha aisā jo karmakā sanyog vah hī jīv hai, kyoṅki jaise āṭh lakaṛiyoṅke sanyogase bhinna alag koī palaṅg dikhāī nahīn detā isī prakār karmoṅke sanyogase anya alag koī jīv dikhāī nahīn detā . (āṭh lakaṛiyān milakar palaṅg banā tab vah arthakriyāmen samartha huā; isīprakār yahān̐ bhī jānanā .) .8. isaprakār āṭh prakār to yah kahe aur aise aise anya bhī anek prakārake durbuddhi (vividh prakārase) parako ātmā kahate hain; parantu paramārthake gnātā unhen satyārthavādī nahīn kahate .

bhāvārtha :jīv-ajīv donon anādikālase ekakṣhetrāvagāhasanyogarūpase mile hue hain, aur anādikālase hī pudgalake sanyogase jīvakī anek vikārasahit avasthāyen ho rahī hain . paramārthadr̥uṣhṭise dekhane par, jīv to apane chaitanyatva ādi bhāvoṅko nahīn chhoṛatā aur pudgal apane mūrtik jaṛatva ādiko nahīn chhoṛatā . parantu jo paramārthako nahīn jānate ve sanyogase hue bhāvoṅko hī jīv kahate hain; kyoṅki paramārthase jīvakā svarūp pudgalase bhinna sarvagnako dikhāī detā hai tathā sarvagnakī paramparāke āgamase jānā jā sakatā hai, isaliye jinake matamen sarvagna nahīn hain ve apanī buddhise anek kalpanāyen karake kahate hain . unamense vedāntī, mīmānsak, sāṅkhya, yog, bauddha, naiyāyik, vaisheṣhik, chārvāk ādi matoṅke āshay lekar āṭh prakār to pragaṭ kahe hain; aur anya bhī apanī-apanī buddhise anek kalpanāyen karake anek prakārase kahate hain so kahān̐ tak kahā jāye ?.39 se 43..

aisā kahanevāle satyārthavādī kyon nahīn hain so kahate hain :

Page 91 of 642
PDF/HTML Page 124 of 675
single page version

ede savve bhāvā poggaladavvapariṇāmaṇippaṇṇā .
kevalijiṇehin bhaṇiyā kah te jīvo tti vuchchanti ..44..
ete sarve bhāvāḥ pudgaladravyapariṇāmaniṣhpannāḥ .
kevalijinairbhaṇitāḥ kathan te jīv ityuchyante ..44..

yataḥ ete‘dhyavasānādayaḥ samastā ev bhāvā bhagavadbhirvishvasākṣhibhirarhadbhiḥ pudgaladravyapariṇāmamayatven pragnaptāḥ santashchaitanyashūnyātpudgaladravyādatiriktatven pragnāpyamānan chaitanyasvabhāvan jīvadravyan bhavitun notsahante; tato na khalvāgamayuktisvānubhavairbādhitapakṣhatvātta- dātmavādinaḥ paramārthavādinaḥ . etadev sarvagnavachanan tāvadāgamaḥ . iyan tu svānubhavagarbhitā yuktiḥ na khalu naisargikarāgadveṣhakalmāṣhitamadhyavasānan jīvaḥ tathāvidhādhyavasānāt kārtasvarasyev shyāmikāyā atiriktatvenānyasya chitsvabhāvasya vivechakaiḥ svayamupalabhyamānatvāt . na khalvanā-

pudgaladarav pariṇāmase upaje hue sab bhāv ye
sab kevalījin bhāṣhiyā, kis rīt jīv kaho unhen ? 44
..

gāthārtha :[ete ] yah pūrvakathit adhyavasān ādi [sarve bhāvāḥ ] bhāv hain ve sabhī [pudgaladravyapariṇāmaniṣhpannāḥ ] pudgaladravyake pariṇāmase utpanna hue hain isaprakār [kevalijinaiḥ ] kevalī sarvagna jinendradevonne [bhaṇitāḥ ] kahā hai [te ] unhen [jīvaḥ iti ] jīv aisā [kathan uchyante ] kaise kahā jā sakatā hai ?

ṭīkā :yah samasta hī adhyavasānādi bhāv, vishvake (samasta padārthoṅke) sākṣhāt dekhanevāle bhagavān (vītarāg sarvagna) arahantadevoṅke dvārā pudgaladravyake pariṇāmamay kahe gaye hain isaliye, ve chaitanyasvabhāvamay jīvadravya honeke liye samartha nahīn hain ki jo jīvadravya chaitanyabhāvase shūnya aise pudgaladravyase atirikta (bhinna) kahā gayā hai; isaliye jo in adhyavasānādikako jīv kahate hain ve vāstavamen paramārthavādī nahīn hain; kyoṅki āgam, yukti aur svānubhavase unakā pakṣha bādhit hai . usamen, ‘ve jīv nahīn hain ’ yah sarvagnakā vachan hai vah to āgam hai aur vah (nimnokta) svānubhavagarbhit yukti hai :svayamev utpanna hue rāg-dveṣhake dvārā malin adhyavasān hain ve jīv nahīn hai; kyoṅki, kālimāse bhinna suvarṇakī bhānti, tathāvidh adhyavasānase bhinna anya chitsvabhāvarūp jīv bhedagnāniyoṅke dvārā svayam


Page 92 of 642
PDF/HTML Page 125 of 675
single page version

dyanantapūrvāparībhūtāvayavaikasansaraṇalakṣhaṇakriyārūpeṇ krīḍatkarmaiv jīvaḥ karmaṇo‘tiriktatvenānyasya chitsvabhāvasya vivechakaiḥ svayamupalabhyamānatvāt . na khalu tīvramandānubhavabhidyamānadurantarāgaras- nirbharādhyavasānasantāno jīvastato‘tiriktatvenānyasya chitsvabhāvasya vivechakaiḥ svayamupalabhya- mānatvāt . na khalu navapurāṇāvasthādibheden pravartamānan nokarma jīvaḥ sharīrādatiriktatvenānyasya chitsvabhāvasya vivechakaiḥ svayamupalabhyamānatvāt . na khalu vishvamapi puṇyapāparūpeṇākrāman karmavipāko jīvaḥ shubhāshubhabhāvādatiriktatvenānyasya chitsvabhāvasya vivechakaiḥ svayamupalabhya- mānatvāt . na khalu sātāsātarūpeṇābhivyāptasamastatīvramandatvaguṇābhyān bhidyamānaḥ karmānubhavo jīvaḥ sukhaduḥkhātiriktatvenānyasya chitsvabhāvasya vivechakaiḥ svayamupalabhyamānatvāt . na khalu majjitāv- dubhayātmakatvādātmakarmobhayan jīvaḥ kārtsnyataḥ karmaṇo‘tiriktatvenānyasya chitsvabhāvasya vivechakaiḥ upalabhyamān hai arthāt ve chaitanyabhāvako pratyakṣha bhinna anubhav karate hain .1. anādi jisakā pūrva avayav hai aur ananta jisakā bhaviṣhyakā avayav hai aisī ek sansaraṇarūp kriyāke rūpamen krīṛā karatā huā karma bhī jīv nahīn hai; kyoṅki karmase bhinna anya chaitanyabhāvasvarūp jīv bhedagnāniyoṅke dvārā svayam upalabhyamān hai arthāt ve usakā pratyakṣha anubhav karate hain .2. tīvra-manda anubhavase bhedarūp honevāle, duranta rāgarasase bhare hue adhyavasānoṅkī santati bhī jīv nahīn hai; kyoṅki us santatise bhinna anya chaitanyabhāvarūp jīv bhedagnāniyoṅke dvārā svayam upalabhyamān hai arthāt ve usakā pratyakṣha anubhav karate hain .3. naī-purānī avasthādikake bhedase pravartamān nokarma bhī jīv nahīn hai; kyoṅki sharīrase bhinna anya chaitanyasvabhāvarūp jīv bhedagnāniyoṅke dvārā svayam upalabhyamān hai arthāt ve use pratyakṣha anubhav karate hain .4. samasta jagatako puṇya-pāparūpase vyāpta karatā karmavipāk bhī jīv nahīn hai; kyoṅki shubhāshubh bhāvase bhinna anya chaitanyasvabhāvarūp jīv bhedagnāniyoṅke dvārā svayam upalabhyamān hai arthāt ve svayam usakā pratyakṣha anubhav karate hain .5. sātā-asātārūpase vyāpta samasta tīvramandatārūp guṇoṅke dvārā bhedarūp honevālā karmakā anubhav bhī jīv nahīn hai; kyoṅki sukh-duḥkhase bhinna anya chaitanyasvabhāvarūp jīv bhedagnāniyoṅke dvārā svayam upalabhyamān hai arthāt ve svayam usakā pratyakṣha anubhav karate hain .6. shrīkhaṇḍakī bhān̐ti ubhayātmakarūpase mile hue ātmā aur karma donon milakar bhī jīv nahīn hain; kyoṅki sampūrṇatayā karmonse bhinna anya chaitanyasvabhāvarūp jīv bhedagnāniyoṅke dvārā svayam upalabhyamān hain arthāt ve svayam usakā pratyakṣha anubhav karate hain .7. arthakriyāmen samartha karmakā sanyog bhī jīv nahīn hai kyoṅki, āṭh lakaṛiyoṅke sanyogase (- palaṅgase) bhinna palaṅg par sonevāle puruṣhakī bhānti, karmasanyogase bhinna anya chaitanyasvabhāvarūp jīv bhedagnāniyoṅke dvārā svayam upalabhyamān hai arthāt ve svayam usakā pratyakṣha anubhav karate


Page 93 of 642
PDF/HTML Page 126 of 675
single page version

svayamupalabhyamānatvāt . na khalvarthakriyāsamarthaḥ karmasanyogo jīvaḥ karmasanyogāt khaṭvāshāyinaḥ puruṣhasyevāṣhṭakāṣhṭhasanyogādatiriktatvenānyasya chitsvabhāvasya vivechakaiḥ svayamupalabhyamānatvāditi .

ih khalu pudgalabhinnātmopalabdhin prati vipratipannaḥ sāmnaivaivamanushāsyaḥ .
(mālinī)
viram kimapareṇākāryakolāhalen
svayamapi nibhr̥utaḥ san
pashya ṣhaṇmāsamekam .
hr̥udayasarasi punsaḥ pudgalādbhinnadhāmno
nanu kimanupalabdhirbhāti kiñchopalabdhiḥ
..34..
hain .8. (isīprakār anya koī dūsare prakārase kahe to vahān̐ bhī yahī yukti jānanā .)

bhāvārtha :chaitanyasvabhāvarūp jīv, sarva parabhāvonse bhinna, bhedagnāniyoṅke gochar hain; isalie agnānī jaisā mānate hain vaisā nahīn hai ..44..

yahān̐ pudgalase bhinna ātmākī upalabdhike prati virodh karanevāle (pudgalako hī ātmā jānanevāle) puruṣhako (usake hitarūp ātmaprāptikī bāt kahakar) miṭhāsapūrvak (aur samabhāvase) hī isaprakār upadesh karanā yah kāvyamen batalāte hain :

shlokārtha :he bhavya ! tujhe [apareṇ ] anya [akārya-kolāhalen ] vyartha hī kolāhal karanese [kim ] kyā lābh hai ? tū [viram ] is kolāhalase virakta ho aur [ekam ] ek chaitanyamātra vastuko [svayam api ] svayam [nibhr̥utaḥ san ] nishchal līn hokar [pashya ṣhaṇmāsam ] dekh; aisā chhah mās abhyās kar aur dekh ki aisā karanese [hr̥uday- sarasi ] apane hr̥udayasarovaramen, [pudgalāt bhinnadhāmnaḥ ] jisakā tej-pratāp-prakāsh pudgalase bhinna hai aise us [punsaḥ ] ātmākī [nanu kim anupalabdhiḥ bhāti ] prāpti nahīn hotī hai [kin cha upalabdhiḥ ] yā hotī hai ?

bhāvārtha :yadi apane svarūpakā abhyās kare to usakī prāpti avashya hotī hai; yadi paravastu ho to usakī to prāpti nahīn hotī . apanā svarūp to vidyamān hai, kintu use bhūl rahā hai; yadi sāvadhān hokar dekhe to vah apane nikaṭ hī hai . yahān̐ chhah māsake abhyāsakī bāt kahī hai isakā artha yah nahīn samajhanā chāhie ki itanā hī samay lagegā . usakī prāpti to antarmuhūrtamātramen hī ho sakatī hai, parantu yadi shiṣhyako bahut kaṭhin mālūm


Page 94 of 642
PDF/HTML Page 127 of 675
single page version

kathan chidanvayapratibhāse‘pyadhyavasānādayaḥ pudgalasvabhāvā iti chet
aṭṭhavihan pi ya kamman savvan poggalamayan jiṇā benti .
jassa phalan tan vuchchadi dukkhan ti vipachchamāṇassa ..45..
aṣhṭavidhamapi cha karma sarvan pudgalamayan jinā bruvanti .
yasya phalan taduchyate duḥkhamiti vipachyamānasya ..45..

adhyavasānādibhāvanirvartakamaṣhṭavidhamapi cha karma samastamev pudgalamayamiti kil sakalagna- gnaptiḥ . tasya tu yadvipākakāṣhṭhāmadhirūḍhasya phalatvenābhilapyate tadanākulatvalakṣhaṇasaukhyākhyātma- svabhāvavilakṣhaṇatvātkil duḥkham . tadantaḥpātin ev kilākulatvalakṣhaṇā adhyavasānādibhāvāḥ . hotā ho to usakā niṣhedh kiyā hai . yadi samajhanemen adhik kāl lage to chhah māsase adhik nahīn lagegā; isalie anya niṣhprayojan kolāhalakā tyāg karake isamen lag jānese shīghra hī svarūpakī prāpti ho jāyagī aisā upadesh hai .34.

ab shiṣhya pūchhatā hai ki in adhyavasānādi bhāvoṅko jīv nahīn kahā, anya chaitanyasvabhāvako jīv kahā; to yah bhāv bhī chaitanyake sāth sambandha rakhanevāle pratibhāsit hote hain, (ve chaitanyake atirikta jaṛake to dikhāī nahīn dete) tathāpi unhen pudgalake svabhāv kyon kahā ? usake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate hain :

re ! karma aṣhṭa prakārakā jin sarva pudgalamay kahe,
paripākamen jis karmakā phal duḥkh nām prasiddha hai
..45..

gāthārtha :[aṣhṭavidham api cha ] āṭhon prakārakā [karma ] karma [sarvan ] sab [pudgalamayan ] pudgalamay hai aisā [jināḥ ] jinendrabhagavān sarvagnadev [bruvanti ] kahate hain[yasya vipachyamānasya ] jis pakva hokar udayamen ānevāle karmakā [phalan ] phal [tat ] prasiddha [duḥkham ] duḥkh hai [iti uchyate ] aisā kahā hai .

ṭīkā :adhyavasānādi samasta bhāvoṅko utpanna karanevālā jo āṭhon prakārakā gnānāvaraṇādi karma hai vah sabhī pudgalamay hai aisā sarvagnakā vachan hai . vipākakī maryādāko prāpta us karmake phalarūpase jo kahā jātā hai vah (arthāt karmaphal), anākulatālakṣhaṇsukhanāmak ātmasvabhāvase vilakṣhaṇ hai isalie, duḥkh hai . us duḥkhamen hī ākulatālakṣhaṇ adhyavasānādi bhāv


Page 95 of 642
PDF/HTML Page 128 of 675
single page version

tato na te chidanvayavibhrame‘pyātmasvabhāvāḥ, kintu pudgalasvabhāvāḥ .

yadyadhyavasānādayaḥ pudgalasvabhāvāstadā kathan jīvatven sūchitā iti chet
vavahārassa darīsaṇamuvaeso vaṇṇido jiṇavarehin .
jīvā ede savve ajjhavasāṇādao bhāvā ..46..
vyavahārasya darshanamupadesho varṇito jinavaraiḥ .
jīvā ete sarve‘dhyavasānādayo bhāvāḥ ..46..

sarve evaite‘dhyavasānādayo bhāvāḥ jīvā iti yadbhagavadbhiḥ sakalagnaiḥ pragnaptan tadabhūtārthasyāpi vyavahārasyāpi darshanam . vyavahāro hi vyavahāriṇān mlechchhabhāṣhev mlechchhānān paramārthapratipādakatvād- paramārtho‘pi tīrthapravr̥uttinimittan darshayitun nyāyya ev . tamantareṇ tu sharīrājjīvasya paramārthato samāviṣhṭa ho jāte hain; isaliye, yadyapi ve chaitanyake sāth sambandha honekā bhram utpanna karate hain tathāpi, ve ātmasvabhāv nahīn hain, kintu pudgalasvabhāv hain .

bhāvārtha :jab karmoday ātā hai tab yah ātmā duḥkharūp pariṇamit hotā hai aur duḥkharūp bhāv hai vah adhyavasān hai, isaliye duḥkharūp bhāvamen (adhyavasānamen) chetanatākā bhram utpanna hotā hai . paramārthase duḥkharūp bhāv chetan nahīn hai, karmajanya hai isaliye jaṛ hī hai ..45..

ab prashna hotā hai ki yadi adhyavasānādi bhāv hain ve pudgalasvabhāv hain to sarvagnake āgamamen unhen jīvarūp kyon kahā gayā hai ? usake uttarasvarūp gāthāsūtra kahate hain :

vyavahār yah dikhalā diyā jinadevake upadeshamen,
ye sarva adhyavasān ādik bhāvako jan̐h jiv kahe
..46..

gāthārtha :[ete sarve ] yah sab [adhyavasānādayaḥ bhāvāḥ ] adhyavasānādi bhāv [jīvāḥ ] jīv hain isaprakār [jinavaraiḥ ] jinavaronne [upadeshaḥ varṇitaḥ ] jo upadesh diyā hai so [vyavahārasya darshanam ] vyavahāranay dikhāyā hai .

ṭīkā :yah sab hī adhyavasānādi bhāv jīv hain aisā jo bhagavān sarvagnadevonne kahā hai vah, yadyapi vyavahāranay abhūtārtha hai tathāpi, vyavahāranayako bhī batāyā hai; kyoṅki jaise mlechchhabhāṣhā mlechchhoṅko vastusvarūp batalātī hai usīprakār vyavahāranay vyavahārī jīvoṅko


Page 96 of 642
PDF/HTML Page 129 of 675
single page version

bhedadarshanāttrasasthāvarāṇān bhasman iv niḥshaṅk mupamardanen hinsā‘bhāvādbhavatyev bandhasyābhāvaḥ . tathā raktadviṣhṭavimūḍho jīvo badhyamāno mochanīy iti rāgadveṣhamohebhyo jīvasya paramārthato bhedadarshanen mokṣhopāyaparigrahaṇābhāvāt bhavatyev mokṣhasyābhāvaḥ .

ath ken dr̥uṣhṭānten pravr̥utto vyavahār iti chet
rāyā hu ṇiggado tti ya eso balasamudayassa ādeso .
vavahāreṇ du vuchchadi tatthekko ṇiggado rāyā ..47..

paramārthakā kahanevālā hai isalie, aparamārthabhūt hone par bhī, dharmatīrthakī pravr̥utti karaneke lie (vyavahāranay) batalānā nyāyasaṅgat hī hai . parantu yadi vyavahāranay na batāyā jāye to, paramārthase (nishchayanayase) jīv sharīrase bhinna batāye jāneke kāraṇ, jaise bhasmako masal denemen hinsākā abhāv hai usīprakār, trasasthāvar jīvoṅko niḥshaṅkatayā masal denekuchal dene (ghāt karane)men bhī hinsākā abhāv ṭhaharegā aur is kāraṇ bandhakā hī abhāv siddha hogā; tathā paramārthake dvārā jīv rāgadveṣhamohase bhinna batāye jāneke kāraṇ, ‘rāgī, dveṣhī, mohī jīv karmase ban̐dhatā hai use chhuṛānā’isaprakār mokṣhake upāyake grahaṇakā abhāv ho jāyegā aur isase mokṣhakā hī abhāv hogā . (isaprakār yadi vyavahāranay na batāyā jāy to bandha-mokṣhakā abhāv ṭhaharatā hai .)

bhāvārtha :paramārthanay to jīvako sharīr tathā rāgadveṣhamohase bhinna kahatā hai . yadi isīkā ekānta grahaṇ kiyā jāye to sharīr tathā rāgadveṣhamoh pudgalamay siddha hoṅge, to phi ra pudgalakā ghāt karanese hinsā nahīn hogī tathā rāgadveṣhamohase bandha nahīn hogā . isaprakār, paramārthase jo sansār-mokṣha donoṅkā abhāv kahā hai ekāntase yah hī ṭhaharegā . kintu aisā ekāntarūp vastukā svarūp nahīn hai; avastukā shraddhān, gnān, ācharaṇ avasturūp hī hai . isaliye vyavahāranayakā upadesh nyāyaprāpta hai . isaprakār syādvādase donon nayoṅkā virodh miṭākar shraddhān karanā so samyaktva hai ..46..

ab shiṣhya pūchhatā hai ki yah vyavahāranay kis dr̥uṣhṭāntase pravr̥utta huā hai ? usakā uttar kahate hain :

‘nirgaman is nr̥upakā huā’nirdesh sainyasamūhamen,
vyavahārase kahalāy yah, par bhūp isamen ek hai; ..47..

Page 97 of 642
PDF/HTML Page 130 of 675
single page version

emev ya vavahāro ajjhavasāṇādiaṇṇabhāvāṇan .
jīvo tti kado sutte tatthekko ṇichchhido jīvo ..48..
rājā khalu nirgat ityeṣh balasamudayasyādeshaḥ .
vyavahāreṇ tūchyate tatraiko nirgato rājā ..47..
evamev cha vyavahāro‘dhyavasānādyanyabhāvānām .
jīv iti kr̥utaḥ sūtre tatraiko nishchito jīvaḥ ..48..

yathaiṣh rājā pañch yojanānyabhivyāpya niṣhkrāmatītyekasya pañch yojanānyabhivyāptum- shakyatvādvayavahāriṇān balasamudāye rājeti vyavahāraḥ, paramārthatastvek ev rājā; tathaiṣh jīvaḥ samagran rāgagrāmamabhivyāpya pravartat ityekasya samagran rāgagrāmamabhivyāptumashakyatvādvayavahāriṇāmadhyav- sānādiṣhvanyabhāveṣhu jīv iti vyavahāraḥ, paramārthatastvek ev jīvaḥ .

tyon sarva adhyavasān ādik anyabhāv ju jīv hai,

shāstran kiyā vyavahār, par vahān jīv nishchay ek hai ..48..

gāthārtha :jaise koī rājā senāsahit nikalā vahān̐ [rājā khalu nirgataḥ ] ‘yah rājā nikalā’ [iti eṣhaḥ ] isaprakār jo yah [balasamudayasya ] senāke samudāyako [ādeshaḥ ] kahā jātā hai so vah [vyavahāreṇ tu uchyate ] vyavahārase kahā jātā hai, [tatra ] us senāmen (vāstavamen) [ekaḥ nirgataḥ rājā ] rājā to ek hī nikalā hai; [evam ev cha ] usīprakār [adhyavasānādyanyabhāvānām ] adhyavasānādi anyabhāvoṅko [jīvaḥ iti ] ‘(yah) jīv hai’ isaprakār [sūtre ] paramāgamamen kahā hai so [vyavahāraḥ kr̥utaḥ ] vyavahār kiyā hai, [tatra nishchitaḥ ] yadi nishchayase vichār kiyā jāye to unamen [jīvaḥ ekaḥ ] jīv to ek hī hai

.

ṭīkā :jaise yah kahanā ki yah rājā pān̐ch yojanake vistāramen nikal rahā hai so yah vyavahārījanoṅkā senā samudāyamen rājā kah denekā vyavahār hai; kyoṅki ek rājākā pān̐ch yojanamen phai lanā ashakya hai; paramārthase to rājā ek hī hai, (senā rājā nahīn hai); usīprakār yah jīv samagra (samasta) rāgagrāmamen (rāgake sthānommen) vyāpta hokar pravr̥utta ho rahā hai aisā kahanā vah, vyavahārījanoṅkā adhyavasānādi anyabhāvommen jīv kahanekā vyavahār hai; kyoṅki ek jīvakā samagra rāgagrāmamen vyāpta honā ashakya hai; paramārthase to jīv ek hī hai, (adhyavasānādik bhāv jīv nahīn hain) ..47-48..

13

Page 98 of 642
PDF/HTML Page 131 of 675
single page version

yadyevan tarhi kinlakṣhaṇo‘sāvekaṣhṭaṅkotkīrṇaḥ paramārthajīv iti pr̥uṣhṭaḥ prāh
arasamarūvamagandhan avvattan chedaṇāguṇamasaddan .
jāṇ aliṅgaggahaṇan jīvamaṇiddiṭṭhasaṇṭhāṇan ..49..
arasamarūpamagandhamavyaktan chetanāguṇamashabdam .
jānīhi aliṅgagrahaṇan jīvamanirdiṣhṭasansthānam ..49..

yaḥ khalu pudgaladravyādanyatvenāvidyamānarasaguṇatvāt, pudgaladravyaguṇebhyo bhinnatven svayamarasaguṇatvāt, paramārthataḥ pudgaladravyasvāmitvābhāvād dravyendriyāvaṣhṭambhenārasanāt, svabhāvataḥ kṣhāyopashamikabhāvābhāvādbhāvendriyāvalambenārasanāt, sakalasādhāraṇaikasamvedanapariṇāmasvabhāvatvāt kevalarasavedanāpariṇāmāpannatvenārasanāt, sakalagneyagnāyakatādātmyasya niṣhedhādrasaparichchhedapariṇat-

ab shiṣhya pūchhatā hai ki yah adhyavasānādi bhāv jīv nahīn hain to vah ek, ṭaṅkotkīrṇa, paramārthasvarūp jīv kaisā hai ? usakā lakṣhaṇ kyā hai ? is prashnakā uttar kahate hain :

jīv chetanāguṇ, shabda-ras-rūp-gandha-vyaktivihīn hai,
nirdiṣhṭa nahin sansthān usakā, grahaṇ nahin hai liṅgase
..49..

gāthārtha :he bhavya ! tū [jīvam ] jīvako [arasam ] rasarahit, [arūpam ] rūparahit, [agandham ] gandharahit, [avyakta m ] avyakta arthāt indriyagochar nahīn aisā, [chetanāguṇam ] chetanā jisakā guṇ hai aisā, [ashabdam ] shabdarahit, [aliṅgagrahaṇan ] kisī chihnase grahaṇ na honevālā aur [anirdiṣhṭasansthānam ] jisakā ākār nahīn kahā jātā aisā [jānīhi ] jān .

ṭīkā :jīv nishchayase pudgaladravyase anya hai, isaliye usamen rasaguṇ vidyamān nahīn hai ataḥ vah aras hai .1. pudgaladravyake guṇonse bhī bhinna honese svayam bhī rasaguṇ nahīn hai, isaliye aras hai .2. paramārthase pudgaladravyakā svāmitva bhī usake nahīn hai, isaliye vah dravyendriyake ālambanase bhī ras nahīn chakhatā ataḥ aras hai .3. apane svabhāvakī dr̥uṣhṭise dekhā jāy to usake kṣhāyopashamik bhāvakā bhī abhāv honese vah bhāvendriyake ālambanase bhī ras nahīn chakhatā, isaliye aras hai .4. samasta viṣhayoṅke visheṣhommen sādhāraṇ aise ek hī samvedanapariṇāmarūp usakā svabhāv honese vah keval ek rasavedanāpariṇāmako pākar ras nahīn chakhatā, isaliye aras hai .5. (use samasta gneyoṅkā gnān hotā hai parantu) sakal gneyagnāyakake tādātmyakā (ekarūp honekā) niṣhedh


Page 99 of 642
PDF/HTML Page 132 of 675
single page version

tve‘pi svayam rasarūpeṇāpariṇamanāchchārasaḥ; tathā pudgaladravyādanyatvenāvidyamānarūpaguṇatvāt, pudgaladravyaguṇebhyo bhinnatven svayamarūpaguṇatvāt, paramārthataḥ pudgaladravyasvāmitvābhāvād dravyendriyāvaṣhṭambhenārūpaṇāt, svabhāvataḥ kṣhāyopashamikabhāvābhāvādbhāvendriyāvalambenārūpaṇāt, sakalasādhāraṇaikasamvedanapariṇāmasvabhāvatvātkevalarūpavedanāpariṇāmāpannatvenārūpaṇāt, sakalagney- gnāyakatādātmyasya niṣhedhādrūpaparichchhedapariṇatatve‘pi svayam rūparūpeṇāpariṇamanāchchārūpaḥ; tathā pudgaladravyādanyatvenāvidyamānagandhaguṇatvāt, pudgaladravyaguṇebhyo bhinnatven svayamagandhaguṇatvāt, paramārthataḥ pudgaladravyasvāmitvābhāvād dravyendriyāvaṣhṭambhenāgandhanāt, svabhāvataḥ kṣhāyopashamikabhāvā- bhāvādbhāvendriyāvalambenāgandhanāt, sakalasādhāraṇaikasamvedanapariṇāmasvabhāvatvātkevalagandhavedanā- pariṇāmāpannatvenāgandhanāt, sakalagneyagnāyakatādātmyasya niṣhedhādgandhaparichchhedapariṇatatve‘pi svayam honese rasake gnānarūp pariṇamit hone par bhī svayam rasarūp pariṇamit nahīn hotā, isaliye aras hai .6. is tarah chhah prakārake rasake niṣhedhase vah aras hai .

isaprakār, jīv vāstavamen pudgaladravyase anya honeke kāraṇ usamen rūpaguṇ vidyamān nahīn hai, isaliye arūp hai .1. pudgaladravyake guṇonse bhī bhinna honeke kāraṇ svayam bhī rūpaguṇ nahīn hai, isaliye arūp hai .2. paramārthase pudgaladravyakā svāmīpanā bhī use nahīn honese vah dravyendriyake ālamban dvārā bhī rūp nahīn dekhatā, isalie arūp hai .3. apane svabhāvakī dr̥uṣhṭise dekhā jāy to kṣhāyopashamik bhāvakā bhī use abhāv honese vah bhāvendriyake ālamban dvārā bhī rūp nahīn dekhatā, isaliye arūp hai .4. sakal viṣhayoṅke visheṣhommen sādhāraṇ aise ek hī samvedanapariṇāmarūp usakā svabhāv honese keval ek rūpavedanāpariṇāmako prāpta hokar rūp nahīn dekhatā, isaliye arūp hai .5. (use samasta gneyoṅkā gnān hotā hai parantu) sakal gneyagnāyakake tādātmyakā niṣhedh honese rūpake gnānarūp pariṇamit hone par bhī svayanrūp rūpase nahīn pariṇamatā isaliye arūp hai .6. is tarah chhah prakārase rūpake niṣhedhase vah arūp hai .

isaprakār, jīv vāstavamen pudgaladravyase anya honeke kāraṇ usamen gandhaguṇ vidyamān nahīn hai, isaliye agandha hai .1. pudgaladravyake guṇonse bhī bhinna honeke kāraṇ svayam bhī gandhaguṇ nahīn hai, isaliye agandha hai .2. paramārthase pudgaladravyakā svāmīpanā bhī use nahīn honese vah dravyendriyake ālamban dvārā bhī gandha nahīn sūṅghatā, isalie agandha hai .3. apane svabhāvakī dr̥uṣhṭise dekhā jāy to kṣhāyopashamik bhāvakā bhī use abhāv honese vah bhāvendriyake ālamban dvārā bhī gandha nahīn sūṅghatā ataḥ agandha hai .4. sakal viṣhayoṅke visheṣhommen sādhāraṇ aise ek hī samvedanapariṇāmarūp usakā svabhāv honese vah keval ek gandhavedanāpariṇāmako prāpta hokar


Page 100 of 642
PDF/HTML Page 133 of 675
single page version

gandharūpeṇāpariṇamanāchchāgandhaḥ; tathā pudgaladravyādanyatvenāvidyamānasparshaguṇatvāt, pudgaladravyaguṇebhyo bhinnatven svayamasparshaguṇatvāt, paramārthataḥ pudgaladravyasvāmitvābhāvād dravyendriyāvaṣhṭambhenāsparshanāt, svabhāvataḥ kṣhāyopashamikabhāvābhāvādbhāvendriyāvalambenāsparshanāt, sakalasādhāraṇaikasamvedanapariṇām- svabhāvatvātkevalasparshavedanāpariṇāmāpannatvenāsparshanāt, sakalagneyagnāyakatādātmyasya niṣhedhātt sparshaparichchhedapariṇatatve‘pi svayam sparsharūpeṇāpariṇamanāchchāsparshaḥ; tathā pudgaladravyādanyatvenāvidyamān- shabdaparyāyatvāt, pudgaladravyaparyāyebhyo bhinnatven svayamashabdaparyāyatvāt, paramārthataḥ pudgaladravya- svāmitvābhāvād dravyendriyāvaṣhṭambhen shabdāshravaṇāt, svabhāvataḥ kṣhāyopashamikabhāvābhāvādbhāve- ndriyāvalamben shabdāshravaṇāt, sakalasādhāraṇaik samvedanapariṇāmasvabhāvatvātkevalashabdavedanā- pariṇāmāpannatven shabdāshravaṇāt, sakalagneyagnāyakatādātmyasya niṣhedhāchchhabdaparichchhedapariṇatatve‘pi gandha nahīn sūṅghatā; ataḥ agandha hai .5. (use samasta gneyoṅkā gnān hotā hai parantu) sakal gneyagnāyakake tādātmyakā niṣhedh honese gandhake gnānarūp pariṇamit hone par bhī svayam gandharūp nahīn pariṇamatā; ataḥ agandha hai .6. is tarah chhah prakārase gandhake niṣhedhase vah agandha hai .

isaprakār, jīv vāstavamen pudgaladravyase anya honeke kāraṇ usamen sparshaguṇ vidyamān nahīn hai, isaliye asparsha hai .1. pudgaladravyake guṇonse bhī bhinna honeke kāraṇ svayam bhī sparshaguṇ nahīn hai; ataḥ asparsha hai .2. paramārthase pudgaladravyakā svāmīpanā bhī use nahīn honese vah dravyendriyake ālamban dvārā bhī sparshako nahīn sparshatā; ataḥ asparsha hai .3. apane svabhāvakī dr̥uṣhṭise dekhā jāy to kṣhāyopashamik bhāvakā bhī use abhāv honese vah bhāvendriyake ālamban dvārā bhī sparshako nahīn sparshatā; ataḥ asparsha hai .4. sakal viṣhayoṅke visheṣhommen sādhāraṇ aise ek hī samvedanapariṇāmarūp usakā svabhāv honese vah keval ek sparshavedanāpariṇāmako prāpta hokar sparshako nahīn sparshatā ataḥ asparsha hai .5. (use samasta gneyoṅkā gnān hotā hai parantu) sakal gneyagnāyakake tādātmyakā niṣhedh honese sparshake gnānarūp pariṇamit hone par bhī svayam sparsharūp nahīn pariṇamatā; ataḥ asparsha hai .6. is tarah chhah prakārase sparshake niṣhedhase vah asparsha hai .

isaprakār, jīv vāstavamen pudgaladravyase anya honeke kāraṇ usamen shabdaparyāy vidyamān nahīn hai; ataḥ ashabda hai .1. pudgaladravyake paryāyonse bhī bhinna honeke kāraṇ svayam bhī shabdaparyāy nahīn hai; ataḥ ashabda hai .2. paramārthase pudgaladravyakā svāmīpanā bhī use nahīn honese vah dravyendriyake ālamban dvārā bhī shabda nahīn sunatā; ataḥ ashabda hai .3. apane svabhāvakī dr̥uṣhṭise dekhā jāy to kṣhāyopashamik bhāvakā bhī use abhāv honese vah bhāvendriyake ālamban


Page 101 of 642
PDF/HTML Page 134 of 675
single page version

svayam shabdarūpeṇāpariṇamanāchchāshabdaḥ; dravyāntarārabdhasharīrasansthānenaiv sansthān iti nirdeṣhṭamashakyatvāt, niyatasvabhāvenāniyatasansthānānantasharīravartitvāt, sansthānanāmakarmavipākasya pudgaleṣhu nirdishyamān- tvāt, prativishiṣhṭasansthānapariṇatasamastavastutattvasamvalitasahajasamvedanashaktitve‘pi svayamakhilalok- samvalanashūnyopajāyamānanirmalānubhūtitayātyantamasansthānatvāchchānirdiṣhṭasansthānaḥ; ṣhaḍdravyātmakalokā- jgneyādvayaktādanyatvāt, kaṣhāyachakrād bhāvakādvayaktādanyatvāt, chitsāmānyanimagnasamastavyakti- tvāt, kṣhaṇikavyaktimātrābhāvāt, vyaktāvyaktavimishrapratibhāse‘pi vyaktāsparshatvāt, svayamev hi bahirantaḥ sphu ṭamanubhūyamānatve‘pi vyaktopekṣhaṇen pradyotamānatvāchchāvyaktaḥ : rasarūpagandhasparshashabda- sansthānavyaktatvābhāve‘pi svasamvedanabalen nityamātmapratyakṣhatve satyanumeyamātratvābhāvādaliṅgagrahaṇaḥ; dvārā bhī shabda nahīn sunatā; ataḥ ashabda hai .4. sakal viṣhayoṅke visheṣhommen sādhāraṇ aise ek hī samvedanapariṇāmarūp usakā svabhāv honese vah keval ek shabdavedanāpariṇāmako prāpta hokar shabda nahīn sunatā; ataḥ ashabda hai .5. (use samasta gneyoṅkā gnān hotā hai parantu) sakal gneyagnāyakake tādātmyakā niṣhedh honese shabdake gnānarūp pariṇamit hone par bhī svayam shabdarūp nahīn pariṇamatā; ataḥ ashabda hai .6. isatarah chhah prakārase shabdake niṣhedhase vah ashabda hai .

(ab ‘anirdiṣhṭasansthān’ visheṣhaṇako samajhāte hain :) pudgaladravyarachit sharīrake sansthān(ākār)se jīvako sansthānavālā nahīn kahā jā sakatā, isaliye jīv anirdiṣhṭasansthān hai .1. apane niyat svabhāvase aniyat sansthānavāle ananta sharīrommen rahatā hai, isaliye anirdiṣhṭasansthān hai .2. sansthān nāmakarmakā vipāk (phal) pudgalommen hī kahā jātā hai (isaliye usake nimittase bhī ākār nahīn hai) isaliye anirdiṣhṭasansthān hai .3. bhinna-bhinna sansthānarūpase pariṇamit samasta vastuoṅke svarūpake sāth jisakī svābhāvik samvedanashakti sambandhit (arthāt tadākār) hai aisā hone par bhī jise samasta lokake milāpase (sambandhase) rahit nirmal (gnānamātra) anubhūti ho rahī hai aisā honese svayam atyantarūpase sansthān rahit hai, isaliye anirdiṣhṭasansthān hai .4. isaprakār chār hetuonse sansthānakā niṣhedh kahā .

(ab ‘avyakta’ visheṣhaṇako siddha karate hain :) chhah dravyasvarūp lok jo gney hai aur vyakta hai usase jīv anya hain, isaliye avyakta hai .1. kaṣhāyoṅkā samūh jo bhāvakabhāv vyakta hai usase jīv anya hai isaliye avyakta hai .2. chitsāmānyamen chaitanyakī samasta vyaktiyān̐ nimagna (antarbhūt) hain, isaliye avyakta hai .3. kṣhaṇik vyaktimātra nahīn hai, isaliye avyakta hai .4. vyaktatā aur avyaktatā ekamek mishritarūpase use pratibhāsit hone par bhī vah vyaktatāko sparsha nahīn karatā, isaliye avyakta hai .5. svayam apanese hī bāhyābhyantar spaṣhṭa anubhavamen ā rahā hai tathāpi


Page 102 of 642
PDF/HTML Page 135 of 675
single page version

samastavipratipattipramāthinā vivechakajanasamarpitasarvasven sakalamapi lokālokan kavalīkr̥utyātyantasauhityamanthareṇev sakalakālamev manāgapyavichalitānanyasādhāraṇatayā svabhāvabhūten svayamanubhūyamānen chetanāguṇen nityamevāntaḥprakāshamānatvāt chetanāguṇashcha; sa khalu bhagavānamalālok ihaikaṣhṭaṅkotkīrṇaḥ pratyagjyotirjīvaḥ .

(mālinī)
sakalamapi vihāyāhnāy chichchhaktiriktan
sphu ṭataramavagāhya svan cha chichchhaktimātram
.
imamupari charantan chāru vishvasya sākṣhāt
kalayatu paramātmātmānamātmanyanantam
..35..
vyaktatāke prati udāsīnarūpase pradyotamān (prakāshamān) hai, isaliye avyakta hai .6. isaprakār chhah
hetuonse avyaktatā siddha kī hai .

isaprakār ras, rūp, gandha, sparsha, shabda, sansthān aur vyaktatākā abhāv hone par bhī svasamvedanake balase svayam sadā pratyakṣha honese anumānagocharamātratāke abhāvake kāraṇ (jīvako) aliṅgagrahaṇ kahā jātā hai .

apane anubhavamen ānevāle chetanāguṇake dvārā sadā hī antaraṅgamen prakāshamān hai, isaliye (jīv) chetanāguṇavālā hai . chetanāguṇ kaisā hai ? jo samasta vipratipattiyoṅko (jīvako anya prakārase mānanerūp jhagaṛoṅko) nāsh karanevālā hai, jisane apanā sarvasva bhedagnānī jīvoṅko saump diyā hai, jo samasta lokālokako grāsībhūt karake mānon atyanta tr̥uptise upashānta ho gayā ho isaprakār (arthāt atyanta svarūpasaukhyase tr̥upta-tr̥upta honeke kāraṇ svarūpamense bāhar nikalanekā anudyamī ho isaprakār) sarva kālamen kiñchitmātra bhī chalāyamān nahīn hotā aur is tarah sadā hī lesh mātra bhī nahīn chalit aisī anyadravyase asādhāraṇatā honese jo (asādhāraṇ) svabhāvabhūt hai

.

aisā chaitanyarūp paramārthasvarūp jīv hai . jisakā prakāsh nirmal hai aisā yah bhagavān is lokamen ek, ṭaṅkotkīrṇa, bhinna jyotirūp birājamān hai ..49..

ab isī arthakā kalasharūp kāvya kahakar aise ātmāke anubhavakī preraṇā karate hain :

shlokārtha :[chit-shakti -riktan ] chitshaktise rahit [sakalam api ] anya samasta bhāvoṅko [ahnāy ] mūlase [vihāy ] chhoṛakar [cha ] aur [sphu ṭataram ] pragaṭarūpase [svan chit-


Page 103 of 642
PDF/HTML Page 136 of 675
single page version

(anuṣhṭubh)
chichchhaktivyāptasarvasvasāro jīv iyānayam .
ato‘tiriktāḥ sarve‘pi bhāvāḥ paudgalikā amī ..36..
jīvassa ṇatthi vaṇṇo ṇa vi gandho ṇa vi raso ṇa vi ya phāso .
ṇa vi rūvan ṇa sarīran ṇa vi saṇṭhāṇan ṇa sanhaṇaṇan ..50..
jīvassa ṇatthi rāgo ṇa vi doso ṇev vijjade moho .
ṇo pachchayā ṇa kamman ṇokamman chāvi se ṇatthi ..51..

shakti mātram ] apane chitshaktimātra bhāvakā [avagāhya ] avagāhan karake, [ātmā ] bhavyātmā [vishvasya upari ] samasta padārthasamūharūp lokake ū par [chāru charantan ] sundar rītise pravartamān aise [imam ] yah [param ] ekamātra [anantam ] avināshī [ātmānam ] ātmākā [ātmani ] ātmāmen hī [sākṣhāt kalayatu ] abhyās karo, sākṣhāt anubhav karo .

bhāvārtha :yah ātmā paramārthase samasta anya bhāvonse rahit chaitanyashaktimātra hai; usake anubhavakā abhyās karo aisā upadesh hai .35.

ab chitshaktise anya jo bhāv hain ve sab pudgaladravyasambandhī hain aisī āgekī gāthāoṅkī sūchanārūpase shlok kahate hain :

shlokārtha :[chit-shakti -vyāpta-sarvasva-sāraḥ ] chaitanyashaktise vyāpta jisakā sarvasva-sār hai aisā [ayam jīvaḥ ] yah jīv [iyān ] itanā mātra hī hai; [ataḥ atiriktāḥ ] is chitshaktise shūnya [amī bhāvāḥ ] jo ye bhāv hain [ sarve api ] ve sabhī [paudgalikāḥ ] pudgalajanya hainpudgalake hī hain .36.

aise in bhāvoṅkā vyākhyān chhah gāthāommen kahate hain :
nahin varṇa jīvake, gandha nahin, nahin sparsha, ras jīvake nahin,
nahin rūp ar sanhanan nahin, sansthān nahin, tan bhī nahin
..50..
nahin rāg jīvake, dveṣh nahin, aru moh jīvake hai nahīn,
pratyay nahīn, nahin karma aru nokarma bhī jīvake nahīn
..51..

Page 104 of 642
PDF/HTML Page 137 of 675
single page version

jīvassa ṇatthi vaggo ṇa vaggaṇā ṇev phaḍaḍhayā keī .
ṇo ajjhappaṭṭhāṇā ṇev ya aṇubhāgaṭhāṇāṇi ..52..
jīvassa ṇatthi keī joyaṭṭhāṇā ṇa bandhaṭhāṇā vā .
ṇev ya udayaṭṭhāṇā ṇa maggaṇaṭṭhāṇayā keī ..53..
ṇo ṭhidibandhaṭṭhāṇā jīvassa ṇa saṅkilesaṭhāṇā vā .
ṇev visohiṭṭhāṇā ṇo sañjamaladdhiṭhāṇā vā ..54..
ṇev ya jīvaṭṭhāṇā ṇa guṇaṭṭhāṇā ya atthi jīvassa .
jeṇ du ede savve poggaladavvassa pariṇāmā ..55..
jīvasya nāsti varṇo nāpi gandho nāpi raso nāpi cha sparshaḥ .
nāpi rūpan na sharīran nāpi sansthānan na sanhananam ..50..
nahin varga jīvake, vargaṇā nahin, karmaspardhak hain nahīn,
adhyātmasthān na jīvake, anubhāgasthān bhī hain nahīn
..52..
jīvake nahīn kuchh yogasthān ru bandhasthān bhī hain nahīn,
nahin udayasthān na jīvake, aru sthān mārgaṇake nahīn
..53..
sthitibandhasthān na jīvake, saṅkleshasthān bhī hain nahīn,
jīvake vishuddhisthān, sanyamalabdhisthān bhī hain nahīn
..54..
nahin jīvasthān bhī jīvake, guṇasthān bhī jīvake nahīn,
ye sab hī pudgaladravyake pariṇām hain jāno yahī
..55..

gāthārtha :[jīvasya ] jīvake [varṇaḥ ] varṇa [nāsti ] nahīn, [na api gandhaḥ ] gandh bhī nahīn, [rasaḥ api na ] ras bhī nahīn [cha ] aur [sparshaḥ api na ] sparsha bhī nahīn, [rūpan api na ] rūp bhī nahīn, [na sharīran ] sharīr bhī nahīn, [sansthānan api na ] sansthān bhī nahīn, [sanhananam na ] sanhanan bhī nahīn; [jīvasya ] jīvake [rāgaḥ nāsti ] rāg bhī nahīn, [dveṣhaḥ api na ] dveṣh bhī nahīn,


Page 105 of 642
PDF/HTML Page 138 of 675
single page version

jīvasya nāsti rāgo nāpi dveṣho naiv vidyate mohaḥ .
no pratyayā na karma nokarma chāpi tasya nāsti ..51..
jīvasya nāsti vargo na vargaṇā naiv spardhakāni kānichit .
no adhyātmasthānāni naiv chānubhāgasthānāni ..52..
jīvasya na santi kānichidyogasthānāni na bandhasthānāni vā .
naiv chodayasthānāni na mārgaṇāsthānāni kānichit ..53..
no sthitibandhasthānāni jīvasya na saṅkleshasthānāni vā .
naiv vishuddhisthānāni no sanyamalabdhisthānāni vā ..54..
naiv cha jīvasthānāni na guṇasthānāni vā santi jīvasya .
yen tvete sarve pudgaladravyasya pariṇāmāḥ ..55..

yaḥ kr̥uṣhṇo haritaḥ pīto raktaḥ shveto vā varṇaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgal- dravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yaḥ surabhirdurabhirvā gandhaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, [mohaḥ ] moh bhī [na ev vidyate ] vidyamān nahīn, [pratyayāḥ no ] pratyay (āsrav) bhī nahīn, [karma na ] karma bhī nahīn [cha ] aur [nokarma api ] nokarma bhī [tasya nāsti ] usake nahīn hain; [jīvasya ] jīvake [vargaḥ nāsti ] varga nahīn, [vargaṇā na ] vargaṇā nahīn, [kānichit spardhakāni na ev ] koī spardhak bhī nahīn, [adhyātmasthānāni no ] adhyātmasthān bhī nahīn [cha ] aur [anubhāgasthānāni ] anubhāgasthān bhī [na ev ] nahīn hain; [jīvasya ] jīvake [kānichit yogasthānāni ] koī yogasthān bhī [na santi ] nahīn [vā ] athavā [bandhasthānāni na ] bandhasthān bhī nahīn, [cha ] aur [udayasthānāni ] udayasthān bhī [na ev ] nahīn, [kānichit mārgaṇāsthānāni na ] koī mārgaṇāsthān bhī nahīn hai; [jīvasya ] jīvake [sthitibandhasthānāni no ] sthitibandhasthān bhī nahīn [vā ] athavā [saṅkleshasthānāni na ] saṅkleshasthān bhī nahīn, [vishuddhisthānāni ] vishuddhisthān bhī [na ev ] nahīn [vā ] athavā [sanyamalabdhisthānāni ] sanyamalabdhisthān bhī [no ] nahīn hain; [cha ] aur [jīvasya ] jīvake [jīvasthānāni ] jīvasthān bhī [na ev ] nahīn [vā ] athavā [guṇasthānāni ] guṇasthān bhī [na santi ] nahīn hain; [yen tu ] kyoṅki [ete sarve ] yah sab [pudgaladravyasya ] pudgaladravyake [pariṇāmāḥ ] pariṇām hain

.

ṭīkā :jo kālā, harā, pīlā, lāl aur saphe da varṇa hai vah sarva hī jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 1 . jo sugandha

14

Page 106 of 642
PDF/HTML Page 139 of 675
single page version

pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yaḥ kaṭukaḥ kaṣhāyaḥ tikto‘mlo madhuro vā rasaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yaḥ snigdho rūkṣhaḥ shītaḥ uṣhṇo gururlaghurmr̥uduḥ kaṭhino vā sparshaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yatsparshādisāmānyapariṇāmamātran rūpan tannāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yadaudārikan vaikriyikamāhārakan taijasan kārmaṇan vā sharīran tatsarvamapi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . satsamachaturasran nyagrodhaparimaṇḍalan svāti kubjan vāmanan huṇḍan vā sansthānan tatsarvamapi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yadvajrarṣhabhanārāchan vajranārāchan nārāchamardhanārāchan kīlikā asamprāptāsr̥upāṭikā vā sanhananan tatsarvamapi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve yatyanubhūterbhinnatvāt . yaḥ prītirūpo rāgaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yo‘prītirūpo dveṣhaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yastattvāpratipattirūpo mohaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya aur durgandha hai vah sarva hī jīvakī nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 2 . jo kaḍuvā, kaṣhāyalā, charaparā, khaṭṭā aur mīṭhā ras hai vah sarva hī jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 3 . jo chikanā, rūkhā, ṭhaṇḍā, garma, bhārī, halakā, komal athavā kaṭhor sparsha hai vah sarva hī jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 4 . jo sparshādisāmānyapariṇāmamātra rūp hai vah jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 5 . jo audārik, vaikriyik, āhārak, taijas athavā kārmaṇ sharīr hai vah sarva hī jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 6 . jo samachaturasra, nyagrodhaparimaṇḍal, svāti, kubjak, vāman athavā huṇḍak sansthān hai vah sarva hī jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 7 . jo vajrarṣhabhanārāch, vajranārāch, nārāch, ardhanārāch, kīlikā athavā asamprāptāsr̥upāṭikā sanhanan hai vah sarva hī jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 8 . jo prītirūp rāg hai vah sarva hī jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 9 . jo aprītirūp dveṣh hai vah sarva hī jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 10 . jo yathārthatattvakī apratipattirūp (aprāptirūp) moh hai vah sarva hī jīvakā nahīn


Page 107 of 642
PDF/HTML Page 140 of 675
single page version

pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . ye mithyātvāviratikaṣhāyayogalakṣhaṇāḥ pratyayāste sarve‘pi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yad gnānāvaraṇīy- darshanāvaraṇīyavedanīyamohanīyāyurnāmagotrāntarāyarūpan karma tatsarvamapi nāsti jīvasya, pudgal- dravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yatṣhaṭparyāptitrisharīrayogyavasturūpan nokarma tatsarvamapi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yaḥ shaktisamūhalakṣhaṇo vargaḥ sa sarvo‘pi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yā vargasamūhalakṣhaṇā vargaṇā sā sarvāpi nāsti jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni mandatīvrarasakarmadalavishiṣhṭanyāsalakṣhaṇāni spardhakāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgal- dravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni svaparaikatvādhyāse sati vishuddhachitpariṇāmāti- riktatvalakṣhaṇānyadhyātmasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni prativishiṣhṭaprakr̥itirasapariṇāmalakṣhaṇānyanubhāgasthānāni tāni sarvāṇyapi hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 11 . mithyātva, avirati, kaṣhāy aur yog jisake lakṣhaṇ hain aise jo pratyay (āsrav) ve sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 12 . jo gnānāvaraṇīy, darshanāvaraṇīy, vedanīy, mohanīy, āyu, nām, gotra aur antarāyarūp karma hai vah sarva hī jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 13 . jo chhah paryāptiyog aur tīn sharīrayogya vastu (pudgalaskandh)rūp nokarma hai vah sarva hī jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 14 . jo karmake rasakī shaktiyoṅkā (arthāt avibhāg-parichchhedoṅkā) samūharūp varga hai vah sarva hī jīvakā nahīn hai, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 15 . jo vargoṅkā samūharūp vargaṇā hai vah sarva hī jīvakā nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 16 . jo mandatīvrarasavāle karmasamūhake vishiṣhṭa nyās (jamāv)rūp (vargaṇāke samūharūp) spardhak hain vah sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 17 . sva-parake ekatvakā adhyās (nishchay) ho tab (vartanevāle), vishuddha chaitanyapariṇāmase bhinnarūp jinakā lakṣhaṇ hai aise jo adhyātmasthān hain vah sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 18 . bhinna-bhinna prakr̥itiyoṅke rasake pariṇām jinakā lakṣhaṇ hai aise jo anubhāgasthān ve sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese