Samaysar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Kalash: 37-45 ; Gatha: 56-68.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 34

 

Page 108 of 642
PDF/HTML Page 141 of 675
single page version

na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni kāyavāṅmanovargaṇā- parispandalakṣhaṇāni yogasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni prativishiṣhṭaprakr̥itipariṇāmalakṣhaṇāni bandhasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni svaphalasampādan- samarthakarmāvasthālakṣhaṇānyudayasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni gatīndriyakāyayogavedakaṣhāyagnānasanyamadarshanaleshyābhavyasamyaktva- sañgnāhāralakṣhaṇāni mārgaṇāsthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni prativishiṣhṭaprakr̥itikālāntarasahatvalakṣhaṇāni sthitibandhasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni kaṣhāyavipākodrekalakṣhaṇāni saṅkleshasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgal- dravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni kaṣhāyavipākānudrekalakṣhaṇāni vishuddhisthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni chāritramoh- (apanī) anubhūtise bhinna hai . 19 . kāyavargaṇā, vachanavargaṇā aur manovargaṇākā kampan jinakā lakṣhaṇ hai aise jo yogyasthān ve sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 20 . bhinna-bhinna prakr̥itiyoṅke pariṇām jinakā lakṣhaṇ hai aise jo bandhasthān ve sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 21 . apane phalake utpanna karanemen samartha karma-avasthā jinakā lakṣhaṇ hai aise jo udayasthān ve sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 22 . gati, indriy, kāy, yog, ved, kaṣhāy, gnān, sanyam, darshan, leshyā, bhavya, samyaktva, sañgnā aur āhār jinakā lakṣhaṇ hai aise jo mārgaṇāsthān ve sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 23 . bhinna-bhinna prakr̥itiyoṅkā amuk kāl tak sāth rahanā jinakā lakṣhaṇ hai aise jo sthitibandhasthān ve sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 24 . kaṣhāyake vipākakī atishayatā jinakā lakṣhaṇ hai aise jo saṅkleshasthān ve sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 25 . kaṣhāyake vipākakī mandatā jinakā lakṣhaṇ hai aise jo vishuddhisthān ve sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 26 . chāritramohake vipākakī kramashaḥ nivr̥utti jinakā lakṣhaṇ hai aise jo sanyamalabdhisthān ve sarva hī jīvake nahīn hain,


Page 109 of 642
PDF/HTML Page 142 of 675
single page version

vipākakramanivr̥uttilakṣhaṇāni sanyamalabdhisthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravya- pariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni paryāptāparyāptabādarasūkṣhmaikendriyadvīndriyatrīndriy- chaturindriyasañgnyasañgnipañchendriyalakṣhaṇāni jīvasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt . yāni mithyādr̥uṣhṭisāsādanasamyagdr̥uṣhṭisamyagmithyā- dr̥uṣhṭayasanyatasamyagdr̥uṣhṭisanyatāsanyatapramattasanyatāpramattasanyatāpūrvakaraṇopashamakakṣhapakānivr̥uttibādarasāmp- rāyopashamakakṣhapakasūkṣhmasāmparāyopashamakakṣhapakopashāntakaṣhāyakṣhīṇakaṣhāyasayogakevalyayogakevali- lakṣhaṇāni guṇasthānāni tāni sarvāṇyapi na santi jīvasya, pudgaladravyapariṇāmamayatve satyanubhūterbhinnatvāt .

(shālinī)
varṇādyā vā rāgamohādayo vā
bhinnā bhāvāḥ sarva evāsya punsaḥ
tenaivāntastattvataḥ pashyato‘mī
no dr̥uṣhṭāḥ syurdr̥uṣhṭamekan paran syāt
..37..
kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai . 27 . paryāpta evan
aparyāpta aise bādar aur sūkṣhma ekendriy, dvīndriy, trīndriy, chaturindriy, sañgnī aur asañgnī pañchendriy
jinake lakṣhaṇ hain aise jo jīvasthān ve sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake
pariṇāmamay honese (apanī) anubhūtise bhinna hai
. 28 . mithyādr̥uṣhṭi, sāsādanasamyagdr̥uṣhṭi,
samyagmithyādr̥uṣhṭi, asanyatasamyagdr̥uṣhṭi, sanyatāsanyat, pramattasanyat, apramattasanyat, apūrvakaraṇ
upashamak tathā kṣhapak, anivr̥uttibādarasāmparāyupashamak tathā kṣhapak, sūkṣhmasāmparāyupashamak
tathā kṣhapak, upashāntakaṣhāy, kṣhīṇakaṣhāy, sayogakevalī aur ayogakevalī jinakā lakṣhaṇ hain aise
jo guṇasthān ve sarva hī jīvake nahīn hain, kyoṅki vah pudgaladravyake pariṇāmamay honese (apanī)
anubhūtise bhinna hain
. 29 . (isaprakār ye samasta hī pudgaladravyake pariṇāmamay bhāv hain; ve sab,
jīvake nahīn hain . jīv to paramārthase chaitanyashaktimātra hai .)..50 se 55..
ab isī arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

shlokārtha :[varṇa-ādyāḥ ] jo varṇādik [vā ] athavā [rāg-moh-ādayaḥ vā ] rāgamohādik [bhāvāḥ ] bhāv kahe [sarve ev ] ve sab hī [asya punsaḥ ] is puruṣh (ātmā)se [bhinnāḥ ] bhinna hain, [ten ev ] isaliye [antaḥtattvataḥ pashyataḥ ] antardr̥uṣhṭise dekhanevāleko [amī no dr̥uṣhṭāḥ syuḥ ] yah sab dikhāī nahīn dete, [ekan paran dr̥uṣhṭan syāt ] mātra ek sarvopari tattva hī dikhāī


Page 110 of 642
PDF/HTML Page 143 of 675
single page version

nanu varṇādayo yadyamī na santi jīvasya tadā tantrāntare kathan santīti pragnāpyante iti chet

vavahāreṇ du ede jīvassa havanti vaṇṇamādīyā .
guṇaṭhāṇantā bhāvā ṇa du keī ṇichchhayaṇayassa ..56..
vyavahāreṇ tvete jīvasya bhavanti varṇādyāḥ .
guṇasthānāntā bhāvā na tu kechinnishchayanayasya ..56..

ih hi vyavahāranayaḥ kil paryāyāshritatvājjīvasya pudgalasanyogavashādanādiprasiddha- bandhaparyāyasya kusumbharaktasya kārpāsikavāsas ivaupādhikan bhāvamavalambyotplavamānaḥ parabhāvan parasya detā haikeval ek chaitanyabhāvasvarūp abhedarūp ātmā hī dikhāī detā hai .

bhāvārtha :paramārthanay abhed hī hai, isaliye is dr̥uṣhṭise dekhane par bhed nahīn dikhāī detā; is nayakī dr̥uṣhṭimen puruṣh chaitanyamātra hī dikhāī detā hai . isaliye ve samasta hī varṇādik tathā rāgādik bhāv puruṣhase bhinna hī hain .

ye varṇase lekar guṇasthān paryanta jo bhāv hain unakā svarūp visheṣharūpase jānanā ho to gommaṭasār ādi granthonse jān lenā .37.

ab shiṣhya pūchhatā hai kiyadi yah varṇādik bhāv jīvake nahīn haiain to anya siddhāntagranthommen aisā kaise kahā gayā hai ki ‘ve jīvake hain’ ? usakā uttar gāthāmen kahate hain :

varṇādi guṇasthānānta bhāv ju jīvake vyavahārase,
par koī bhī ye bhāv nahin hain jīvake nishchayaviṣhain
..56..

gāthārtha :[ete ] yah [varṇādyāḥ guṇasthānāntāḥ bhāvāḥ ] varṇase lekar guṇasthānaparyanta jo bhāv kahe gaye ve [vyavahāreṇ tu ] vyavahāranayase to [jīvasya bhavanti ] jīvake hain (isaliye sūtramen kahe gaye hain), [tu ] kintu [nishchayanayasya ] nishchayanayake matamen [kechit na ] unamense koī bhī jīvake nahīn hain .

ṭīkā :yahān̐, vyavahāranay paryāyāshrit honese, saphe da rūīse banā huā vastra jo ki kusumbī (lāl) raṅgase raṅgā huā hai aise vastrake aupādhik bhāv (lāl raṅga)kī bhānti, pudgalake sanyogavash anādi kālase jisakī bandhaparyāy prasiddha hai aise jīvake aupādhik bhāv


Page 111 of 642
PDF/HTML Page 144 of 675
single page version

vidadhāti; nishchayanayastu dravyāshritatvātkevalasya jīvasya svābhāvikan bhāvamavalambyotplavamānaḥ parabhāvan parasya sarvamev pratiṣhedhayati . tato vyavahāreṇ varṇādayo guṇasthānāntā bhāvā jīvasya santi, nishchayen tu na santīti yuktā pragnaptiḥ .

kuto jīvasya varṇādayo nishchayen na santīti chet
edehi ya sambandho jahev khīrodayan muṇedavvo .
ṇa ya honti tassa tāṇi du uvaogaguṇādhigo jamhā ..57..
etaishcha sambandho yathaiv kṣhīrodakan gnātavyaḥ .
na cha bhavanti tasya tāni tūpayogaguṇādhiko yasmāt ..57..

yathā khalu salilamishritasya kṣhīrasya salilen sah parasparāvagāhalakṣhaṇe sambandhe satyapi svalakṣhaṇabhūtakṣhīratvaguṇavyāpyatayā salilādadhikatven pratīyamānatvādagneruṣhṇaguṇenev sah (varṇādik)kā avalamban lekar pravartamān hotā huā, (vah vyavahāranay) dūsareke bhāvako dūsarekā kahatā hai; aur nishchayanay dravyāshrit honese, keval ek jīvake svābhāvik bhāvakā avalamban lekar pravartamān hotā huā, dūsareke bhāvako kiñchitmātra bhī dūsarekā nahīn kahatā, niṣhedh karatā hai . isaliye varṇase lekar guṇasthān paryanta jo bhāv hain ve vyavahāranayase jīvake hain aur nishchayanayase jīvake nahīn hain aisā (bhagavānakā syādvādayukta) kathan yogya hai ..56..

ab phi ra shiṣhya prashna pūchhatā hai ki varṇādik nishchayase jīvake kyon nahīn hain isakā kāraṇ kahiye . isakā uttar gāthārūpase kahate hain :

in bhāvase sambandh jīvakā, kṣhīr-jalavat jānanā .
upayogaguṇase adhik tisase bhāv koī na jīvakā ..57..

gāthārtha :[etaiḥ cha sambandhaḥ ] in varṇādik bhāvoṅke sāth jīvakā sambandha [kṣhīrodakan yathā ev ] dūdh aur pānīkā ekakṣhetrāvagāharūp sanyog sambandha hai aisā [gnātavyaḥ ] jānanā [cha ] aur [tāni ] ve [tasya tu na bhavanti ] us jīvake nahīn hain, [yasmāt ] kyoṅki jīv [upayogaguṇādhikaḥ ] unase upayogaguṇase adhik hai (vah upayog guṇake dvārā bhinna gnāt hotā hai) .

ṭīkā :jaisejalamishrit dūdhakā, jalake sāth paraspar avagāhasvarūp sambandha hone par bhī, svalakṣhaṇabhūt dugdhatva-guṇake dvārā vyāpta honese dūdh jalase adhikapanese pratīt hotā hai;


Page 112 of 642
PDF/HTML Page 145 of 675
single page version

tādātmyalakṣhaṇasambandhābhāvāt na nishchayen salilamasti, tathā varṇādipudgaladravyapariṇāmamishrit- syāsyātmanaḥ pudgaladravyeṇ sah parasparāvagāhalakṣhaṇe sambandhe satyapi svalakṣhaṇabhūtopayog- guṇavyāpyatayā sarvadravyebhyo‘dhikatven pratīyamānatvādagneruṣhṇaguṇenev sah tādātmyalakṣhaṇasambandhā- bhāvāt na nishchayen varṇādipudgalapariṇāmāḥ santi .

kathan tarhi vyavahāro‘virodhak iti chet
panthe mussantan passidūṇ logā bhaṇanti vavahārī .
mussadi eso pantho ṇa ya pantho mussade koī ..58..
tah jīve kammāṇan ṇokammāṇan cha passidun vaṇṇan .
jīvassa es vaṇṇo jiṇehin vavahārado utto ..59..
gandharasaphāsarūvā deho saṇṭhāṇamāiyā je ya .
savve vavahārassa ya ṇichchhayadaṇhū vavadisanti ..60..
isaliye, jaisā agnikā uṣhṇatāke sāth tādātmyasvarūp sambandha hai vaisā jalake sāth dūdhakā
sambandha na honese, nishchayase jal dūdhakā nahīn hai; isaprakār
varṇādik pudgaladravyake pariṇāmoṅke
sāth mishrit is ātmākā, pudgaladravyake sāth paraspar avagāhasvarūp sambandha hone par bhī,
svalakṣhaṇabhūt upayogaguṇake dvārā vyāpta honese ātmā sarva dravyonse adhikapanese pratīt hotā hai;
isaliye, jaisā agnikā uṣhṇatāke sāth tādātmyasvarūp sambandha hai vaisā varṇādike sāth ātmākā
sambandha nahīn hai isaliye, nishchayase varṇādik pudgalapariṇām ātmāke nahīn hain
..57..

ab yahān̐ prashna hotā hai ki isaprakār to vyavahāranay aur nishchayanayakā virodh ātā hai, avirodh kaise kahā jā sakatā hai ? isakā uttar dr̥uṣhṭānta dvārā tīn gāthāommen kahate hain :

dekhā luṭāte panthamen ko, ‘panth yah luṭāt hai’
janagaṇ kahe vyavahārase, nahin panth ko luṭāt hai ..58..
tyon varṇa dekhā jīvamen in karma aru nokarmakā,
jinavar kahe vyavahārase ‘yah varṇa hai is jīvakā’
..59..
tyon gandh, ras, rūp, sparsha, tan, sansthān ityādik sabain,
bhūtārthadraṣhṭā puruṣhane vyavahāranayase varṇaye
..60..

Page 113 of 642
PDF/HTML Page 146 of 675
single page version

pathi muṣhyamāṇan dr̥uṣhṭavā lokā bhaṇanti vyavahāriṇaḥ .
muṣhyate eṣh panthā na cha panthā muṣhyate kashchit ..58..
tathā jīve karmaṇān nokarmaṇān cha dr̥uṣhṭavā varṇam .
jīvasyaiṣh varṇo jinairvyavahārat uktaḥ ..59..
gandharasasparsharūpāṇi dehaḥ sansthānādayo ye cha .
sarve vyavahārasya cha nishchayadraṣhṭāro vyapadishanti ..60..

yathā pathi prasthitan kañchitsārthan muṣhyamāṇamavalokya tātsthyāttadupachāreṇ muṣhyat eṣh panthā iti vyavahāriṇān vyapadeshe‘pi na nishchayato vishiṣhṭākāshadeshalakṣhaṇaḥ kashchidapi panthā muṣhyate, tathā jīve bandhaparyāyeṇāvasthitaṅkarmaṇo nokarmaṇo vā varṇamutprekṣhya tātsthyāttadupachāreṇ jīvasyaiṣh varṇa iti vyavahārato‘rhaddevānān pragnāpane‘pi na nishchayato nityamevāmūrtasvabhāvasyopayogaguṇādhikasya jīvasya kashchidapi varṇo‘sti . evan gandharasasparsharūpasharīrasansthānasanhananarāgadveṣhamohapratyayakarmanokarma-

gāthārtha :[pathi muṣhyamāṇan ] jaise mārgamen jāte huye vyaktiko luṭatā huā [dr̥uṣhṭavā ] dekhakar ‘[eṣhaḥ panthā ] yah mārga [muṣhyate ] luṭatā hai’ isaprakār [vyavahāriṇaḥ lokāḥ ] vyavahārījan [bhaṇanti ] kahate hain; kintu paramārthase vichār kiyā jāye to [kashchit panthā ] koī mārga to [na cha muṣhyate ] nahīn luṭatā, mārgamen jātā huā manuṣhya hī luṭatā hai; [tathā ] isaprakār [jīve ] jīvamen [karmaṇān nokarmaṇān cha ] karmoṅkā aur nokarmoṅkā [varṇam ] varṇa [dr̥uṣhṭavā ] dekhakar ‘[jīvasya ] jīvakā [eṣhaḥ varṇaḥ ] yah varṇa hai’ isaprakār [jinaiḥ ] jinendradevane [vyavahārataḥ ] vyavahārase [ukta : ] kahā hai . isīprakār [gandharasasparsharūpāṇi ] gandha, ras, sparsha, rūp, [dehaḥ sansthānādayaḥ ] deh, sansthān ādi [ye cha sarve ] jo sab hain, [vyavahārasya ] ve sab vyavahārase [nishchayadraṣhṭāraḥ ] nishchayake dekhanevāle [vyapadishanti ] kahate hain .

ṭīkā :jaise vyavahārī jan, mārgamen jāte hue kisī sārtha(saṅgh)ko luṭatā huā dekhakar, saṅghakī mārgamen sthiti honese usakā upachār karake, ‘yah mārga luṭatā hai’ aisā kahate hain, tathāpi nishchayase dekhā jāye to, jo ākāshake amuk bhāgasvarūp hai aisā koī mārga to nahīn luṭatā; isīprakār bhagavān arahantadev, jīvamen bandhaparyāyase sthitiko prāpta (rahā huā) karma aur nokarmakā varṇa dekhakar, (karma-nokarmake) varṇakī (bandhaparyāyase) jīvamen sthiti honese usakā upachār karake, ‘jīvakā yah varṇa hai aisā vyavahārase pragaṭ karate hain, tathāpi nishchayase, sadā hī jisakā amūrta svabhāv hai aur jo upayogaguṇake dvārā anyadravyonse adhik

15

Page 114 of 642
PDF/HTML Page 147 of 675
single page version

vargavargaṇāspardhakādhyātmasthānānubhāgasthānayogasthānabandhasthānodayasthānamārgaṇāsthānasthitibandhasthān- saṅkleshasthānavishuddhisthānasanyamalabdhisthānajīvasthānaguṇasthānānyapi vyavahārato‘rhaddevānān pragnāpane‘pi nishchayato nityamevāmūrtasvabhāvasyopayogaguṇenādhikasya jīvasya sarvāṇyapi na santi, tādātmya- lakṣhaṇasambandhābhāvāt

.

hai aise jīvakā koī bhī varṇa nahīn hai . isīprakār gandha, ras, sparsha, rūp, sharīr, sansthān, sanhanan, rāg, dveṣh, moh, pratyay, karma, nokarma, varga, vargaṇā, spardhak, adhyātmasthān, anubhāgasthān, yogasthān, bandhasthān, udayasthān, mārgaṇāsthān, sthitibandhasthān, saṅkleshasthān, vishuddhisthān, sanyamalabdhisthān, jīvasthān aur guṇasthānyah sab hī (bhāv) vyavahārase arahantabhagavān jīvake kahate hain, tathāpi nishchayase, sadā hī jisakā amūrta svabhāv hai aur jo upayog guṇake dvārā anyase adhik hai aise jīvake ve sab nahīn hain, kyoṅki in varṇādi bhāvoṅke aur jīvake tādātmyalakṣhaṇ sambandhakā abhāv hai .

bhāvārtha :ye varṇase lekar guṇasthān paryanta bhāv siddhāntamen jīvake kahe hain ve vyavahāranayase kahe hain; nishchayanayase ve jīvake nahīn hain, kyoṅki jīv to paramārthase upayogasvarūp hai .

yahān̐ aisā jānanā kipahale vyavahāranayako asatyārtha kahā thā so vahān̐ aisā na samajhanā ki yah sarvathā asatyārtha hai, kintu kathañchit asatyārtha jānanā; kyoṅki jab ek dravyako bhinna, paryāyonse abhedarūp, usake asādhāraṇ guṇamātrako pradhān karake kahā jātā hai tab paraspar dravyoṅkā nimitta-naimittikabhāv tathā nimittase honevālī paryāyenve sab gauṇ ho jāte hain, ve ek abhedadravyakī dr̥uṣhṭimen pratibhāsit nahīn hote . isaliye ve sab us dravyamen nahīn hai isaprakār kathañchit niṣhedh kiyā jātā hai . yadi un bhāvoṅko us dravyamen kahā jāye to vah vyavahāranayase kahā jā sakatā hai . aisā nayavibhāg hai .

yahān̐ shuddhanayakī dr̥uṣhṭise kathan hai, isaliye aisā siddha kiyā hai ki jo yah samasta bhāv siddhāntamen jīvake kahe gaye hain so vyavahārase kahe gaye hain . yadi nimitta-naimittikabhāvakī dr̥uṣhṭise dekhā jāye to vah vyavahār kathañchit satyārtha bhī kahā jā sakatā hai . yadi sarvathā asatyārtha hī kahā jāye to sarva vyavahārakā lop ho jāyegā aur sarva vyavahārakā lop honese paramārthakā bhī lop ho jāyegā . isaliye jinendradevakā upadesh syādvādarūp samajhanā hī samyaggnān hai, aur sarvathā ekānta vah mithyātva hai ..58* se 60..


Page 115 of 642
PDF/HTML Page 148 of 675
single page version

kuto jīvasya varṇādibhiḥ sah tādātmyalakṣhaṇaḥ sambandho nāstīti chet
tattha bhave jīvāṇan sansāratthāṇ honti vaṇṇādī .
sansārapamukkāṇan ṇatthi hu vaṇṇādao keī ..61..
tatra bhave jīvānān sansārasthānān bhavanti varṇādayaḥ .
sansārapramuktānān na santi khalu varṇādayaḥ kechit ..61..

yatkil sarvāsvapyavasthāsu yadātmakatven vyāptan bhavati tadātmakatvavyāptishūnyan na bhavati, tasya taiḥ sah tādātmyalakṣhaṇaḥ sambandhaḥ syāt . tataḥ sarvāsvapyavasthāsu varṇādyātmakatvavyāptasya bhavato varṇādyātmakatvavyāptishūnyasyābhavatashcha pudgalasya varṇādibhiḥ sah tādātmyalakṣhaṇaḥ sambandhaḥ syāt; sansārāvasthāyān kathañchidvarṇādyātmakatvavyāptasya bhavato varṇādyātmakatvavyāpti- shūnyasyābhavatashchāpi mokṣhāvasthāyān sarvathā varṇādyātmakatvavyāptishūnyasya bhavato varṇādyātma-

ab yahān̐ prashna hotā hai ki varṇādike sāth jīvakā tādātmyalakṣhaṇ sambandha kyon nahīn hai ? usake uttarasvarūp gāthā kahate hain :

sansārī jīvake varṇa ādik bhāv hain sansāramen,
sansārase parimuktake nahin bhāv ko varṇādike
..61..

gāthārtha :[varṇādayaḥ ] jo varṇādik hain ve [sansārasthānān ] sansāramen sthit [jīvānān ] jīvoṅke [tatra bhave ] us sansāramen [bhavanti ] hote hain aur [sansārapramuktānān ] sansārase mukta hue jīvoṅke [khalu ] nishchayase [varṇādayaḥ ke chit ] varṇādik koī bhī (bhāv) [na santi ] nahīn hai; (isaliye tādātmyasambandha nahīn hai) .

ṭīkā :jo nishchayase samasta hī avasthāommen yad-ātmakapanese arthāt jis -svarūpapanese vyāpta ho aur tad-ātmakapanekī arthāt us-svarūpapanekī vyāptise rahit na ho, usakā unake sāth tādātmyalakṣhaṇ sambandha hotā hai . (jo vastu sarva avasthāommen jis bhāvasvarūp ho aur kisī avasthāmen us bhāvasvarūpatāko na chhoṛe, us vastukā un bhāvoṅke sāth tādātmyasambandha hotā hai .) isaliye sabhī avasthāommen jo varṇādisvarūpatāse vyāpta hotā hai aur varṇādisvarūpatākī vyāptise rahit nahīn hotā aise pudgalakā varṇādibhāvoṅke sāth tādātmyalakṣhaṇ sambandha hai; aur yadyapi sansār-avasthāmen kathañchit varṇādisvarūpatāse vyāpta hotā hai tathā


Page 116 of 642
PDF/HTML Page 149 of 675
single page version

ka tvavyāptasyābhavatashcha jīvasya varṇādibhiḥ sah tādātmyalakṣhaṇaḥ sambandho na kathañchanāpi syāt .

jīvasya varṇāditādātmyadurabhiniveshe doṣhashchāyam
jīvo chev hi ede savve bhāv tti maṇṇase jadi hi .
jīvassājīvassa ya ṇatthi viseso du de koī ..62..
jīvashchaiv hyete sarve bhāvā iti manyase yadi hi .
jīvasyājīvasya cha nāsti visheṣhastu te kashchit ..62..

yathā varṇādayo bhāvāḥ krameṇ bhāvitāvirbhāvatirobhāvābhistābhistābhirvyaktibhiḥ varṇādisvarūpatākī vyāptise rahit nahīn hotā tathāpi mokṣha-avasthāmen jo sarvathā varṇādisvarūpatākī vyāptise rahit hotā hai aur varṇādisvarūpatāse vyāpta nahīn hotā aise jīvakā varṇādibhāvoṅke sāth kisī bhī prakārase tādātmyalakṣhaṇ sambandha nahīn hai .

bhāvārtha :dravyakī sarva avasthāommen dravyamen jo bhāv vyāpta hote hain un bhāvoṅke sāth dravyakā tādātmyasambandha kahalātā hai . pudgalakī sarva avasthāommen pudgalamen varṇādibhāv vyāpta hain, isaliye varṇādibhāvoṅke sāth pudgalakā tādātmyasambandha hai . sansārāvasthāmen jīvamen varṇādibhāv kisī prakārase kahe jā sakate hain, kintu mokṣha-avasthāmen jīvamen varṇādibhāv sarvathā nahīn hain, isaliye jīvakā varṇādibhāvoṅke sāth tādātmyasambandha nahīn hai yah bāt nyāyaprāpta hai ..61..

ab, yadi koī aisā mithyā abhiprāy vyakta kare ki jīvakā varṇādike sāth tādātmya hai, to usamen yah doṣh ātā hai aisā is gāthā dvārā kahate hain :

ye bhāv sab hain jīv jo aisā hi tū māne kabhī,
to jīv aur ajīvamen kuchh bhed tujh rahatā nahīn !
..62..

gāthārtha :varṇādik ke sāth jīvakā tādātmya mānanevāleko kahate hain kihe mithyā abhiprāyavāle ! [yadi hi cha ] yadi tum [iti manyase ] aise mānoge ki [ete sarve bhāvāḥ ] yah varṇādik sarva bhāv [jīvaḥ ev hi ] jīv hī hain, [tu ] to [te ] tumhāre matamen [jīvasya cha ajīvasya ] jīv aur ajīvakā [kashchit ] koī [visheṣhaḥ ] bhed [nāsti ] nahīn rahatā .

ṭīkā :jaise varṇādik bhāv, kramashaḥ āvirbhāv (pragaṭ honā, upajanā) aur tirobhāv (chhip jānā, nāsh ho jānā) ko prāpta honevālī aisī un-un vyaktiyoṅke dvārā (arthāt paryāyoṅke


Page 117 of 642
PDF/HTML Page 150 of 675
single page version

pudgaladravyamanugachchhantaḥ pudgalasya varṇāditādātmyan prathayanti, tathā varṇādayo bhāvāḥ krameṇ bhāvitāvirbhāvatirobhāvābhistābhistābhirvyaktibhirjīvamanugachchhanto jīvasya varṇāditādātmyan prathayantīti yasyābhiniveshaḥ tasya sheṣhadravyāsādhāraṇasya varṇādyātmakatvasya pudgalalakṣhaṇasya jīven svīkaraṇā- jjīvapudgalayoravisheṣhaprasaktau satyān pudgalebhyo bhinnasya jīvadravyasyābhāvādbhavatyev jīvābhāvaḥ .

sansārāvasthāyāmev jīvasya varṇāditādātmyamityabhiniveshe‘pyayamev doṣhaḥ
ah sansāratthāṇan jīvāṇan tujjha honti vaṇṇādī .
tamhā sansāratthā jīvā rūvittamāvaṇṇā ..63..
evan poggaladavvan jīvo tahalakkhaṇeṇ mūḍhamadī .
ṇivvāṇamuvagado vi ya jīvattan poggalo patto ..64..
dvārā) pudgaladravyake sāth hī rahate hue, pudgalakā varṇādike sāth tādātmya prasiddha karate hain
vistārate hain, isīprakār varṇādikabhāv, kramashaḥ āvirbhāv aur tirobhāvako prāpta honevālī aisī
un-un vyaktiyoṅke dvārā jīvake sāth hī sāth rahate hue, jīvakā varṇādikake sāth tādātmya
prasiddha karate hain, vistārate hain
aisā jisakā abhiprāy hai usake matamen, anya sheṣh dravyonse
asādhāraṇ aisī varṇādisvarūpatāki jo pudgaladravyakā lakṣhaṇ hai usakā jīvake dvārā
aṅgīkār kiyā jātā hai isaliye, jīv-pudgalake avisheṣhakā prasaṅga ātā hai, aur aisā hone
par, pudgalonse bhinna aisā koī jīvadravya na rahanese, jīvakā avashya abhāv hotā hai
.

bhāvārtha :jaise varṇādik bhāv pudgaladravyake sāth tādātmyasvarūp hain usī prakār jīvake sāth bhī tādātmyasvarūp hon to jīv-pudgalamen kuchh bhī bhed na rahe aur aisā honese jīvakā abhāv hī ho jāye yah mahādoṣh ātā hai ..62..

ab, ‘mātra sansār-avasthāmen hī jīvakā varṇādike sāth tādātmya hai is abhiprāyamen bhī yahī doṣh ātā hai so kahate hain :

varṇādi hain sansārī jīvake yonhi mat tujh hoy jo,
sansārasthit sab jīvagaṇ pāye tadā rūpitvako
..63..
is rīt pudgal vo hi jīv, he mūrḥamati ! samachihnase,
aru mokṣhaprāpta huā bhi pudgaladravya jīv bane are !
..64..

Page 118 of 642
PDF/HTML Page 151 of 675
single page version

ath sansārasthānān jīvānān tav bhavanti varṇādayaḥ .
tasmātsansāratthā jīvā rūpitvamāpannāḥ ..63..
evan pudgaladravyan jīvastathālakṣhaṇen mūḍhamate .
nirvāṇamupagato‘pi cha jīvatvan pudgalaḥ prāptaḥ ..64..

yasya tu sansārāvasthāyān jīvasya varṇāditādātmyamastītyabhiniveshastasya tadānīn sa jīvo rūpitvamavashyamavāpnoti . rūpitvan cha sheṣhadravyāsādhāraṇan kasyachid dravyasya lakṣhaṇamasti . tato rūpitven lakṣhyamāṇan yatkiñchidbhavati sa jīvo bhavati . rūpitven lakṣhyamāṇan pudgaladravyamev bhavati . evan pudgaladravyamev svayam jīvo bhavati, na punaritaraḥ kataro‘pi . tathā cha sati, mokṣhāvasthāyāmapi nityasvalakṣhaṇalakṣhitasya dravyasya sarvāsvapyavasthāsvanapāyitvādanādinidhanatven pudgaladravyamev svayam jīvo bhavati, na punaritaraḥ kataro‘pi . tathā cha sati, tasyāpi pudgalebhyo bhinnasya

gāthārtha :[ath ] athavā yadi [tav ] tumhārā mat yah ho ki[sansārasthānān jīvānān ] sansāramen sthit jīvoṅke hī [varṇādayaḥ ] varṇādik (tādātmyasvarūpase) [bhavanti ] hain, [tasmāt ] to is kāraṇase [sansārasthāḥ jīvāḥ ] sansāramen sthit jīv [rūpitvam āpannāḥ ] rūpitvako prāpta huye; [evan ] aisā hone par, [tathālakṣhaṇen ] vaisā lakṣhaṇ (arthāt rūpitvalakṣhaṇ) to pudgaladravyakā honese, [mūḍhamate ] he mūḍhabuddhi ! [pudgaladravyan ] pudgaladravya hī [jīvaḥ ] jīv kahalāyā [cha ] aur (mātra sansār-avasthāmen hī nahīn kintu) [nirvāṇam upagataḥ api ] nirvāṇ prāpta hone par bhī [pudgalaḥ ] pudgal hī [jīvatvan ] jīvatvako [prāptaḥ ] prāpta huā !

ṭīkā :phi ra jisakā yah abhiprāy hai kisansār-avasthāmen jīvakā varṇādibhāvoṅke sāth tādātmyasambandha hai, usake matamen sansār-avasthāke samay vah jīv avashya rūpitvako prāpta hotā hai; aur rūpitva to kisī dravyakā, sheṣh dravyonse asādhāraṇ aisā lakṣhaṇ hai . isaliye rūpitva(lakṣhaṇ)se lakṣhit (lakṣhyarūp honevālā) jo kuchh ho vahī jīv hai . rūpitvase lakṣhit to pudgaladravya hī hai . isaprakār pudgaladravya hī svayam jīv hai, kintu usake atirikta dūsarā koī jīv nahīn hai . aisā hone par, mokṣha-avasthāmen bhī pudgaladravya hī svayam jīv (siddha hotā) hai, kintu usake atirikta anya koī jīv (siddha hotā) nahīn; kyoṅki sadā apane svalakṣhaṇase lakṣhit aisā dravya sabhī avasthāommen hāni athavā hrāsako na prāpta honese anādi-ananta hotā hai . aisā honese, usake matamen bhī (sansār-avasthāmen hī jīvakā varṇādike sāth tādātya mānanevāleke matamen bhī), pudgalonse bhinna aisā koī jīvadravya na rahanese, jīvakā avashya abhāv hotā hai .

bhāvārtha :yadi aisā mānā jāy ki sansār-avasthāmen jīvakā varṇādike sāth

Page 119 of 642
PDF/HTML Page 152 of 675
single page version

jīvadravyasyābhāvādbhavatyev jīvābhāvaḥ .

evametat sthitan yadvarṇādayo bhāvā na jīv iti
ekkan cha doṇṇi tiṇṇi ya chattāri ya pañch indiyā jīvā .
bādarapajjattidarā payaḍīo ṇāmakammassa ..65..
edāhi ya ṇivvattā jīvaṭṭhāṇā u karaṇabhūdāhin .
payaḍīhin poggalamaihin tāhin kahan bhaṇṇade jīvo ..66..
ekan vā dve trīṇi cha chatvāri cha pañchendriyāṇi jīvāḥ .
bādaraparyāptetarāḥ prakr̥utayo nāmakarmaṇaḥ ..65..
etābhishcha nirvr̥uttāni jīvasthānāni karaṇabhūtābhiḥ .
prakr̥itibhiḥ pudgalamayībhistābhiḥ kathan bhaṇyate jīvaḥ ..66..
tādātmyasambandha hai to jīv mūrtik huā; aur mūrtikatva to pudgaladravyakā lakṣhaṇ hai; isaliye
pudgaladravya hī jīvadravya siddha huā, usake atirikta koī chaitanyarūp jīvadravya nahīn rahā
. aur
mokṣha hone par bhī un pudgaloṅkā hī mokṣha huā; isaliye mokṣhamen bhī pudgal hī jīv ṭhahare, anya
koī chaitanyarūp jīv nahīn rahā
. isaprakār sansār tathā mokṣhamen pudgalase bhinna aisā koī chaitanyarūp
jīvadravya na rahanese jīvakā hī abhāv ho gayā . isaliye mātra sansār-avasthāmen hī varṇādibhāv
jīvake hain aisā mānanese bhī jīvakā abhāv hī hotā hai ..63-64..
isaprakār yah siddha huā ki varṇādik bhāv jīv nahīn hain, yah ab kahate hain :
jīv ek-do-tray-chār-pañchendriy, bādar, sūkṣhma hain,
paryāpta-anaparyāpta jīv ju nāmakarmakī prakr̥iti hain
..65..
jo prakr̥iti yah pudgalamayī vah karaṇarūp bane are,
usase rachit jīvasthān jo hain, jīv kyon hi kahāy ve ?
..66..

gāthārtha :[ekan vā ] ekendriy, [dve ] dvīndriy, [trīṇi cha ] trīndriy, [chatvāri cha ] chaturindriy, [pañchendriyāṇi ] pañchendriy, [bādaraparyāptetarāḥ ] bādar, sūkṣhma, paryāpta aur aparyāpta [jīvāḥ ] jīvyah [nāmakarmaṇaḥ ] nāmakarmakī [prakr̥utayaḥ ] prakr̥itiyān̐ hain; [etābhiḥ cha ] in


Page 120 of 642
PDF/HTML Page 153 of 675
single page version

nishchayataḥ karmakaraṇayorabhinnatvāt yadyen kriyate tattadeveti kr̥utvā, yathā kanakapatran kanaken kriyamāṇan kanakamev, na tvanyat, tathā jīvasthānāni bādarasūkṣhmaikendriyadvitrichatuḥpañchendriy- paryāptāparyāptābhidhānābhiḥ pudgalamayībhiḥ nāmakarmaprakr̥itibhiḥ kriyamāṇāni pudgal ev, na tu jīvaḥ . nāmakarmaprakr̥itīnān pudgalamayatvan chāgamaprasiddhan dr̥ushyamānasharīrādimūrtakāryānumeyan cha . evan gandharasasparsharūpasharīrasansthānasanhananānyapi pudgalamayanāmakarmaprakr̥itinirvr̥uttatve sati tadavyatirekā- jjīvasthānairevoktāni . tato na varṇādayo jīv iti nishchayasiddhāntaḥ .

(upajāti)
nirvartyate yen yadatra kiñchit
tadev tatsyānna kathañchanānyat
.
[prakr̥itibhiḥ ] prakr̥itiyon [pudgalamayībhiḥ tābhiḥ ] jo ki pudgalamayarūpase prasiddha hain unake dvārā
[karaṇabhūtābhiḥ ] karaṇasvarūp hokar [nirvr̥uttāni ] rachit [jīvasthānāni ] jo jīvasthān
(jīvasamās) hain ve [jīvaḥ ] jīv [kathan ] kaise [bhaṇyate ] kahe jā sakate hain ?

ṭīkā :nishchayanayase karma aur karaṇakī abhinnatā honese, jo jisase kiyā jātā hai (hotā hai) vah vahī haiyah samajhakar (nishchay karake), jaise suvarṇapatra suvarṇase kiyā jātā honese suvarṇa hī hai, anya kuchh nahīn hai, isīprakār jīvasthān bādar, sūkṣhma, ekendriy, dvīndriy, trīndriy, chaturindriy, pañchendriy, paryāpta aur aparyāpta nāmak pudgalamayī nāmakarmakī prakr̥itiyonse kiye jāte honese pudgal hī hain, jīv nahīn hain . aur nāmakarmakī prakr̥itiyoṅkī pudgalamayatā to āgamase prasiddha hai tathā anumānase bhī jānī jā sakatī hai, kyoṅki pratyakṣha dikhāī denevāle sharīr ādi to mūrtik bhāv hain ve karmaprakr̥itiyoṅke kārya hain, isaliye karmaprakr̥itiyān̐ pudgalamay hain aisā anumān ho sakatā hai .

isīprakār gandha, ras, sparsha, rūp, sharīr, sansthān aur sanhanan bhī pudgalamay nāmakarmakī prakr̥itiyoṅke dvārā rachit honese pudgalase abhinna hai; isaliye mātra jīvasthānoṅko pudgalamay kahane par, in sabako bhī pudgalamay hī kathit samajhanā chāhiye .

isaliye varṇādik jīv nahīn hain yah nishchayanayakā siddhānta hai ..65-66..
yahān̐ isī arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

shlokārtha :[yen ] jis vastuse [atra yad kiñchit nirvartyate ] jo bhāv bane, [tat ] vah bhāv [tad ev syāt ] vah vastu hī hai, [kathañchan ] kisī bhī prakār [ anyat na ] anya vastu nahīn hai; [ih ] jaise jagatamen [rukmeṇ nirvr̥uttam asikoshan ] svarṇanirmit myānako [rukman pashyanti ] log


Page 121 of 642
PDF/HTML Page 154 of 675
single page version

rukmeṇ nirvr̥uttamihāsikoshan
pashyanti rukman na kathañchanāsim
..38..
(upajāti)
varṇādisāmagrayamidan vidantu
nirmāṇamekasya hi pudgalasya
.
tato‘stvidan pudgal ev nātmā
yataḥ sa vignānaghanastato‘nyaḥ
..39..
sheṣhamanyadvayavahāramātram
pajjattāpajjattā je suhumā bādarā ya je chev .
dehassa jīvasaṇṇā sutte vavahārado uttā ..67..
paryāptāparyāptā ye sūkṣhmā bādarāshcha ye chaiv .
dehasya jīvasañgnāḥ sūtre vyavahārataḥ uktāḥ ..67..
svarṇa hī dekhate hain, (use) [kathañchan ] kisīprakārase [na asim ] talavār nahīn dekhate .
bhāvārtha :varṇādi pudgal-rachit hain, isaliye ve pudgal hī hain, jīv nahīn .38.
ab dūsarā kalash kahate hain :

shlokārtha :aho gnānī janon ! [idan varṇādisāmagrayam ] ye varṇādikase lekar guṇasthānaparyant bhāv hain un samastako [ekasya pudgalasya hi nirmāṇam ] ek pudgalakī rachanā [vidantu ] jāno; [tataḥ ] isaliye [idan ] yah bhāv [pudgalaḥ ev astu ] pudgal hī hon, [na ātmā ] ātmā na hon; [yataḥ ] kyoṅki [saḥ vignānaghanaḥ ] ātmā to vignānaghan hai, gnānakā puñj hai, [tataḥ ] isaliye [anyaḥ ] vah in varṇādik bhāvonse anya hī hai .39.

ab, yah kahate hain ki gnānaghan ātmāke atirikta jo kuchh hai use jīv kahanā so sab vyavahār mātra hai :

paryāpta anaparyāpta, jo hain sūkṣhma aru bādar sabhī,
vyavahārase kahī jīvasañgnā dehako shāstran mahīn
..67..
gāthārtha :[ye ] jo [paryāptāparyāptāḥ ] paryāpta, aparyāpta, [sūkṣhmāḥ bādarāḥ cha ] sūkṣhma
16

Page 122 of 642
PDF/HTML Page 155 of 675
single page version

yatkil bādarasūkṣhmaikendriyadvitrichatuḥpañchendriyaparyāptāparyāptā iti sharīrasya sañgnāḥ sūtre jīvasañgnātvenoktāḥ aprayojanārthaḥ paraprasiddhayā ghr̥utaghaṭavadvayavahāraḥ . yathā hi kasyachidājanma- prasiddhaikaghr̥utakumbhasya taditarakumbhānabhignasya prabodhanāy yo‘yan ghr̥utakumbhaḥ sa mr̥uṇmayo, na ghr̥utamay iti tatprasiddhayā kumbhe ghr̥utakumbhavyavahāraḥ, tathāsyāgnānino lokasyāsansāraprasiddhāshuddhajīvasya shuddhajīvānabhignasya prabodhanāy yo‘yan varṇādimān jīvaḥ sa gnānamayo, na varṇādimay iti tatprasiddhayā jīve varṇādimadvayavahāraḥ .

(anuṣhṭubh)
ghr̥utakumbhābhidhāne‘pi kumbho ghr̥utamayo na chet .
jīvo varṇādimajjīvajalpane‘pi na tanmayaḥ ..40..
aur bādar ādi [ye cha ev ] jitanī [dehasya ] dehakī [jīvasañgnāḥ ] jīvasañgnā kahī hain ve sab
[sūtre ] sūtramen [vyavahārataḥ ] vyavahārase [uktāḥ ] kahī hain
.

ṭīkā :bādar, sūkṣhma, ekendriy, dvīndriy, trīndriy, chaturindriy, pañchendriy, paryāpta, aparyāptain sharīrakī sañgnāoṅko (nāmoṅko) sūtramen jīvasañgnārūpase kahā hai, vah parakī prasiddhike kāraṇ, ‘ghīke ghaṛe’ kī bhān̐ti vyavahār haiki jo vyavahār aprayojanārtha hai (arthāt usamen prayojanabhūt vastu nahīn hai) . isī bātako spaṣhṭa kahate hain :

jaise kisī puruṣhako janmase lekar mātra ‘ghīkā ghaṛā’ hī prasiddha (gnāt) ho, usake atirikta vah dūsare ghaṛeko na jānatā ho, use samajhāneke liye ‘‘jo yah ‘ghīkā ghaṛā’ hai so miṭṭīmay hai, ghīmay nahīn’’ isaprakār (samajhānevāleke dvārā) ghaṛemen ‘ghīkā ghaṛe’kā vyavahār kiyā jātā hai, kyoṅki us puruṣhako ‘ghīkā ghaṛā’ hī prasiddha (gnāt) hai; isīprakār is agnānī lokako anādi sansārase lekar ‘ashuddha jīv’ hī prasiddha (gnāt) hai, vah shuddha jīvako nahīn jānatā, use samajhāneke liye (shuddha jīvakā gnān karāneke liye) ‘‘jo yah ‘varṇādimān jīv’ hai so gnānamay hai , varṇādimay nahīn ’’ isaprakār (sūtramen) jīvamen varṇādi-mānapanekā vyavahār kiyā gayā hai, kyoṅki us agnānī lokako ‘varṇādimān jīv’ hī prasiddha (gnāt) hain ..67..

ab isī arthakā kalasharūp kāvya kahate hain :

shlokārtha :[chet ] yadi [ghr̥utakumbhābhidhāne api ] ‘ghīkā ghaṛā’ aisā kahane par bhī [kumbhaḥ ghr̥utamayaḥ na ] ghaṛā hai vah ghīmay nahīn hai (miṭṭīmay hī hai), [varṇādimat-jīv-jalpane api ] to isīprakār ‘varṇādimān jīv’ aisā kahane par bhī [jīvaḥ na tanmayaḥ ] jīv hai vah varṇādimay nahīn hai (-gnānaghan hī hai) .


Page 123 of 642
PDF/HTML Page 156 of 675
single page version

etadapi sthitamev yadrāgādayo bhāvā na jīvā iti
mohaṇakammassudayā du vaṇṇiyā je ime guṇaṭṭhāṇā .
te kah havanti jīvā je ṇichchamachedaṇā uttā ..68..
mohanakarmaṇ udayāttu varṇitāni yānīmāni guṇasthānāni .
tāni kathan bhavanti jīvā yāni nityamachetanānyuktāni ..68..

mithyādr̥uṣhṭayādīni guṇasthānāni hi paudgalikamohakarmaprakr̥itivipākapūrvakatve sati, nityamachetanatvāt, kāraṇānuvidhāyīni kāryāṇīti kr̥utvā, yavapūrvakā yavā yavā eveti nyāyen, pudgal ev, na tu jīvaḥ . guṇasthānānān nityamachetanatvan chāgamāchchaitanyasvabhāvavyāptasyātmano-

bhāvārtha :ghīse bhare hue ghaṛeko vyavahārase ‘ghīkā ghaṛā’ kahā jātā hai tathāpi nishchayase ghaṛā ghī-svarūp nahīn hai; ghī ghī-svarūp hai, ghaṛā miṭṭī-svarūp hai; isīprakār varṇa, paryāpti, indriyān̐ ityādike sāth ekakṣhetrāvagāharūp sambandhavāle jīvako sūtramen vyavahārase ‘pañchendriy jīv, paryāpta jīv, bādar jīv, dev jīv, manuṣhya jīv’ ityādi kahā gayā hai tathāpi nishchayase jīv us-svarūp nahīn hai; varṇa, paryāpti, indriyān̐ ityādi pudgalasvarūp hain, jīv gnānasvarūp hai .40.

ab kahate hain ki (jaise varṇādi bhāv jīv nahīn hain yah siddha huā usīprakār) yah bhī siddha huā ki rāgādi bhāv bhī jīv nahīn hain :

mohanakaramake udayase guṇasthān jo ye varṇaye,
ve kyon bane ātmā, nirantar jo achetan jin kahe ?
..68..

gāthārtha :[yāni imāni ] jo yah [guṇasthānāni ] guṇasthān hain ve [mohanakarmaṇaḥ udayāt tu ] mohakarmake udayase hote hain [varṇitāni ] aisā (sarvagnake āgamamen) varṇan kiyā gayā hai; [tāni ] ve [jīvāḥ ] jīv [kathan ] kaise [bhavanti ] ho sakate hain [yāni ] ki jo [nityan ] sadā [achetanāni ] achetan [uktāni ] kahe gaye hain ?

ṭīkā :ye mithyādr̥uṣhṭi ādi guṇasthān paudgalik mohakarmakī prakr̥itike udayapūrvak hote honese, sadā hī achetan honese, kāraṇ jaise hī kārya hote hain aisā samajhakar (nishchayakar) jaupūrvak honevāle jo jau, ve jau hī hote hain isī nyāyase, ve pudgal hī hainjīv nahīn . aur guṇasthānoṅkā sadā hī achetanatva to āgamase siddha hotā hai tathā chaitanyasvabhāvase vyāpta jo ātmā usase bhinnapanese ve guṇasthān bhedagnāniyoṅke dvārā svayam upalabhyamān hain, isaliye bhī unakā sadā hī achetanatva siddha hotā hai .


Page 124 of 642
PDF/HTML Page 157 of 675
single page version

‘tiriktatven vivechakaiḥ svayamupalabhyamānatvāchcha prasādhyam .

evan rāgadveṣhamohapratyayakarmanokarmavargavargaṇāspardhakādhyātmasthānānubhāgasthānayogasthānabandh- sthānodayasthānamārgaṇāsthānasthitibandhasthānasaṅkleshasthānavishuddhisthānasanyamalabdhisthānānyapi pudgal- karmapūrvakatve sati, nityamachetanatvāt, pudgal ev, na tu jīv iti svayamāyātam . tato rāgādayo bhāvā na jīv iti siddham .

tarhi ko jīv iti chet
(anuṣhṭubh)
anādyanantamachalan svasamvedyamidan sphu ṭam .
jīvaḥ svayam tu chaitanyamuchchaishchakachakāyate ..41..

isīprakār rāg, dveṣh, moh, pratyay, karma, nokarma, varga, vargaṇā, spardhak, adhyātmasthān, anubhāgasthān, yogasthān, bandhasthān, udayasthān, mārgaṇāsthān, sthitibandhasthān, saṅkleshasthān, vishuddhisthān aur sanyamalabdhisthān bhī pudgalakarmapūrvak hote honese, sadā hī achetan honese, pudgal hī hainjīv nahīn aisā svataḥ siddha ho gayā .

isase yah siddha huā ki rāgādibhāv jīv nahīn hain .

bhāvārtha :shuddhadravyārthik nayakī dr̥uṣhṭimen chaitanya abhed hai aur usake pariṇām bhī svābhāvik shuddha gnān-darshan hain . paranimittase honevāle chaitanyake vikār, yadyapi chaitanya jaise dikhāī dete hain tathāpi, chaitanyakī sarva avasthāommen vyāpak na honese chaitanyashūnya hainjaṛ hain . aur āgamamen bhī unhen achetan kahā hai . bhedagnānī bhī unhen chaitanyase bhinnarūp anubhav karate hain, isaliye bhī ve achetan hain, chetan nahīn .

prashna :yadi ve chetan nahīn hain to kyā hain ? ve pudgal hain yā kuchh aur ?
uttar :ve pudgalakarmapūrvak hote hain, isaliye ve nishchayase pudgal hī hain, kyoṅki kāraṇ

jaisā hī kārya hotā hai .

isaprakār yah siddha kiyā ki pudgalakarmake udayake nimittase honevāle chaitanyake vikār bhī jīv nahīn, pudgal hain ..68..

ab yahān̐ prashna hotā hai ki varṇādik aur rāgādik jīv nahīn hain to jīv kaun hai ? usake uttararūp shlok kahate hain :

shlokārtha :[anādi ] jo anādi1 hai, [anantam ] ananta2 hai, [achalan ] 1. arthāt kisī kāl utpanna nahīn huā . 2. arthāt kisī kāl jisakā vināsh nahīn .


Page 125 of 642
PDF/HTML Page 158 of 675
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
varṇādyaiḥ sahitastathā virahito dvedhāstyajīvo yato
nāmūrtatvamupāsya pashyati jagajjīvasya tattvan tataḥ
.
ityālochya vivechakaiḥ samuchitan nāvyāpyativyāpi vā
vyaktan vyañjitajīvatattvamachalan chaitanyamālambyatām
..42..

achal1 hai, [svasamvedyam ] svasamvedya2 hai [tu ] aur [sphu ṭam ] pragaṭ3 haiaisā jo [idan chaitanyam ] yah chaitanya [uchchaiḥ ] atyanta [chakachakāyate ] chakachakitprakāshit ho rahā hai, [svayam jīvaḥ ] vah svayam hī jīv hai .

bhāvārtha :varṇādik aur rāgādik bhāv jīv nahīn hain, kintu jaisā ū par kahā vaisā chaitanyabhāv hī jīv hai .41.

ab, kāvya dvārā yah samajhāte hain ki chetanatva hī jīvakā yogya lakṣhaṇ hai :

shlokārtha :[yataḥ ajīvaḥ asti dvedhā ] ajīv do prakārake hain[varṇādyaiḥ sahitaḥ ] varṇādisahit [tathā virahitaḥ ] aur varṇādirahit; [tataḥ ] isaliye [amūrtatvam upāsya ] amūrtatvakā āshray lekar bhī (arthāt amūrtatvako jīvakā lakṣhaṇ mānakar bhī) [jīvasya tattvan ] jīvake yathārtha svarūpako [jagat na pashyati ] jagat nahīn dekh sakatā;[iti ālochya ] isaprakār parīkṣhā karake [vivechakaiḥ ] bhedagnānī puruṣhonne [na avyāpi ativyāpi vā ] avyāpti aur ativyāpti dūṣhaṇonse rahit [chaitanyam ] chetanatvako jīvakā lakṣhaṇ kahā hai [samuchitan ] vah yogya hai . [vyaktan ] vah chaitanyalakṣhaṇ pragaṭ hai, [vyañjit-jīv-tattvam ] usane jīvake yathārtha svarūpako pragaṭ kiyā hai aur [achalan ] vah achal haichalāchalatā rahit, sadā vidyamān hai . [ālambyatām ] jagat usīkā avalamban karo ! (usase yathārtha jīvakā grahaṇ hotā hai .)

bhāvārtha :nishchayase varṇādibhāvvarṇādibhāvommen rāgādibhāv antarhit hainjīvamen kabhī vyāpti nahīn hote, isaliye ve nishchayase jīvake lakṣhaṇ hain hī nahīn; unhen vyavahārase jīvakā lakṣhaṇ mānane par bhī avyāpti nāmak doṣh ātā hai, kyoṅki siddha jīvommen ve bhāv vyavahārase bhī vyāpta nahīn hote . isaliye varṇādibhāvoṅkā āshray lenese jīvakā yathārthasvarūp jānā hī nahīn jātā .

yadyapi amūrtatva sarva jīvommen vyāpta hai tathāpi use jīvakā lakṣhaṇ mānane par ativyāptināmak doṣh ātā hai,kāraṇ ki pān̐ch ajīv dravyommense ek pudgaladravyake atirikta dharma, 1. arthāt jo kabhī chaitanyapanese anyarūpchalāchal nahīn hotā . 2. arthāt jo svayam apane āpase hī jānā

jātā hai . 3. arthāt chhupā huā nahīn .

Page 126 of 642
PDF/HTML Page 159 of 675
single page version

(vasantatilakā)
jīvādajīvamiti lakṣhaṇato vibhinnan
gnānī jano‘nubhavati svayamullasantam
.
agnānino niravadhipravijr̥umbhito‘yan
mohastu tatkathamaho bat nānaṭīti
..43..
nānaṭayatān tathāpi
(vasantatilakā)
asminnanādini mahatyavivekanāṭaye
varṇādimānnaṭati pudgal ev nānyaḥ
.
rāgādipudgalavikāraviruddhashuddha-
chaitanyadhātumayamūrtiray cha jīvaḥ
..44..

adharma, ākāsh aur kālye chār dravya amūrta honese, amūrtatva jīvamen vyāpatā hai vaise hī chār ajīv dravyommen bhī vyāpatā hai; isaprakār ativyāpti doṣh ātā hai . isaliye amūrtatvakā āshray lenese bhī jīvake yathārtha svarūpakā grahaṇ nahīn hotā .

chaitanyalakṣhaṇ sarva jīvommen vyāpatā honese avyāptidoṣhase rahit hai, aur jīvake atirikta kisī anya dravyamen vyāpatā na honese ativyāptidoṣhase rahit hai; aur vah pragaṭ hai; isaliye usīkā āshray grahaṇ karanese jīvake yathārtha svarūpakā grahaṇ ho sakatā hai .42.

ab, ‘jab ki aise lakṣhaṇase jīv pragaṭ hai tab bhī agnānī janoṅko usakā agnān kyon rahatā hai ?isaprakār āchāryadev āshcharya tathā khed pragaṭ karate hain :

shlokārtha :[iti lakṣhaṇataḥ ] yon pūrvokta bhinna lakṣhaṇake kāraṇ [jīvāt ajīvam vibhinnan ] jīvase ajīv bhinna hai [svayam ullasantam ] use (ajīvako) apane āp hī (-svatantrapane, jīvase bhinnapane) vilasit huāpariṇamit hotā huā [gnānī janaḥ ] gnānījan [anubhavati ] anubhav karate hain, [tat ] tathāpi [agnāninaḥ ] agnānīko [niravadhi-pravijr̥umbhitaḥ ayan mohaḥ tu ] amaryādarūpase phai lā huā yah moh (arthāt sva-parake ekatvakī bhrānti) [katham nānaṭīti ] kyon nāchatā hai[aho bat ] yah hamen mahā āshcharya aur khed hai ! 43.

ab punaḥ mohakā pratiṣhedh karate hue kahate hain ki ‘yadi moh nāchatā hai to nācho ? tathāpi aisā hī hai’ :

shlokārtha :[asmin anādini mahati avivek-nāṭaye ] is anādikālīn mahā

Page 127 of 642
PDF/HTML Page 160 of 675
single page version

(mandākrāntā)
itthan gnānakrakachakalanāpāṭanan nāṭayitvā
jīvājīvau sphu ṭavighaṭanan naiv yāvatprayātaḥ
.
vishvan vyāpya prasabhavikasadvayaktachinmātrashaktyā
gnātr̥udravyan svayamatirasāttāvaduchchaishchakāshe
..45..

avivekake nāṭakamen athavā nāchamen [varṇādimān pudgalaḥ ev naṭati ] varṇādimān pudgal hī nāchatā hai, [na anyaḥ ] anya koī nahīn; (abhed gnānamen pudgal hī anek prakārakā dikhāī detā hai, jīv to anek prakārakā nahīn hai;) [cha ] aur [ayan jīvaḥ ] yah jīv to [rāgādi-pudgal-vikār- viruddha-shuddha-chaitanyadhātumay-mūrtiḥ ] rāgādik pudgal-vikāronse vilakṣhaṇ, shuddha chaitanyadhātumay mūrti hai .

bhāvārtha :rāgādik chidvikāroṅko (-chaitanyavikāroṅko) dekhakar aisā bhram nahīn karanā ki ye bhī chaitanya hī hain, kyoṅki chaitanyakī sarvaavasthāommen vyāpta hon to chaitanyake kahalāyen . rāgādi vikār sarva avasthāommen vyāpta nahīn hotemokṣhaavasthāmen unakā abhāv hai . aur unakā anubhav bhī ākulatāmay duḥkharūp hai . isaliye ve chetan nahīn, jaṛ hain . chaitanyakā anubhav nirākul hai, vahī jīvakā svabhāv hai aisā jānanā .44.

ab, bhedagnānakī pravr̥uttike dvārā yah gnātādravya svayam pragaṭ hotā hai isaprakār kalashamen mahimā pragaṭ karake adhikār pūrṇa karate hain :

shlokārtha :[itthan ] isaprakār [gnān-krakach-kalanā-pāṭanan ] gnānarūpī karavatakā jo bārambār abhyās hai use [nāṭayitvā ] nachākar [yāvat ] jahān̐ [jīvājīvau ] jīv aur ajīv donāen [sphu ṭa-vighaṭanan na ev prayātaḥ ] pragaṭarūpase alag nahīn hue, [tāvat ] vahān̐ to [gnātr̥udravya ] gnātādravya, [prasabh-vikasat-vyakta -chinmātrashaktyā ] atyanta vikāsarūp hotī huī apanī pragaṭ chinmātrashaktise [vishvan vyāpya ] vishvako vyāpta karake, [svayam ] apane āp hī [atirasāt ] ati vegase [uchchaiḥ ] ugratayā arthāt ātyantikarūpase [chakāshe ] prakāshit ho uṭhā .

bhāvārtha :is kalashakā āshay do prakārase hai :

uparokta gnānakā abhyās karate karate jahān̐ jīv aur ajīv donon spaṣhṭa bhinna samajhamen āye ki tatkāl hī ātmākā nirvikalpa anubhav huāsamyagdarshan huā . (samyagdr̥uṣhṭi ātmā shrutagnānase vishvake samasta bhāvoṅko saṅkṣhepase athavā vistārase jānatā hai aur nishchayase vishvako pratyakṣha jānanekā usakā svabhāv hai; isaliye yah kahā ki vah vishvako jānatā hai .) ek āshay to isaprakār hai .