Page 128 of 642
PDF/HTML Page 161 of 675
single page version
iti shrīmadamr̥utachandrasūrivirachitāyān samayasāravyākhyāyāmātmakhyātau jīvājīvaprarūpakaḥ prathamo‘ṅkaḥ ..
dūsarā āshay isaprakārase hai : — jīv-ajīvakā anādikālīn sanyog keval alag honese pūrva arthāt jīvakā mokṣha honese pūrva, bhedagnānake bhāte-bhāte amuk dashā hone par nirvikalpa dhārā jamīn — jisamen keval ātmākā anubhav rahā; aur vah shreṇi atyanta vegase āge barḥate barḥate kevalagnān pragaṭ huā . aur phi ra aghātiyākarmoṅkā nāsh hone par jīvadravya ajīvase keval bhinna huā . jīv-ajīvake bhinna honekī yah rīti hai .45.
ṭīkā : — isaprakār jīv aur ajīv alag alag hokar (raṅgabhūmimense) bāhar nikal gaye .
bhāvārtha : — samayasārakī is ‘ātmakhyāti’ nāmak ṭīkāke prārambhamen pahale raṅgabhūmisthal kahakar usake bād ṭīkākār āchāryane aisā kahā thā ki nr̥ityake akhāṛemen jīv-ajīv donon ek hokar pravesh karate hain aur dononne ekatvakā svān̐g rachā hai . vahān̐, bhedagnānī samyagdr̥uṣhṭi puruṣhane samyaggnānase un jīv-ajīv donoṅkī unake lakṣhaṇabhedase parīkṣhā karake donoṅko pr̥uthak jānā, isaliye svān̐g pūrā huā aur donon alag alag hokar akhāṛese bāhar nikal gaye . isaprakār alaṅkārapūrvak varṇan kiyā hai .
samyak bhedavignān bhaye budh bhinna gahe nijabhāv sudāvain;
shrī guruke upadesh sunai ru bhale din pāy agnān gamāvain,
te jagamān̐hi mahanta kahāy vasain shiv jāy sukhī nit thāvain .
isaprakār shrī samayasārakī (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī samayasār paramāgamakī) shrīmad amr̥utachandrāchāryadevavirachit ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen jīv-ajīvkā prarūpak pahalā aṅka samāpta huā .
Page 129 of 642
PDF/HTML Page 162 of 675
single page version
ityagnānān shamayadabhitaḥ kartr̥ukarmapravr̥uttim .
sākṣhātkurvannirupadhipr̥uthagdravyanirbhāsi vishvam ..46..
karma nāshi shivamen base, tinhen namū, mad khoy .
pratham ṭīkākār kahate hain ki ‘ab jīv-ajīv hī ek kartākarmake veṣhamen pravesh karate hain’ . jaise do puruṣh paraspar koī ek svān̐g karake nr̥ityake akhāṛemen pravesh karen usīprakār jīv-ajīv donon ek kartākarmakā svān̐g karake pravesh karate hain isaprakār yahān̐ ṭīkākārane alaṅkār kiyā hai .
shlokārtha : — ‘[ih ] is lokamen [aham chid ] main chaitanyasvarūp ātmā to [ekaḥ kartā ] ek kartā hūn̐ aur [amī kopādayaḥ ] yah krodhādi bhāv [me karma ] mere karma hain’ [iti agnānān kartr̥ukarmapravr̥uttim ] aisī agnāniyoṅke jo kartākarmakī pravr̥utti hai use [abhitaḥ shamayat ] sab orase shaman karatī huī ( – miṭātī huī) [gnānajyotiḥ ] gnānajyoti [sphu rati ] sphu rāyamān hotī hai . vah gnān-jyoti [param-udāttam ] param udātta hai arthāt kisīke ādhīn nahīn hai, [atyantadhīran ] atyanta dhīr hai arthāt kisī bhī prakārase ākulatārūp nahīn hai aur [nirupadhi-pr̥uthagdravya-nirbhāsi ] parakī sahāyatāke binā-bhinna bhinna dravyoṅko prakāshit karanekā usakā svabhāv hai, isaliye [vishvam sākṣhāt kurvat ] vah samasta lokālokako sākṣhāt karatī hai — pratyakṣha jānatī hai .
Page 130 of 642
PDF/HTML Page 163 of 675
single page version
bhāvārtha : — aisā gnānasvarūp ātmā hai vah, paradravya tathā parabhāvoṅke kartr̥utvarūp agnānako dūr karake, svayam pragaṭ prakāshamān hotā hai .46.
ab, jab tak yah jīv āsravake aur ātmāke visheṣhako (antarako) nahīn jāne tab tak vah agnānī rahatā huā, āsravommen svayam līn hotā huā, karmoṅkā bandha karatā hai yah gāthā dvārā kahate hain : —
krodhādimen sthiti hoy hai agnāni aise jīvakī ..69..
sarvagnane nishchay kahā, yon bandha hotā jīvake ..70..
gāthārtha : — [jīvaḥ ] jīv [yāvat ] jab tak [ātmāsravayoḥ dvayoḥ api tu ] ātmā aur āsrav — in donoṅke [visheṣhāntaran ] antar aur bhedako [na vetti ] nahīn jānatā [tāvat ] tab tak [saḥ ] vah [agnānī ] agnānī rahatā huā [krodhādiṣhu ] krodhādik āsravommen [vartate ] pravartatā hai; [krodhādiṣhu ] krodhādikamen [vartamānasya tasya ] pravartamān usake [karmaṇaḥ ] karmakā [sañchayaḥ ] sañchay [bhavati ] hotā hai . [khalu ] vāstavamen [evan ] isaprakār [jīvasya ] jīvake [bandhaḥ ] karmoṅkā bandha [sarvadarshibhiḥ ] sarvagnadevonne [bhaṇitaḥ ] kahā hai .
Page 131 of 642
PDF/HTML Page 164 of 675
single page version
vartate, tatra vartamānashcha gnānakriyāyāḥ svabhāvabhūtatvenāpratiṣhiddhatvājjānāti, tathā sanyogasiddha- sambandhayorapyātmakrodhādyāsravayoḥ svayamagnānen visheṣhamajānan yāvadbhedan na pashyati tāvadashaṅk mātmatayā krodhādau vartate, tatra vartamānashcha krodhādikriyāṇān parabhāvabhūtatvātpratiṣhiddhatve‘pi svabhāvabhūtatvādhyāsātkrudhyati rajyate muhyati cheti . tadatra yo‘yamātmā svayamagnānabhavane gnānabhavanamātrasahajodāsīnāvasthātyāgen vyāpriyamāṇaḥ pratibhāti sa kartā; yattu gnānabhavan- vyāpriyamāṇatvebhyo bhinnan kriyamāṇatvenāntarutplavamānan pratibhāti krodhādi tatkarma . evamiyamanādiragnānajā kartr̥ukarmapravr̥uttiḥ . evamasyātmanaḥ svayamagnānātkartr̥ukarmabhāven krodhādiṣhu vartamānasya tamev krodhādivr̥uttirūpan pariṇāman nimittamātrīkr̥utya svayamev pariṇamamānan paudgalikan karma sañchayamupayāti . evan jīvapudgalayoḥ parasparāvagāhalakṣhaṇasambandhātmā bandhaḥ sidhyet . sa visheṣh (antar, bhinna lakṣhaṇ) na honese unake bhedako (pr̥uthaktvako) na dekhatā huā, niḥshaṅkatayā gnānamen apanepanese pravartatā hai, aur vahān̐ (gnānamen apanepanese) pravartatā huā vah, gnānakriyākā svabhāvabhūt honese niṣhedh nahīn kiyā gayā hai isaliye, jānatā hai — jānanerūpamen pariṇamit hotā hai, isīprakār jab tak yah ātmā, jinhen sanyogasiddha sambandha hai aise ātmā aur krodhādi āsravommen bhī, apane agnānabhāvase, visheṣh na jānatā huā unake bhedako nahīn dekhatā tab tak niḥshaṅkatayā krodhādimen apanepane se pravartatā hai, aur vahān̐ (krodhādimen apanepanese) pravartatā huā vah, yadyapi krodhādi kriyākā parabhāvabhūt honese niṣhedh kiyā gayā hai tathāpi vah svabhāvabhūt honekā use adhyās honese, krodharūp pariṇamit hotā hai, rāgarūp pariṇamit hotā hai, moharūp pariṇamit hotā hai . ab yahān̐, jo yah ātmā apane agnānabhāvase 1gnānabhavanamātra sahaj udāsīn (gnātādraṣhṭāmātra) avasthākā tyāg karake agnānabhavanavyāpārarūp arthāt krodhādivyāpārarūp pravartamān hotā huā pratibhāsit hotā hai; vah ka rtā hai; aur gnānabhavanavyāpārarūp pravartanase bhinna, jo 2kriyamāṇarūpase antaraṅgamen utpanna hote hue pratibhāsit hote hain, aise krodhādik ve, (us kartāke) karma hain . isaprakār anādikālīn agnānase honevālī yah (ātmākī) kartākarmakī pravr̥utti hai . isaprakār apane agnānake kāraṇ kartākarmabhāvase krodhādimen pravartamān is ātmāke, krodhādikī pravr̥uttirūp usī pariṇāmako nimittamātra karake svayam apane bhāvase hī pariṇamit honevālā paudgalik karma ikaṭṭhā hotā hai . isaprakār jīv aur pudgalakā, paraspar avagāh jisakā lakṣhaṇ hai aise sambandharūp bandha siddha hotā hai . anekātmak hone par bhī (anādi) ek pravāharūp honese jisamen itaretarāshray doṣh 1. bhavan = honā vah; pariṇamanā vah; pariṇaman . 2. kriyamāṇarūpase = kiyā jātā vah — usarūpase
Page 132 of 642
PDF/HTML Page 165 of 675
single page version
chānekātmakaikasantānatven nirastetaretarāshrayadoṣhaḥ kartr̥ukarmapravr̥uttinimittasyāgnānasya nimittam .
ih kil svabhāvamātran vastu, svasya bhavanan tu svabhāvaḥ . ten gnānasya bhavanan khalvātmā, dūr ho gayā hai aisā vah bandha, kartākarmakī pravr̥uttikā nimitta jo agnān usakā nimitta hai .
bhāvārtha : — yah ātmā, jaise apane gnānasvabhāvarūp pariṇamit hotā hai usīprakār jab tak krodhādirūp bhī pariṇamit hotā hai, gnānamen aur krodhādimen bhed nahīn jānatā, tab tak usake kartākarmakī pravr̥utti hai; krodhādirūp pariṇamit hotā huā vah svayam kartā hai aur krodhādi usakā karma hai . aur anādi agnānase to kartākarmakī pravr̥utti hai, kartākarmakī pravr̥uttise bandha hai aur us bandhake nimittase agnān hai; isaprakār anādi santān (pravāh) hai, isaliye usamen itaretarāshrayadoṣh bhī nahīn ātā .
isaprakār jab tak ātmā krodhādi karmakā kartā hokar pariṇamit hotā hai tab tak kartākarmakī pravr̥utti hai aur tab tak karmakā bandha hotā hai ..69-70..
ab prashna karatā hai ki is kartākarmakī pravr̥uttikā abhāv kab hotā hai ? isakā uttar kahate hain : —
jāne visheṣhāntar, tadā bandhan nahīn usako kahā ..71..
gāthārtha : — [yadā ] jab [anen jīven ] yah jīv [ātmanaḥ ] ātmākā [tathā ev cha ] aur [āsravāṇān ] āsravoṅke [visheṣhāntaran ] antar aur bhedako [gnātan bhavati ] jānatā hai [tadā tu ] tab [tasya ] use [bandhaḥ na ] bandha nahīn hotā .
ṭīkā : — is jagatamen vastu hai vah svabhāvamātra hī hai, aur ‘sva’kā bhavan vah sva-bhāv hai (arthāt apanā jo honā – pariṇamanā so svabhāv hai); isaliye nishchayase gnānakā honā – pariṇamanā
Page 133 of 642
PDF/HTML Page 166 of 675
single page version
krodhāderbhavanan krodhādiḥ . ath gnānasya yadbhavanan tanna krodhāderapi bhavanan, yato yathā gnānabhavane gnānan bhavadvibhāvyate na tathā krodhādirapi; yattu krodhāderbhavanan tanna gnānasyāpi bhavanan, yato yathā krodhādibhavane krodhādayo bhavanto vibhāvyante na tathā gnānamapi . ityātmanaḥ krodhādīnān cha na khalvekavastutvam . ityevamātmātmāsravayorvisheṣhadarshanen yadā bhedan jānāti tadāsyānādirapyagnānajā kartr̥ukarmapravr̥uttirnivartate; tannivr̥uttāvagnānanimittan pudgaladravyakarmabandho‘pi nivartate . tathā sati gnānamātrādev bandhanirodhaḥ sidhyet .
so ātmā hai aur krodhādikakā honā – pariṇamanā so krodhādi hai . tathā gnānakā jo honā – pariṇamanā hai so krodhādikā bhī honā – pariṇamanā nahīn hai, kyoṅki gnānake honemen (-pariṇamanemen) jaise gnān hotā huā mālūm paṛatā hai usīprakār krodhādik bhī hote hue mālūm nahīn paṛate; aur krodhādikā jo honā – pariṇamanā vah gnānakā bhī honā – pariṇamanā nahīn hai, kyoṅki krodhādike honemen (-pariṇamanemen) jaise krodhādik hote hue mālūm paṛate hain vaise gnān bhī hotā huā mālūm nahīn paṛatā . isaprakār ātmāke aur krodhādike nishchayase ekavastutva nahīn hai . isaprakār ātmā aur āsravoṅkā visheṣh ( – antar) dekhanese jab yah ātmā unakā bhed (bhinnatā) jānatā hai tab is ātmāke anādi hone par bhī agnānase utpanna huī aisī (paramen) kartākarmakī pravr̥utti nivr̥utta hotī hai; usakī nivr̥utti hone par paudgalik dravyakarmakā bandha — jo ki agnānakā nimitta hai vah — bhī nivr̥utta hotā hai . aisā hone par, gnānamātrase hī bandhakā nirodh siddha hotā hai .
bhāvārtha : — krodhādik aur gnān bhinna-bhinna vastuain hain; na to gnānamen krodhādi hai aur na krodhādimen gnān hai . aisā unakā bhedagnān ho tab unake ekatvasvarūpakā agnān nāsh hotā hai aur agnānake nāsh ho jānese karmakā bandha bhī nahīn hotā . isaprakār gnānase hī bandhakā nirodh hotā hai ..71..
ab pūchhatā hai ki gnānamātrase hī bandhakā nirodh kaise hotā hai ? usakā uttar kahate hain : —
aru duḥkhakāraṇ jānake, inase nivartan jīv kare ..72..
Page 134 of 642
PDF/HTML Page 167 of 675
single page version
jale jambālavatkaluṣhatvenopalabhyamānatvādashuchayaḥ khalvāsravāḥ, bhagavānātmā tu nityamevāti- nirmalachinmātratvenopalambhakatvādatyantan shuchirev . jaḍasvabhāvatve sati parachetyatvādanyasvabhāvāḥ khalvāsravāḥ, bhagavānātmā tu nityamev vignānaghanasvabhāvatve sati svayam chetakatvādananyasvabhāv ev . ākulatvotpādakatvādduḥkhasya kāraṇāni khalvāsravāḥ, bhagavānātmā tu nityamevānākulatva- svabhāvenākāryakāraṇatvādduḥkhasyākāraṇamev . ityevan visheṣhadarshanen yadaivāyamātmātmāsravayorbhedan jānāti tadaiv krodhādibhya āsravebhyo nivartate, tebhyo‘nivartamānasya pāramārthikatadbhedagnānā- siddheḥ. tataḥ krodhādyāsravanivr̥uttyavinābhāvino gnānamātrādevāgnānajasya paudgalikasya karmaṇo
gāthārtha : — [āsravāṇām ] āsravoṅkī [ashuchitvan cha ] ashuchitā aur [viparītabhāvan cha ] viparītatā [cha ] tathā [duḥkhasya kāraṇāni iti ] ve duḥkhake kāraṇ hain aisā [gnātvā ] jānakar [jīvaḥ ] jīv [tataḥ nivr̥uttin ] unase nivr̥utti [karoti ] karatā hai .
ṭīkā : — jalamen sevāl (kāī) hai so mal yā mail hai; us sevālakī bhān̐ti āsrav malarūp yā mailarūp anubhavamen āte hain, isaliye ve ashuchi hain ( – apavitra hain); aur bhagavān ātmā to sadā hī atinirmal chaitanyamātrasvabhāvarūpase gnāyak hai, isaliye atyanta shuchi hī hai ( — pavitra hī hai; ujjval hī hai) . āsravoṅke jaṛasvabhāvatva honese ve dūsareke dvārā jānane yogya hain ( – kyoṅki jo jaṛ ho vah apaneko tathā parako nahīn jānatā, use dūsarā hī jānatā hai – ) isaliye ve chaitanyase anya svabhāvavāle hain; aur bhagavān ātmā to, apaneko sadā hī vignānaghanasvabhāvapanā honese, svayam hī chetak ( – gnātā) hai ( – svako aur parako jānatā hai – ) isaliye vah chaitanyase ananya svabhāvavālā hī hai (arthāt chaitanyase anya svabhāvavālā nahīn hai) . āsrav ākulatāke utpanna karanevāle hain, isaliye duḥkhake kāraṇ hain; aur bhagavān ātmā to, sadā hī nirākulatā-svabhāvake kāraṇ kisīkā kārya tathā kisīkā kāraṇ na honese, duḥkhakā akāraṇ hī hai (arthāt duḥkhakā kāraṇ nahīn hai) . isaprakār visheṣh ( – antar)ko dekhakar jab yah ātmā, ātmā aur āsravoṅke bhedako jānatā hai usī samay krodhādi āsravonse nivr̥utta hotā hai, kyoṅki unase jo nirvr̥utta nahīn hotā use ātmā aur āsravoṅke pāramārthik (yathārtha) bhedagnānakī siddhi hī nahīn huī . isaliye krodhādik āsravonse nivr̥uttike sāth jo avinābhāvī hai aise gnānamātrase hī, agnānajanya paudgalik karmake bandhakā nirodh hotā hai .
Page 135 of 642
PDF/HTML Page 168 of 675
single page version
bandhanirodhaḥ sidhyet . kiñch yadidamātmāsravayorbhedagnānan tatkimagnānan kin vā gnānam ? yadyagnānan tadā tadabhedagnānānna tasya visheṣhaḥ . gnānan chet kimāsraveṣhu pravr̥uttan kin vāsravebhyo nivr̥uttam ? āsraveṣhu pravr̥uttan chettadāpi tadabhedagnānānna tasya visheṣhaḥ . āsravebhyo nivr̥uttan chettarhi kathan na gnānādev bandhanirodhaḥ ? iti nirasto‘gnānānshaḥ kriyānayaḥ . yattvātmāsravayorbhedagnānamapi nāsravebhyo nivr̥uttan bhavati tajgnānamev na bhavatīti gnānānsho gnānanayo‘pi nirastaḥ .
aur, jo yah ātmā aur āsravoṅkā bhedagnān hai so agnān hai yā gnān ? yadi agnān hai to ātmā aur āsravoṅke abhedagnānase usakī koī visheṣhatā nahīn huī . aur yadi gnān hai to vah āsravommen pravr̥utta hai yā unase nivr̥utta ? yadi āsravommen pravr̥utta hotā hai to bhī ātmā aur āsravoṅke abhedagnānase usakī koī visheṣhatā nahīn huī . aur yadi āsravonse nivr̥utta hai to gnānase hī bandhakā nirodh siddha huā kyon na kahalāyegā ? (siddha huā hī kahalāyegā .) aisā siddha honese agnānakā ansh aise kriyānayakā khaṇḍan huā . aur yadi ātmā aur āsravoṅkā bhedagnān bhī āsravonse nivr̥utta na ho to vah gnān hī nahīn hai aisā siddha honese gnānakā ansh aise (ekānta) gnānanayakā bhī khaṇḍan huā .
bhāvārtha : — āsrav ashuchi hain, jaṛ hain, duḥkhake kāraṇ hain aur ātmā pavitra hai, gnātā hai, sukhasvarūp hai . isaprakār lakṣhaṇabhedase donoṅko bhinna jānakar āsravonse ātmā nivr̥utta hotā hai aur use karmakā bandha nahīn hotā . ātmā aur āsravoṅkā bhed jānane par bhī yadi ātmā āsravonse nivr̥utta na ho to vah gnān hī nahīn, kintu agnān hī hai . yahān̐ koī prashna kare ki avirat samyagdr̥uṣhṭiko mithyātva aur anantānubandhī prakr̥itiyoṅkā to āsrav nahīn hotā, kintu anya prakr̥itiyoṅkā to āsrav hokar bandha hotā hai; isaliye use gnānī kahanā yā agnānī ? usakā samādhān : — samyagdr̥uṣhṭi jīv gnānī hī hai, kyoṅki vah abhiprāyapūrvakake āsravonse nivr̥utta huā hai . use prakr̥itiyoṅkā jo āsrav tathā bandha hotā hai vah abhiprāyapūrvak nahīn hai . samyagdr̥uṣhṭi honeke bād paradravyake svāmitvakā abhāv hai; isaliye, jab tak usako chāritramohakā uday hai tab tak usake udayānusār jo āsrav-bandha hotā hai usakā svāmitva usako nahīn hai . abhiprāyamen to vah āsrav-bandhase sarvathā nivr̥utta honā hī chāhatā hai . isaliye vah gnānī hī hai .
jo yah kahā hai ki gnānīko bandha nahīn hotā usakā kāraṇ isaprakār hai : — mithyātvasambandhī bandha jo ki ananta sansārakā kāraṇ hai vahī yahān̐ pradhānatayā vivakṣhit hai . avirati ādise jo bandha hotā hai vah alpa sthiti-anubhāgavālā hai, dīrgha sansārakā kāraṇ nahīn
Page 136 of 642
PDF/HTML Page 169 of 675
single page version
nidamuditamakhaṇḍan gnānamuchchaṇḍamuchchaiḥ .
rih bhavati kathan vā paudgalaḥ karmabandhaḥ ..47..
kāraṇ hai, vah to bandhakī paṅktimen hai, gnānakī paṅktimen nahīn . is arthake samarthanarūp kathan āge
shlokārtha : — [parapariṇatim ujjhat ] parapariṇatiko chhoṛatā huā, [bhedavādān khaṇḍayat ] bhedake ka thanoṅko toṛatā huā, [idam akhaṇḍam uchchaṇḍam gnānam ] yah akhaṇḍa aur atyant prachaṇḍa gnān [uchchaiḥ uditam ] pratyakṣha udayako prāpta huā hai . [nanu ] aho ! [ih ] aise gnānamen [kartr̥ukarmapravr̥uttiḥ ] (paradraḍḍavyake) ka rtāk rmakī pravr̥uttikā [katham avakāshaḥ ] avakāsh kaise ho sakatā hai ? [vā ] tathā [paudgalaḥ karmabandhaḥ ] paudgalik ka rmabandh bhī [kathan bhavati ] kaise ho sakatā hai ? (nahīn ho sakatā .)
(gneyoṅke nimittase tathā kṣhayopashamake visheṣhase gnānamen jo anek khaṇḍarūp ākār pratibhāsit hote the unase rahit gnānamātra ākār ab anubhavamen āyā, isaliye gnānako ‘akhaṇḍa’ visheṣhaṇ diyā hai . matignānādi jo anek bhed kahe jāte the unhen dūr karatā huā udayako prāpta huā hai, isaliye ‘bhedake kathanoṅko toṛatā huā’ aisā kahā hai . parake nimittase rāgādirūp pariṇamit hotā thā us pariṇatiko chhoṛatā huā udayako prāpta huā hai, isaliye ‘parapariṇatiko chhoṛatā huā’ aisā kahā hai . parake nimittase rāgādirūp pariṇamit nahīn hotā, balavān hai isaliye ‘atyanta prachaṇḍa’ kahā hai .)
bhāvārtha : — karmabandha to agnānase huī kartākarmakī pravr̥uttise thā . ab jab bhedabhāvako aur parapariṇatiko dūr karake ekākār gnān pragaṭ huā tab bhedarūp kārakakī pravr̥utti miṭ gaī; tab phi ra ab bandha kisaliye hogā ? arthāt nahīn hogā .47.
Page 137 of 642
PDF/HTML Page 170 of 675
single page version
ahamayamātmā pratyakṣhamakṣhuṇṇamanantan chinmātran jyotiranādyanantanityoditavignānaghanasvabhāv- bhāvatvādekaḥ, sakalakārakachakraprakriyottīrṇanirmalānubhūtimātratvāchchhuddhaḥ, pudgalasvāmikasya krodhādi- bhāvavaishvarūpasya svasya svāmitven nityamevāpariṇamanānnirmamataḥ, chinmātrasya mahaso vastusvabhāvat ev sāmānyavisheṣhābhyān sakalatvād gnānadarshanasamagraḥ, gaganādivatpāramārthiko vastuvisheṣho‘smi . tadahamadhunāsminnevātmani nikhilaparadravyapravr̥uttinivr̥uttyā nishchalamavatiṣhṭhamānaḥ sakalaparadravyanimittak-
ab prashna karatā hai ki yah ātmā kis vidhise āsravonse nivr̥utta hotā hai ? usake uttararūp gāthā kahate hain : —
gāthārtha : — gnānī vichār karatā hai ki — [khalu ] nishchayase [aham ] mainn [ekaḥ ] ek hūn̐, [shuddhaḥ ] shuddha hūn̐, [nirmamataḥ ] mamatārahit hūn̐, [gnānadarshanasamagraḥ ] gnānadarshanase pūrṇa hūn̐; [tasmin sthitaḥ ] us svabhāvamen rahatā huā, [tachchittaḥ ] usase (-us chaitanya-anubhavamen) līn hotā huā (main) [etān ] in [sarvān ] kroedhādik sarva āsravoṅko [kṣhayan ] kṣhayako [nayāmi ] prāpta karātā hūn̐ .
ṭīkā : — main yah ātmā — pratyakṣha akhaṇḍa ananta chinmātra jyoti — anādi-ananta nitya-udayarūp vignānaghanasvabhāvabhāvatvake kāraṇ ek hūn̐; (kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān aur adhikaraṇasvarūp) sarva kārakoṅkī samūhakī prakriyāse pārako prāpta jo nirmal anubhūti, us anubhūtimātrapaneke kāraṇ shuddha hūn̐; pudgaladravya jisakā svāmī hai aisā jo krodhādibhāvoṅkā vishvarūpatva (anekarūpatva) usake svāmīpanerūp svayam sadā hī nahīn pariṇamatā honese mamatārahit hūn̐; chinmātra jyotikī, vastusvabhāvase hī, sāmānya aur visheṣhase paripūrṇatā honese, main gnānadarshanase paripūrṇa hūn̐ . — aisā main ākāshādi dravyakī bhān̐ti pāramārthik vastuvisheṣh hūn̐ . isaliye ab main
Page 138 of 642
PDF/HTML Page 171 of 675
single page version
visheṣhachetanachañchalakallolanirodhenemamev chetayamānaḥ svāgnānenātmanyutplavamānānetān bhāvānakhilā- nev kṣhapayāmītyātmani nishchitya chirasaṅgr̥uhītamuktapotapātraḥ samudrāvarta iv jhagityevodvāntasamasta- vikalpo‘kalpitamachalitamamalamātmānamālambamāno vignānaghanabhūtaḥ khalvayamātmāsravebhyo nivartate .
nimittase visheṣharūp chetanamen honevāle chañchal kalloloṅke nirodhase isako hī (is
chaitanyasvarūpako hī) anubhav karatā huā, apane agnānase ātmāmen utpanna honevāle jo yah
krodhādik bhāv hain un sabakā kṣhay karatā hūn̐ — aisā ātmāmen nishchay karake, jisane bahut samayase
vaman kar diyā hai aisā, nirvikalpa achalit nirmal ātmākā avalamban karatā huā, vignānaghan
hotā huā, yah ātmā āsravonse nivr̥utta hotā hai .
bhāvārtha : — shuddhanayase gnānīne ātmākā aisā nishchay kiyā hai ki — ‘main ek hūn̐, shuddha hūn̐, paradravyake prati mamatārahit hūn̐, gnānadarshanase pūrṇa vastu hūn̐’ . jab vah gnānī ātmā aise apane svarūpamen rahatā huā usīke anubhavarūp ho tab krodhādik āsrav kṣhayako prāpta hote hain . jaise samudrake āvartta(bham̐var)ne bahut samayase jahājako pakaṛ rakhā ho aur jab vah āvartta shaman ho jātā hai tab vah us jahājako chhoṛ detā hai, isīprakār ātmā vikalpoṅke āvarttako shaman karatā huā āsravoṅko chhoṛ detā hai ..73..
ab prashna karatā hai ki gnān honekā aur āsravoṅkī nivr̥uttikā samakāl (ek kāl) kaise hai ? usake uttararūp gāthā kahate hain : —
ye duḥkh, duḥkhaphal jānake inase nivartan jīv kare ..74..
Page 139 of 642
PDF/HTML Page 172 of 675
single page version
jatupādapavadvadhyaghātakasvabhāvatvājjīvanibaddhāḥ khalvāsravāḥ, na punaraviruddhasvabhāvatvā- bhāvājjīv ev . apasmārarayavadvardhamānahīyamānatvādadhruvāḥ khalvāsravāḥ, dhruvashchinmātro jīv ev . shītadāhajvarāveshavat krameṇojjr̥umbhamāṇatvādanityāḥ khalvāsravāḥ, nityo vignānaghanasvabhāvo jīv ev . bījanirmokṣhakṣhaṇakṣhīyamāṇadāruṇasmarasanskāravattrātumashakyatvādasharaṇāḥ khalvāsravāḥ, sasharaṇaḥ svayam guptaḥ sahajachichchhaktirjīv ev . nityamevākulasvabhāvatvādduḥkhāni khalvāsravāḥ, aduḥkhan nityamevānākulasvabhāvo jīv ev . āyatyāmākulatvotpādakasya pudgalapariṇāmasya hetutvādduḥkhaphalāḥ khalvāsravāḥ, aduḥkhaphalaḥ sakalasyāpi pudgalapariṇāmasyāhetutvājjīv ev . iti vikalpānantaramev shithilitakarmavipāko vighaṭitaghanaughaghaṭano digābhog iv adhruv hain, [anityāḥ ] anitya hain [tathā cha ] tathā [asharaṇāḥ ] asharaṇ hain, [cha ] aur ve [duḥkhāni ] duḥkharūp hain, [duḥkhaphalāḥ ] duḥkh hī jinakā phal hai aise hain, — [iti gnātvā ] aisā jānakar gnānī [tebhyaḥ ] unase [nivartate ] nivr̥utta hotā hai .
ṭīkā : — vr̥ukṣha aur lākhakī bhān̐ti vadhya-ghātakasvabhāvapanā honese āsrav jīvake sāth ban̐dhe hue hain; kintu aviruddhasvabhāvatvakā abhāv honese ve jīv hī nahīn hain . [lākhake nimittase pīpal ādi vr̥ukṣhakā nāsh hotā hai . lākh ghātak hai aur vr̥ukṣha vadhya (ghāt hone yogya) hai . isaprakār lākh aur vr̥ukṣhakā svabhāv ek-dūsarese viruddha hai, isaliye lākh vr̥ukṣhake sāth mātra bandhī huī hī hai; lākh svayam vr̥ukṣha nahīn hai . isīprakār āsrav ghātak hain aur ātmā vadhya hai . isaprakār viruddha svabhāv honese āsrav svayam jīv nahīn hai . ] āsrav mr̥ugīke vegakī bhān̐ti barḥate-ghaṭate honese adhruv hain; chaitanyamātra jīv hī dhruv hai . āsrav shītadāhajvarake āveshakī bhān̐ti anukramase utpanna hote hain isalie anitya hain; vignānaghan jisakā svabhāv hai aisā jīv hī nitya hai . jaise kāmasevanamen vīrya chhūṭ jātā hai usī kṣhaṇ dāruṇ sanskār naṣhṭa ho jātā hai, kisīse nahīn rokā jā sakatā, isīprakār karmoday chhūṭ jātā hai usī kṣhaṇ āsrav nāshako prāpta ho jāte hain, roke nahīn jā sakate, isaliye ve (āsrav) asharaṇ hain; svayanrakṣhit sahajachitshaktirūp jīv hī sharaṇasahit hai . āsrav sadā hī ākul svabhāvavāle honese duḥkharūp hain; sadā hī nirākul svabhāvavālā jīv hī aduḥkharūp arthāt sukharūp hai . āsrav āgāmī kālamen ākulatāko utpanna karanevāle aise pudgalapariṇāmake hetu honese duḥkhaphalarūp (duḥkh jisakā phal hai aise) hain; jīv hī samasta pudgalapariṇāmakā ahetu honese aduḥkhaphal (duḥkhaphalarūp nahīn) hai . — aisā āsravoṅkā aur jīvakā bhedagnān hote hī (tatkāl hī) jisamen karmavipāk shithil ho gayā hai aisā vah ātmā, jisamen
Page 140 of 642
PDF/HTML Page 173 of 675
single page version
nirargalaprasaraḥ sahajavijr̥umbhamāṇachichchhaktitayā yathā yathā vignānaghanasvabhāvo bhavati tathā tathāsravebhyo nivartate, yathā yathāsravebhyashcha nivartate tathā tathā vignānaghanasvabhāvo bhavatīti . tāvadvignānaghanasvabhāvo bhavati yāvat samyagāsravebhyo nivartate, tāvadāsravebhyashcha nivartate yāvatsamyagvignānaghanasvabhāvo bhavatīti gnānāsravanivr̥uttyoḥ samakālatvam . bādalasamūhakī rachanā khaṇḍit ho gaī hai aise dishāke vistārakī bhān̐ti amaryād jisakā vistār hai aisā, sahajarūpase vikāsako prāpta chitshaktise jyon-jyon vignānaghanasvabhāv hotā jātā hai tyon-tyon āsravonse nivr̥utta hotā jātā hai, aur jyon-jyon āsravonse nivr̥utta hotā jātā hai tyon-tyon vignānaghanasvabhāv hotā jātā hai; utanā vignānaghanasvabhāv hotā hai jitanā samyak prakārase āsravonse nivr̥utta hotā hai, aur utanā āsravonse nivr̥utta hotā hai jitanā samyak prakārase vignānaghanasvabhāv hotā hai . isaprakār gnānako aur āsravoṅkī nivr̥uttiko samakālapanā hai .
bhāvārtha : — āsravoṅkā aur ātmākā jaisā ū par kahā hai tadanusār bhed jānate hī, jis-jis prakārase jitane-jitane anshamen ātmā vignānaghanasvabhāv hotā hai us-us prakārase utane-utane anshamen vah āsravonse nivr̥utta hotā hai . jab sampūrṇa vignānaghanasvabhāv hotā hai tab samasta āsravonse nivr̥utta hotā hai . isaprakār gnānakā aur āsravanivr̥uttikā ek kāl hai .
yah āsravoṅko dūr honekā aur samvar honekā varṇan guṇasthānoṅkī paripāṭīrūpase tattvārthasūtrakī ṭīkā ādi siddhāntashāstrommen hai vahān̐se jānanā . yahān̐ to sāmānya prakaraṇ hai, isaliye sāmānyatayā kahā hai .
‘ātmā vignānaghanasvabhāv hotā jātā hai’ isakā kyā artha hai ? usakā uttar : — ‘ātmā vignānaghanasvabhāv hotā jātā hai arthāt ātmā gnānamen sthit hotā jātā hai .’ jab tak mithyātva ho tab tak gnānako (bhale hī vah kṣhāyopashamik gnān adhik ho to bhī) agnān kahā jātā hai aur mithyātvake jāneke bād use (bhale hī vah kṣhāyopashamik gnān alpa ho to bhī) vignān kahā jātā hai . jyon-jyon vah gnān arthāt vignān sthir-ghan hotā jātā hai tyon-tyon āsravoṅkī nivr̥utti hotī jātī hai aur jyon-jyon āsravoṅkī nivr̥utti hotī jātī hai tyon-tyon gnān (vignān) sthir-ghan hotā jātā hai, arthāt ātmā vignānaghanasvabhāv hotā jātā hai ..74..
ab isī arthakā kalasharūp tathā āgeke kathanakā sūchak kāvya kahate hain : —
Page 141 of 642
PDF/HTML Page 174 of 675
single page version
svan vignānaghanasvabhāvamabhayādāstighnuvānaḥ param .
gnānībhūt itashchakāsti jagataḥ sākṣhī purāṇaḥ pumān ..48..
shlokārtha : — [iti evan ] isaprakār pūrvak thit vidhānase, [samprati ] adhunā (tatkāl) hī [paradravyāt ] paradraḍḍavyase [parān nivr̥uttin virachayya ] utkr̥uṣhṭa (sarva prakāre) nivr̥utti rkarake, [vignānaghanasvabhāvam param svan abhayāt āstighnuvānaḥ ] vignānaghanasvabhāvarūp ke val apane par nirbhayatāse ārūḍh hotā huā arthāt apanā āshray karatā huā (athavā apaneko niḥshaṅkatayā āstikyabhāvase sthir karatā huā), [agnānotthitakartr̥ukarmakalanāt kleshāt ] agnānase utpanna huī kartākarmakī pravr̥uttike abhyāsase utpanna kleshase [nivr̥uttaḥ ] nivr̥utta huā, [svayam gnānībhūtaḥ ] svayam gnānasvarūp hotā huā, [jagataḥ sākṣhī ] jagatakā sākṣhī (gnātādraḍḍaṣhṭā), [purāṇaḥ pumān ] purāṇ puruṣh (ātmā) [itaḥ chakāsti ] ab yahān̐se prakāshamān hotā hai .48.
ab pūchhate hain ki — ātmā gnānasvarūp arthāt gnānī ho gayā yah kaise pahichānā jātā hai ? usakā chihna (lakṣhaṇ) kahiye . usake uttararūp gāthā kahate hain : —
jo karmakā pariṇām aru nokarmakā pariṇām hai so nahin kare jo, mātra jāne, vo hi ātmā gnāni hai ..75..
gāthārtha — [yaḥ ] jo [ātmā ] ātmā [enam ] is [karmaṇaḥ pariṇāman cha ] ka rmake pariṇāmako [tathā ev cha ] tathā [nokarmaṇaḥ pariṇāman ] nok rmake pariṇāmako [na karoti ] nahīn karatā, kintu [jānāti ] jānatā hai [saḥ ] vah [gnānī ] gnānī [bhavati ] hai .
Page 142 of 642
PDF/HTML Page 175 of 675
single page version
yaḥ khalu moharāgadveṣhasukhaduḥkhādirūpeṇāntarutplavamānan karmaṇaḥ pariṇāman sparsharasagandh- varṇashabdabandhasansthānasthaulyasaukṣhmyādirūpeṇ bahirutplavamānan nokarmaṇaḥ pariṇāman cha samastamapi paramārthataḥ pudgalapariṇāmapudgalayorev ghaṭamr̥uttikayoriv vyāpyavyāpakabhāvasadbhāvāt pudgaladravyeṇ kartrā svatantravyāpaken svayam vyāpyamānatvātkarmatven kriyamāṇan pudgalapariṇāmātmanorghaṭakumbhakārayoriv vyāpyavyāpakabhāvābhāvāt kartr̥ukarmatvāsiddhau na nām karotyātmā, kintu paramārthataḥ pudgalapariṇām- gnānapudgalayorghaṭakumbhakāravadvayāpyavyāpakabhāvābhāvāt kartr̥ukarmatvāsiddhāvātmapariṇāmātmanorghaṭ- mr̥uttikayoriv vyāpyavyāpakabhāvasadbhāvādātmadravyeṇ kartrā svatantravyāpaken svayam vyāpyamānatvāt pudgalapariṇāmagnānan karmatven kurvantamātmānan jānāti so‘tyantaviviktagnānībhūto gnānī syāt . na chaivan gnātuḥ pudgalapariṇāmo vyāpyaḥ, pudgalātmanorgneyagnāyakasambandhavyavahāramātre satyapi
ṭīkā : — nishchayase moh, rāg, dveṣh, sukh, duḥkh ādirūpase antaraṅgamen utpanna honevālā jo karmakā pariṇām, aur sparsha, ras, gandha, varṇa, shabda, bandha, sansthān, sthūlatā, sūkṣhmatā ādirūpase bāhar utpanna honevālā jo nokarmakā pariṇām, vah sab hī pudgalapariṇām hain . paramārthase, jaise ghaṛeke aur miṭṭīke vyāpyavyāpakabhāvakā sadbhāv honese kartākarmapanā hai usīprakār pudgalapariṇāmake aur pudgalake hī vyāpyavyāpakabhāvakā sadbhāv honese kartākarmapanā hai . pudgaladravya svatantra vyāpak hai, isaliye pudgalapariṇāmakā kartā hai aur pudgalapariṇām us vyāpakase svayam vyāpta (vyāpyarūp) honeke kāraṇ karma hai . isaliye pudgaladravyake dvārā kartā hokar karmarūpase kiyā jānevālā jo samasta karmanokarmarūp pudgalapariṇām hai use jo ātmā, pudgalapariṇāmako aur ātmāko ghaṭ aur kumhārakī bhān̐ti vyāpyavyāpakabhāvake abhāvake kāraṇ kartākarmapanekī asiddhi honese, paramārthase karatā nahīn hai, parantu (mātra) pudgalapariṇāmake gnānako (ātmāke) karmarūpase karate hue apane ātmāko jānatā hai, vah ātmā (karmanokarmase) atyanta bhinna gnānasvarūp hotā huā gnānī hai
(pudgalapariṇāmakā gnān ātmākā karma kis prakār hai ? so samajhāte hain : — ) paramārthase pudgalapariṇāmake gnānako aur pudgalako ghaṭ aur kumhārakī bhān̐ti vyāpyavyāpakabhāvakā abhāv honese kartākarmapanekī asiddhi hai aur jaise ghaṛe aur miṭṭīke vyāpyavyāpakabhāvakā sadbhāv honese kartākarmapanā hai usīprakār ātmapariṇām aur ātmāke vyāpyavyāpakabhāvakā sadbhāv honese kartākarmapanā hai . ātmadravya svatantra vyāpak honese ātmapariṇāmakā arthāt pudgalapariṇāmake gnānakā kartā hai aur pudgalapariṇāmakā gnān us vyāpakase svayam vyāpta (vyāpyarūp) honese karma hai . aur isaprakār (gnātā pudgalapariṇāmakā gnān karatā hai
Page 143 of 642
PDF/HTML Page 176 of 675
single page version
pudgalapariṇāmanimittakasya gnānasyaiv gnāturvyāpyatvāt .
vyāpyavyāpakabhāvasambhavamr̥ute kā kartr̥ukarmasthitiḥ .
gnānībhūy tadā sa eṣh lasitaḥ kartr̥utvashūnyaḥ pumān ..49..
isaliye) aisā bhī nahīn hai ki pudgalapariṇām gnātākā vyāpya hai; kyoṅki pudgal aur ātmāke gneyagnāyakasambandha vyavahāramātra hone par bhī pudgalapariṇām jisakā nimitta hai aisā gnān hī gnātākā vyāpya hai . (isaliye vah gnān hī gnātākā karma hai .)..75..
shlokārtha : — [vyāpyavyāpakatā tadātmani bhavet ] vyāpyavyāpakatā tatsvarūpamen hī hotī hai, [atadātmani api na ev ] atatsvarūpamen nahīn hī hotī . aur [vyāpyavyāpakabhāvasambhavam r̥ute ] vyāpyavyāpakabhāvake sambhav binā [kartr̥ukarmasthitiḥ kā ] kartākarmakī sthiti kaisī ? arthāt kartākarmakī sthiti nahīn hī hotī . [iti uddām-vivek- ghasmar-mahobhāreṇ ] aise prabal vivekarūp, aur sabako grāsībhūt karaneke svabhāvavāle gnānaprakāshake bhārase [tamaḥ bhindan ] agnānāndhakārako bhedatā huā, [saḥ eṣhaḥ pumān ] yah ātmā [gnānībhūy ] gnānasvarūp hokar, [tadā ] us samay [kartr̥utvashūnyaḥ lasitaḥ ] kartr̥utvarahit huā shobhit hotā hai .
bhāvārtha : — jo sarva avasthāommen vyāpta hotā hai so to vyāpak hai aur koī ek avasthāvisheṣh vah, (us vyāpakakā) vyāpya hai . isaprakār dravya to vyāpak hai aur paryāy vyāpya hai . dravya-paryāy abhedarūp hī hai . jo dravyakā ātmā, svarūp athavā sattva hai vahī paryāyakā ātmā, svarūp athavā sattva hai . aisā honese dravya paryāyamen vyāpta hotā hai aur paryāy dravyake dvārā vyāpta ho jātī hai . aisī vyāpyavyāpakatā tatsvarūpamen hī (abhinna sattāvāle padārthamen hī) hotī hai; atatsvarūpamen (jinakī sattā – sattva bhinna-bhinna hai aise padārthommen) nahīn hī hotī . jahān̐ vyāpyavyāpakabhāv hotā hai vahīn kartākarmabhāv hotā hai; vyāpyavyāpakabhāvake binā kartākarmabhāv nahīn hotā . jo aisā jānatā hai vah pudgal aur ātmāke kartākarmabhāv nahīn hai aisā jānatā hai . aisā jānane par vah gnānī hotā hai, kartākarmabhāvase rahit hotā hai aur gnātādraṣhṭā — jagatakā sākṣhībhūt — hotā hai .49.
Page 144 of 642
PDF/HTML Page 177 of 675
single page version
yato yan prāpyan vikāryan nirvartyan cha vyāpyalakṣhaṇan pudgalapariṇāman karma pudgaladravyeṇ svayamantarvyāpaken bhūtvādimadhyānteṣhu vyāpya tan gr̥uhṇatā tathā pariṇamatā tathotpadyamānen cha kriyamāṇan jānannapi hi gnānī svayamantarvyāpako bhūtvā bahiḥsthasya paradravyasya pariṇāman mr̥uttikākalash- mivādimadhyānteṣhu vyāpya na tan gr̥uhṇāti na tathā pariṇamati na tathotpadyate cha, tataḥ prāpyan vikāryan
ab yah prashna karatā hai ki pudgalakarmako jānanevāle jīvake pudgalake sāth kartākarmabhāv hai yā nahīn ? usakā uttar kahate hain : —
paradravyaparyāyon na praṇame, nahin grahe, nahin ūpaje ..76..
gāthārtha : — [gnānī ] gnānī [anekavidham ] anek prakārake [pudgalakarma ] pudgalakarmako [jānan api ] jānatā huā bhī [ khalu ] nishchayase [paradravyaparyāye ] paradravyakī paryāyamen [na api pariṇamati ] pariṇamit nahīn hotā, [ na gr̥uhṇāti ] use grahaṇ nahīn karatā aur [na utpadyate ] us – rūp utpanna nahīn hotā .
ṭīkā : — prāpya, vikārya aur nirvartya aisā, vyāpyalakṣhaṇavālā pudgalake pariṇāmasvarūp karma (kartākā kārya), usamen pudgaladravya svayam antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antamen vyāpta hokar, use grahaṇ karatā huā, us-rūp pariṇaman karatā huā us-rūp utpanna hotā huā, us pudgalapariṇāmako karatā hai; isaprakār pudgaladravyase kiye jānevāle pudgalapariṇāmako gnānī jānatā huā bhī, jaise miṭṭī svayam ghaṛemen antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antamen vyāpta hokar, ghaṛeko grahaṇ karatī hai, ghaṛake rūpamen pariṇamit hotī hai aur ghaṛeke rūpamen utpanna hotī hai usīprakār, gnānī svayam bāhyasthit (bāhar rahanevāle) paradravyake pariṇāmamen antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antamen vyāpta hokar, use grahaṇ nahīn karatā, us-rūp pariṇamit nahīn hotā aur us-rūp utpanna nahīn hotā; isaliye, yadyapi gnānī pudgalakarmako jānatā hai tathāpi, prāpya, vikārya aur nirvartya aisā jo
Page 145 of 642
PDF/HTML Page 178 of 675
single page version
nirvartyan cha vyāpyalakṣhaṇan paradravyapariṇāman karmākurvāṇasya, pudgalakarma jānato‘pi gnāninaḥ pudgalen sah na kartr̥ukarmabhāvaḥ .
svapariṇāman jānato jīvasya sah pudgalen kartr̥ukarmabhāvaḥ kin bhavati kin na bhavatīti chet —
vyāpyalakṣhaṇavālā paradravyapariṇāmasvarūp karma hai, use na karanevāle gnānīko pudgalake sāth kartākarmabhāv nahīn hai .
sāmānyatayā kartākā karma tīn prakārakā kahā jātā hai — nirvartya, vikārya aur prāpya . kartāke dvārā, jo pahale na ho aisā navīn kuchh utpanna kiyā jāye so kartākā nirvartya karma hai . kartāke dvārā, padārthamen vikār – parivartan karake jo kuchh kiyā jāye vah kartākā vikārya karma hai . kartā, jo nayā utpanna nahīn karatā tathā vikār karake bhī nahīn karatā, mātra jise prāpta karatā hai vah kartākā prāpya karma hai .
jīv pudgalakarmako navīn utpanna nahīn kar sakatā, kyoṅki chetan jaṛako kaise utpanna kar sakatā hai ? isaliye pudgalakarma jīvakā nirvartya karma nahīn hai . jīv pudgalamen vikār karake use pudgalakarmarūp pariṇaman nahīn karā sakatā, kyoṅki chetan jaṛako kaise pariṇamit kar sakatā hai ? isaliye pudgalakarma jīvakā vikārya karma bhī nahīn hai . paramārthase jīv pudgalako grahaṇ nahīn kar sakatā, kyoṅki amūrtik padārtha mūrtikako kaise grahaṇ kar sakatā hai ? isaliye pudgalakarma jīvakā prāpya karma bhī nahīn hai . isaprakār pudgalakarma jīvakā karma nahīn hai aur jīv usakā kartā nahīn hai . jīvakā svabhāv gnātā hai, isaliye gnānarūp pariṇaman karatā huā svayam pudgalakarmako jānatā hai; isaliye pudgalakarmako jānanevāle aise jīvakā parake sāth kartākarmabhāv kaise ho sakatā hai ? nahīn ho sakatā ..76..
ab prashna karatā hai ki apane pariṇāmako jānanevāle aise jīvako pudgalake sāth kartākarmabhāv (kartākarmapanā) hai yā nahīn ? usakā uttar kahate hain : —
paradravyaparyāyon na praṇame, nahin grahe, nahin ūpaje ..77..
Page 146 of 642
PDF/HTML Page 179 of 675
single page version
yato yan prāpyan vikāryan nirvartyan cha vyāpyalakṣhaṇamātmapariṇāman karma ātmanā svayamantarvyāpaken bhūtvādimadhyānteṣhu vyāpya tan gr̥uhṇatā tathā pariṇamatā tathotpadyamānen cha kriyamāṇan jānannapi hi gnānī svayamantarvyāpako bhūtvā bahiḥsthasya paradravyasya pariṇāman mr̥uttikākalashamivādimadhyānteṣhu vyāpya na tan gr̥uhṇāti na tathā pariṇamati na tathotpadyate cha, tataḥ prāpyan vikāryan nirvartyan cha vyāpyalakṣhaṇan paradravyapariṇāman karmākurvāṇasya svapariṇāman jānato‘pi gnāninaḥ pudgalen sah na kartr̥ukarmabhāvaḥ .
pudgalakarmaphalan jānato jīvasya sah pudgalen kartr̥ukarmabhāvaḥ kin bhavati kin na bhavatīti chet —
gāthārtha : — [gnānī ] gnānī [anekavidham ] anek prakārake [svakapariṇāmam ] apane pariṇāmako [jānan api ] jānatā huā bhī [ khalu ] nishchayase [paradravyaparyāye ] paradravyakī paryāyamen [na api pariṇamati ] pariṇamit nahīn hotā, [ na gr̥uhṇāti ] use grahaṇ nahīn karatā aur [na utpadyate ] us – rūp utpanna nahīn hotā .
ṭīkā : — prāpya, vikārya aur nirvartya aisā, vyāpyalakṣhaṇavālā ātmāke pariṇāmasvarūp jo karma (kartākā kārya), usamen ātmā svayam antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antamen vyāpta hokar, use grahaṇ karatā huā, us-rūp pariṇaman karatā huā aur us-rūp utpanna hotā huā, us ātmapariṇāmako karatā hai; isaprakār ātmāke dvārā kiye jānevāle ātmapariṇāmako gnānī jānatā huā bhī, jaise miṭṭī svayam ghaṛemen antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antamen vyāpta hokar, ghaṛeko grahaṇ karatī hai, ghaḍẹke rūpamen pariṇamit hotī hai aur ghaṛeke rūpamen utpanna hotī hai usīprakār, gnānī svayam bāhyasthit aise paradravyake pariṇāmamen antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antamen vyāpta hokar, use grahaṇ nahīn karatā, us-rūp pariṇamit nahīn hotā aur us-rūp utpanna nahīn hotā; isaliye yadyapi gnānī apane pariṇāmako jānatā hai tathāpi, prāpya, vikārya aur nirvartya aisā jo vyāpyalakṣhaṇavālā paradravyapariṇāmasvarūp karma hai, use na karanevāle gnānīko pudgalake sāth kartākarmabhāv nahīn hai
bhāvārtha : — jaisā 76vīn gāthāmen kahā hai tadanusār yahān̐ bhī jān lenā . vahān̐ ‘pudgalakarmako jānatā huā gnānī’ aisā kahā thā usake sthān par yahān̐ ‘apane pariṇāmako jānatā huā gnānī’ aisā kahā hai — itanā antar hai ..77..
ab prashna karatā hai ki pudgalakarmake phalako jānanevāle aise jīvako pudgalake sāth kartākarmabhāv (kartākarmapanā) hai yā nahīn ? usakā uttar kahate hain : —
Page 147 of 642
PDF/HTML Page 180 of 675
single page version
yato yan prāpyan vikāryan nirvartyan cha vyāpyalakṣhaṇan sukhaduḥkhādirūpan pudgalakarmaphalan karma pudgaladravyeṇ svayamantarvyāpaken bhūtvādimadhyānteṣhu vyāpya tad gr̥uhṇatā tathā pariṇamatā tathotpadyamānen cha kriyamāṇan jānannapi hi gnānī svayamantarvyāpako bhūtvā bahiḥsthasya paradravyasya pariṇāman mr̥uttikākalashamivādimadhyānteṣhu vyāpya na tan gr̥uhṇāti na tathā pariṇamati na tathotpadyate cha, tataḥ prāpyan vikāryan nirvartyan cha vyāpyalakṣhaṇan paradravyapariṇāman karmākurvāṇasya, sukhaduḥkhādirūpan pudgalak rmaphalan jānato‘pi, gnāninaḥ pudgalen sah na kartr̥ukarmabhāvaḥ .
paradravyaparyāyon na praṇame, nahin grahe, nahin ūpaje ..78..
gāthārtha : — [gnānī ] gnānī [pudgalakarmaphalam ] pudgalakarmakā phal [anantam ] jo ki ananta hai use [jānan api ] jānatā huā bhī [khalu ] paramārthase [paradravyaparyāye ] paradravyakī paryāyarūp [na api pariṇamati ] pariṇamit nahīn hotā, [ na gr̥uhṇāti ] use grahaṇ nahīn karatā aur [na utpadyate ] us – rūp utpanna nahīn hotā .
ṭīkā : — prāpya, vikārya aur nirvartya aisā, vyāpyalakṣhaṇavālā sukhaduḥkhādirūp pudgalakarmaphalasvarūp jo karma (kartākā kārya), usamen pudgaladravya svayam antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antamen vyāpta hokar, use grahaṇ karatā huā, us-rūp pariṇaman karatā huā aur us- rūp utpanna hotā huā, us sukhaduḥkhādirūp pudgalakarmaphalako karatā hai; isaprakār pudgaladravyake dvārā kiye jānevāle sukhaduḥkhādirūp pudgalakarmaphalako gnānī jānatā huā bhī, jaise miṭṭī svayam ghaṛemen antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antamen vyāpta hokar, ghaṛeko grahaṇ karatī hai, ghaḍẹke rūpamen pariṇamit hotī hai aur ghaṛeke rūpamen utpanna hotī hai usīprakār, gnānī svayam bāhyasthit aise paradravyake pariṇāmamen antarvyāpak hokar, ādi-madhya-antamen vyāpta hokar, use grahaṇ nahīn karatā, us-rūp pariṇamit nahīn hotā aur us-rūp utpanna nahīn hotā; isaliye, yadyapi gnānī sukhaduḥkhādirūp pudgalakarmake phalako jānatā hai tathāpi, prāpya, vikārya aur nirvartya aisā jo vyāpyalakṣhaṇavālā paradravya- pariṇāmasvarūp karma hai, use na karanevāle aise us gnānīko pudgalake sāth kartākarmabhāv nahīn hai