Page 368 of 642
PDF/HTML Page 401 of 675
single page version
krIDanta.n rasabhAvanirbharamahAnATayen bandha.n dhunat .
dhIrodAramanAkula.n nirupadhi j~nAna.n samunmajjati ..163..
pratham TIkAkAr kahate hai.n ki ‘ab bandha pravesh karatA hai’ . jaise nR^ityama.nch par svA.Ng pravesh karatA hai usIprakAr ra.ngabhUmime.n bandhatattvakA svA.Ng pravesh karatA hai .
usame.n pratham hI, sarva tattvo.nko yathArtha jAnanevAlA samyagj~nAn bandhako dUr karatA huA pragaT hotA hai, is arthakA ma.ngalarUp kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [rAg-udgAr-mahArasen sakala.n jagat pramatta.n kR^itvA ] jo (bandha) rAgake udayarUp mahAras(madirA)ke dvArA samasta jagatako pramatta ( – matavAlA) ka rake, [ras-bhAv-nirbhar- mahAnATayen krIDanta.n bandha.n ] rasake bhAvase (rAgarUp matavAlepanase) bhare hue mahA nR^ityake dvArA khel (nAch) rahA hai aise bandhako [dhunat ] u.DAtA — dUr ka ratA huA, [j~nAna.n ] j~nAn [samunmajjati ] udayako prApta hotA hai . vah j~nAn [Ananda-amR^it-nitya-bhoji ] Ana.ndarUp amR^itakA nitya bhojan ka ranevAlA hai, [sahaj-avasthA.n sphu Ta.n nATayat ] apanI j~nAtR^ikriyArUp sahaj avasthAko pragaT nachA rahA hai, [dhIr-udAram ] dhIr hai, udAr (arthAt mahAn vistAravAlA, nishchal) hai, [anAkula.n ] anAku la hai (arthAt jisame.n ki.nchit bhI Aku latAkA kAraN nahI.n hai), [nirUpadhi ] upAdhi rahit (arthAt parigrah rahit yA jisame.n ki~nchit bhI paradravya sambandhI grahaN-tyAg nahI.n hai aisA) hai .
Page 369 of 642
PDF/HTML Page 402 of 675
single page version
bhAvArtha : — bandhatattvane ‘ra.ngabhUmime.n’ pravesh kiyA hai, use dUr karake jo j~nAn svaya.n pragaT hokar nR^itya karegA, us j~nAnakI mahimA is kAvyame.n pragaT kI gaI hai . aise ananta j~nAnasvarUp jo AtmA vah sadA pragaT raho .163.
ab bandhatattvake svarUpakA vichAr karate hai.n; usame.n pahile bandhake kAraNako spaShTatayA batalAte hai.n : —
Page 370 of 642
PDF/HTML Page 403 of 675
single page version
gAthArtha : — [yathA nAm ] jaise — [kaH api puruShaH ] koI puruSh [snehAbhyaktaH tu ] (apane sharIrame.n) tel Adi snigdha padArtha lagAkar [cha ] aur [reNubahule ] bahutase rajavAle (dhUlivAle) [sthAne ] sthAname.n [sthitvA ] rahakar [shastraiH ] shastro.nke dvArA [vyAyAmam karoti ] vyAyAm ka ratA hai, [tathA ] tathA [tAlItalakadalIva.nshapiNDIH ] tA.D.h.h, tamAl, ke la, bA.Ns, ashok ityAdi vR^ikSho.nko [Chinatti ] ChedatA hai, [bhinatti cha ] bhedatA hai, [sachittAchittAnA.n ] sachitta tathA achitta [dravyANAm ] dravyo.nkA [upaghAtam ] upaghAt (nAsh) [karoti ] ka ratA hai; [nAnAvidhaiH karaNaiH ] isaprakAr nAnA prakArake ka raNo.n dvArA [upaghAta.n kurvataH ] upaghAt ka rate hue [tasya ] us puruShake [rajobandhaH tu ] rajakA bandha (dhUlikA chipakanA) [khalu ] vAstavame.n [kimpratyayikaH ] kis kAraNase hotA hai, [nishchayataH ] yah nishchayase [chintyatA.n ] vichAr karo . [tasmin nare ] us puruShame.n [yaH saH snehabhAvaH tu ] jo vah tel AdikI chikanAhaT hai [ten ] usase [tasya ] use [rajobandhaH ] rajakA bandha hotA hai, [nishchayataH vij~neya.n ] aisA nishchayase jAnanA chAhie, [sheShAbhiH kAyacheShTAbhiH ] sheSh shArIrik cheShTAo.nse [na ] nahI.n hotA . [eva.n ] isIprakAr — [bahuvidhAsu cheShTAsu ] bahut prakArakI cheShTAo.nme.n [vartamAnaH ] vartatA huA [mithyAdR^iShTiH ] mithyAdR^iShTi [upayoge ] (apane) upayogame.n [rAgAdIn kurvANaH ] rAgAdi bhAvo.nko karatA huA [rajasA ] ka rmarUp rajase [lipyate ] lipta hotA hai — ba.NdhatA hai .
Page 371 of 642
PDF/HTML Page 404 of 675
single page version
bhUmau sthitaH, shastravyAyAmakarma kurvANaH, anekaprakArakaraNaiH sachitAchittavastUni nighnan, rajasA badhyate . tasya katamo bandhahetuH? na tAvatsvabhAvat ev rajobahulA bhUmiH, snehAnabhyaktAnAmapi tatrasthAnA.n tatprasa.ngAt . na shastravyAyAmakarma, snehAnabhyaktAnAmapi tasmAt tatprasa.ngAt . nAnekaprakArakaraNAni, snehAnabhyaktAnAmapi taistatprasa.ngAt . na sachittA- chittavastUpaghAtaH, snehAnabhyaktAnAmapi tasmi.nstatprasa.ngAt . tato nyAyabalenaivaitadAyAta.n, yattasmin puruShe snehAbhya.ngakaraNa.n sa bandhahetuH . eva.n mithyAdraShTiH Atmani rAgAdIn kurvANaH, svabhAvat ev karmayogyapudgalabahule loke kAyavA~N.hmanaHkarma kurvANaH, anekaprakArakaraNaiH sachittA- chittavastUni nighnan, karmarajasA badhyate . tasya katamo bandhahetuH ? na tAvatsvabhAvat ev padArtha)se mardanayukta huA, svabhAvataH hI bahutasI dhUlimay bhUmime.n rahA huA, shastro.nke vyAyAmarUp karma(kriyA)ko karatA huA, anek prakArake karaNo.nke dvArA sachitta tathA achitta vastuo.nkA ghAt karatA huA, (us bhUmikI) dhUlise baddha hotA hai — lipta hotA hai . (yahA.N vichAr karo ki) iname.nse us puruShake bandhakA kAraN kaun hai ? pahale, jo svabhAvase hI bahutasI dhUlise bharI huI bhUmi hai vah dhUlibandhakA kAraN nahI.n hai; kyo.nki yadi aisA ho to jinho.nne tailAdikA mardan nahI.n kiyA hai aise us bhUmime.n rahe hue puruSho.nko bhI dhUlibandhakA prasa.ng A jAegA . shastro.nkA vyAyAmarUp karma bhI dhUlibandhakA kAraN nahI.n hai; kyo.nki yadi aisA ho to jinho.nne telAdikA mardan nahI.n kiyA hai unake bhI shastravyAyAmarUp kriyAke karanese dhUlibandhakA prasa.ng A jAegA . anek prakArake kAraN bhI dhUlibandhakA kAraN nahI.n hai.n; kyo.nki yadi aisA ho to jinho.nne tailAdikA mardan nahI.n kiyA hai unake bhI anek prakArake kAraNo.nse dhUlibandhakA prasa.ng A jAegA . sachitta tathA achitta vastuo.nkA ghAt bhI dhUlibandhakA kAraN nahI.n hai; kyo.nki yadi aisA ho to jinho.nne tailAdikA mardan nahI.n kiyA unhe.n bhI sachitta tathA achitta vastuo.nkA ghAt karanese dhUlibandhakA prasa.ng A jAegA . isalie nyAyake balase hI yah phalit ( – siddha) huA ki, us puruShame.n tailAdikA mardan karanA bandhakA kAraN hai . isIprakAr — mithyAdR^iShTi apaneme.n rAgAdik karatA huA, svabhAvase hI jo bahutase karmayogya pudgalo.nse bharA huA hai aise lokame.n kAy-vachan-manakA karma (kriyA) karatA huA, anek prakArake karaNo.nke dvArA sachitta tathA achitta vastuo.nkA ghAt karatA huA, karmarUp rajase ba.NdhatA hai . (yahA.N vichAr karo ki) iname.nse us puruShake bandhakA kAraN kaun hai ? pratham, svabhAvase hI jo bahutase karmayogya pudgalo.nse bharA huA hai aisA lok bandhakA kAraN nahI.n hai; kyo.nki yadi aisA ho to siddho.nko bhI, jo ki lokame.n rah
Page 372 of 642
PDF/HTML Page 405 of 675
single page version
karmayogyapudgalabahulo lokaH, siddhAnAmapi tatrasthAnA.n tatprasa.ngAt . na kAyavA~N.hmanaHkarma, yathAkhyAtasa.nyatAnAmapi tatprasa.ngAt . nAnekaprakArakaraNAni, kevalaj~nAninAmapi tatprasa.ngAt . na sachittAchittavastUpaghAtaH, samititatparANAmapi tatprasa.ngAt . tato nyAyabalenaivaitadAyAta.n, yadupayoge rAgAdikaraNa.n sa bandhahetuH . rahe hai.n unake bhI, bandhakA prasa.ng A jAegA . kAy-vachan-manakA karma (arthAt kAy-vachan- manakI kriyAsvarUp yog) bhI bandhakA kAraN nahI.n hai; kyo.nki yadi aisA ho to yathAkhyAt- sa.nyamiyo.nke bhI (kAy-vachan-manakI kriyA honese) bandhakA prasa.ng A jAegA . anek prakArake 1karaN bhI bandhakA kAraN nahI.n hai.n; kyo.nki yadi aisA ho to kevalaj~nAniyo.nke bhI (un karaNo.nse) bandhakA prasa.ng A jAegA . sachitta tathA achitta vastuo.nkA ghAt bhI bandhakA kAraN nahI.n hai; kyo.nki yadi aisA ho to jo samitime.n tatpar hai.n unake (arthAt jo yatnapUrvak pravR^itti karate hai.n aise sAdhuo.nke) bhI (sachitta tathA achitta vastuo.nke ghAtase) bandhakA prasa.ng A jAegA . isaliye nyAyabalase hI yah phalit huA ki, upayogame.n rAgAdikaraN (arthAt upayogame.n rAgAdikakA karanA), bandhakA kAraN hai .
bhAvArtha : — yahA.N nishchayanayako pradhAn karake kathan hai . jahA.N nirbAdh hetuse siddhi hotI hai vahI nishchay hai . bandhakA kAraN vichAr karane par nirbAdhatayA yahI siddha huA ki — mithyAdR^iShTi puruSh jin rAgadveShamohabhAvo.nko apane upayogame.n karatA hai ve rAgAdik hI bandhakA kAraN hai.n . unake atirikta anya — bahu karmayogya pudgalo.nse paripUrNa lok, kAy-vachan-manake yog, anek karaN tathA chetan-achetanakA ghAt — bandhake kAraN nahI.n hai.n; yadi unase bandha hotA ho to siddho.nke, yathAkhyAt chAritravAno.nke, kevalaj~nAniyo.nke aur samitirUp pravR^itti karanevAle muniyo.nke bandhakA prasa.ng A jAegA . parantu unake to bandha hotA nahI.n hai . isalie in hetuo.nme.n ( – kAraNo.nme.n) vyabhichAr (doSh) AyA . isalie yah nishchay hai ki bandhakA kAraN rAgAdik hI hai.n .
yahA.N samitirUp pravR^itti karanevAle muniyo.nkA nAm liyA gayA hai aur avirat, deshaviratakA nAm nahI.n liyA; isakA yah kAraN hai ki — avirat tathA deshaviratake bAhyasamitirUp pravR^itti nahI.n hotI, isalie chAritramoh sambandhI rAgase ki.nchit bandha hotA hai; isalie sarvathA bandhake abhAvakI apekShAme.n unakA nAm nahI.n liyA . vaise antara~N.hgakI apekShAse to unhe.n bhI nirbandha hI jAnanA chAhie ..237 se 241.. 1karaN = indriyA.N .
Page 373 of 642
PDF/HTML Page 406 of 675
single page version
na naikakaraNAni vA na chidachidvadho bandhakR^it .
sa ev kil kevala.n bhavati bandhaheturnR^iNAm ..164..
jah puN so chev Naro Nehe savvamhi avaNide sa.nte . reNubahulammi ThANe karedi satthehi.n vAyAma.n ..242.. Chi.ndadi bhi.ndadi ya tahA tAlItalakayaliva.nsapi.nDIo . sachchittAchittANa.n karedi davvANamuvaghAda.n ..243..
shlokArtha : — [bandhakR^it ] ka rmabandhako ka ranevAlA kAraN, [na karmabahula.n jagat ] na to bahut ka rmayogya pudgalo.nse bharA huA lok hai, [na chalanAtmaka.n karma vA ] na chalanasvarUp ka rma (arthAt kAy-vachan-manakI kriyArUp yog) hai, [na naikakaraNAni ] na anek prakArake ka raN hai.n [vA na chid-achid-vadhaH ] aur na chetan-achetanakA ghAt hai . kintu [upayogabhUH rAgAdibhiH yad- aikyam samupayAti ] ‘upayogabhU’ arthAt AtmA rAgAdik ke sAth jo aikyako prApta hotA hai [saH ev kevala.n ] vahI ek ( – mAtra rAgAdik ke sAth ek tva prApta karanA vahI – ) [kil ] vAstavame.n [nR^iNAm bandhahetuH bhavati ] puruSho.nke bandhakA kAraN hai .
samyagdR^iShTi upayogame.n rAgAdik nahI.n karatA, upayogakA aur rAgAdikA bhed jAnakar rAgAdik kA svAmI nahI.n hotA, isalie use pUrvokta cheShTAse bandha nahI.n hotA — yah kahate hai.n : —
Page 374 of 642
PDF/HTML Page 407 of 675
single page version
gAthArtha : — [yathA punaH ] aur jaise — [saH cha ev naraH ] vahI puruSh, [sarvasmin snehe ] samasta tel Adi snigdha padArthako [apanIte sati ] dUr kie jAne par, [reNubahule ] bahut
Page 375 of 642
PDF/HTML Page 408 of 675
single page version
yathA sa ev puruShaH, snehe sarvasminnapanIte sati, tasyAmev svabhAvat ev rajobahulAyA.n bhUmau tadev shastravyAyAmakarma kurvANaH, tairevAnekaprakArakaraNaistAnyev sachittAchittavastUni nighnan, rajasA na badhyate, snehAbhya.ngasya bandhahetorabhAvAt; tathA samyagdraShTiH, Atmani rAgAdInakurvANaH san, tasminnev svabhAvat ev karmayogyapudgalabahule loke tadev kAyavA~N.hmanaHkarma kurvANaH, tairevAnekaprakArakaraNaistAnyev sachittAchittavastUni nighnan, karmarajasA na badhyate, rAgayogasya bandhahetorabhAvAt . dhUlivAle [sthAne ] sthAname.n [shastraiH ] shastro.nke dvArA [vyAyAmam karoti ] vyAyAm ka ratA hai, [tathA ] aur [tAlItalakadalIva.nshapiNDIH ] tA.D.h.h, tamAl, ke la, bA.Ns aur ashok ityAdi vR^ikSho.nko [Chinatti ] ChedatA hai, [bhinatti cha ] bhedatA hai, [sachittAchittAnA.n ] sachitta tathA achitta [dravyANAm ] dravyo.nkA [upaghAtam ] upaghAt [karoti ] ka ratA hai; [nAnAvidhaiH karaNaiH ] aise nAnA prakArake ka raNo.nke dvArA [upaghAta.n kurvataH ] upaghAt ka rate hue [tasya ] us puruShako [rajobandhaH ] dhUlikA bandha [khalu ] vAstavame.n [kimpratyayikaH ] kis kAraNase [na ] nahI.n hotA [nishchayataH ] yah nishchayase [chintyatAm ] vichAr karo . [tasmin nare ] us puruShako [yaH saH snehabhAvaH tu ] jo vah tel AdikI chikanAI hai [ten ] usase [tasya ] usake [rajobandhaH ] dhUlikA bandha honA [nishchayataH vij~neya.n ] nishchayase jAnanA chAhie, [sheShAbhiH kAyacheShTAbhiH ] sheSh ka AyAkI cheShTAo.nse [na ] nahI.n hotA . (isalie us puruShame.n tel AdikI chikanAhaTakA abhAv honese hI dhUli ityAdi nahI.n chipakatI .) [eva.n ] isaprakAr — [bahuvidhesu yogeShu ] bahut prakArake yogome.n [vartamAnaH ] vartatA huA [samyagdR^iShTiH ] samyagdR^iShTi [upayoge ] upayogame.n [rAgAdIn akurvan ] rAgAdiko na ka ratA huA [rajasA ] ka rmarajase [na lipyate ] lipta nahI.n hotA .
TIkA : — jaise vahI puruSh, sampUrNa chikanAhaTako dUr kar dene par, usI svabhAvase hI atyadhik dhUlise bharI huI usI bhUmime.n vahI shastravyAyAmarUp karmako (kriyAko) karatA huA, unhI.n anek prakArake karaNo.nke dvArA unhI.n sachittAchitta vastuo.nkA ghAt karatA huA, dhUlise lipta nahI.n hotA, kyo.nki usake dhUlike lipta honekA kAraN jo tailAdikA mardan hai usakA abhAv hai; isIprakAr samyagdR^iShTi, apaneme.n rAgAdiko na karatA huA, usI svabhAvase hI bahut karmayogya pudgalo.nse bhare hue lokame.n vahI kAy-vachan-manakI kriyA karatA huA, unhI.n anek prakArake karaNo.nke dvArA unhI.n sachittAchitta vastuo.nkA ghAt karatA huA, karmarUp rajase nahI.n ba.NdhatA, kyo.nki usake bandhake kAraNabhUt rAgake yogakA ( – rAgame.n ju.DnekA) abhAv hai
Page 376 of 642
PDF/HTML Page 409 of 675
single page version
tAnyasminkaraNAni santu chidachidvyApAdana.n chAstu tat .
bandha.n naiv kuto.apyupaityayamaho samyagdragAtmA dhruvam ..165..
shlokArtha : — [karmatataH lokaH saH astu ] isalie vah (pUrvokta) bahut ka rmo.nse (ka rmayogya pudgalo.nse) bharA huA lok hai so bhale raho, [parispandAtmaka.n karma tat cha astu ] vah kAy-vachan-manakA chalanasvarUp ka rma (yog) hai so bhI bhale raho, [tAni karaNAni asmin santu ] ve (pUrvokta) ka raN bhI usake bhale rahe.n [cha ] aur [tat chid-achid- vyApAdana.n astu ] vah chetan-achetanakA ghAt bhI bhale ho, para.ntu [aho ] aho! [ayam samyagdR^ig-AtmA ] yah samyagdR^iShTi AtmA, [rAgAdIn upayogabhUmim anayan ] rAgAdik ko upayogabhUmime.n na lAtA huA, [kevala.n j~nAna.n bhavan ] ke val (ek) j~nAnarUp pariNamit hotA huA, [kutaH api bandham dhruvam na ev upaiti ] kisI bhI kAraNase nishchayataH bandhako prApta nahI.n hotA . (aho ! dekho ! yah samyagdarshanakI adbhut mahimA hai .)
bhAvArtha : — yahA.N samyagdR^iShTikI adbhut mahimA batAI hai, aur yah kahA hai ki — lok, yog, karaN, chaitanya-achaitanyakA ghAt — ve bandhake kAraN nahI.n hai.n . isakA artha yah nahI.n hai ki parajIvakI hi.nsAse bandhakA honA nahI.n kahA, isalie svachChanda hokar hi.nsA karanI . kintu yahA.N yah Ashay hai ki abuddhipUrvak kadAchit parajIvakA ghAt bhI ho jAye to usase bandha nahI.n hotA . kintu jahA.N buddhipUrvak jIvo.nko mAraneke bhAv ho.nge vahA.N to apane upayogame.n rAgAdikA astitva hogA aur usase vahA.N hi.nsAjanya bandha hogA hI . jahA.N jIvako jilAnekA abhiprAy ho vahA.N bhI arthAt us abhiprAyako bhI nishchayanayame.n mithyAtva kahA hai, tab phi ra jIvako mAranekA abhiprAy mithyAtva kyo.n na hogA ? avashya hogA . isaliye kathanako nayavibhAgase yathArtha samajhakar shraddhAn karanA chAhie . sarvathA ekAnta mAnanA mithyAtva hai .165.
Page 377 of 642
PDF/HTML Page 410 of 675
single page version
tadAyatanamev sA kil nirargalA vyApR^itiH .
dvaya.n na hi virudhyate kimu karoti jAnAti cha ..166..
jAnAtyaya.n na khalu tatkil karmarAgaH .
rmithyAdrashaH sa niyata.n sa cha bandhahetuH ..167..
shlokArtha : — [tathApi ] tathApi (arthAt lok Adi kAraNo.nse bandha nahI.n kahA aur rAgAdik se hI bandha ka hA hai tathApi) [j~nAninA.n nirargala.n charitum na iShyate ] j~nAniyo.nko nirargal (svachChandatApUrvak) pravartanA yogya nahI.n hai, [sA nirargalA vyApR^itiH kil tad-Ayatanam ev ] kyo.nki vah nirargal pravartan vAstavame.n bandhakA hI sthAn hai . [j~nAninA.n akAm-kR^it-karma tat akAraNam matam ] j~nAniyo.nke vA.NChArahit karma (kArya) hotA hai vah bandhakA kAraN nahI.n ka hA, kyo.nki [jAnAti cha karoti ] jAnatA bhI hai aur (ka rmako ) ka ratA bhI hai — [dvaya.n kimu na hi virudhyate ] yah dono.n kriyAe.N kyA virodharUp nahI.n hai.n ? (ka ranA aur jAnanA nishchayase virodharUp hI hai .)
bhAvArtha : — pahale kAvyame.n lok Adiko bandhakA kAraN nahI.n kahA, isalie vahA.N yah nahI.n samajhanA chAhie ki bAhyavyavahArapravR^ittikA bandhake kAraNo.nme.n sarvathA hI niShedh kiyA hai; bAhyavyavahArapravR^itti rAgAdi pariNAmakI — bandhake kAraNakI — nimittabhUt hai, us nimittakA yahA.N niShedh nahI.n samajhanA chAhie . j~nAniyo.nke abuddhipUrvak — vA.NChA rahit — pravR^itti hotI hai, isaliye bandha nahI.n kahA hai, unhe.n kahI.n svachChanda hokar pravartaneko nahI.n ka hA hai; kyo.nki maryAdA rahit (nira.nkush) pravartanA to bandhakA hI kAraN hai . jAnaneme.n aur karaneme.n to paraspar virodh hai; j~nAtA rahegA to bandha nahI.n hogA, kartA hogA to avashya bandha hogA .166.
‘‘jo jAnatA hai so karatA nahI.n aur jo karatA hai so jAnatA nahI.n; karanA to karmakA rAg hai, aur jo rAg hai so aj~nAn hai tathA aj~nAn bandhakA kAraN hai .’’ — is arthakA kAvya kahate hai.n : —
Page 378 of 642
PDF/HTML Page 411 of 675
single page version
parajIvAnaha.n hinasmi, parajIvairhi.nsye chAhamityadhyavasAyo dhruvamaj~nAnam . sa tu yasyAsti so.aj~nAnitvAnmithyAdR^iShTiH, yasya tu nAsti sa j~nAnitvAtsamyagdraShTiH .
shlokArtha : — [yaH jAnAti saH na karoti ] jo jAnatA hai so ka ratA nahI.n [tu ] aur [yaH karoti aya.n khalu jAnAti na ] jo ka ratA hai so jAnatA nahI.n . [tat kil karmarAgaH ] ka ranA to vAstavame.n ka rmarAg hai [tu ] aur [rAga.n abodhamayam adhyavasAyam AhuH ] rAgako (muniyo.nne) aj~nAnamay adhyavasAy ka hA hai; [saH niyata.n mithyAdR^ishaH ] jo ki vah (aj~nAnamay adhyavasAy) niyamase mithyAdR^iShTike hotA hai [cha ] aur [saH bandhahetuH ] vah bandhakA kAraN hai .167.
gAthArtha : — [yaH ] jo [manyate ] yah mAnatA hai ki [hinasmi cha ] ‘mai.n par jIvo.nko mAratA hU.N [paraiH sattvaiH hi.nsye cha ] aur par jIv mujhe mArate hai.n ’, [saH ] vah [mUDhaH ] mUDh ( – mohI) hai, [aj~nAnI ] aj~nAnI hai, [tu ] aur [ataH viparItaH ] isase viparIt (jo aisA nahI.n mAnatA vah) [j~nAnI ] j~nAnI hai .
TIkA : — ‘mai.n par jIvo.nko mAratA hU.N aur par jIv mujhe mArate hai.n ’ — aisA 1adhyavasAy dhruvarUpase ( – niyamase, nishchayataH) aj~nAn hai . vah adhyavasAy jisake hai vah aj~nAnIpaneke kAraN mithyAdR^iShTi hai; aur jisake vah adhyavasAy nahI.n hai vah j~nAnIpaneke kAraN samyagdR^iShTi hai .
bhAvArtha : — ‘parajIvo.nko mai.n mAratA hU.N aur parajIv mujhe mArate hai.n’ aisA Ashay aj~nAn hai, isalie jisakA aisA Ashay hai vah aj~nAnI hai — mithyAdR^iShTi hai aur jisakA aisA Ashay nahI.n hai vah j~nAnI hai — samyagdR^iShTi hai .
nishchayanayase kartAkA svarUp yah hai : — svaya.n svAdhInatayA jis bhAvarUp pariNamit ho us 1adhyavasAy = mithyA abhiprAy; Ashay .
Page 379 of 642
PDF/HTML Page 412 of 675
single page version
bhAvakA svaya.n kartA kahalAtA hai . isalie paramArthataH koI kisIkA maraN nahI.n karatA . jo parase parakA maraN mAnatA hai, vah aj~nAnI hai . nimitta-naimittikabhAvase kartA kahanA so vyavahAranayakA kathan hai; use yathArthatayA ( – apekShAko samajh kar) mAnanA so samyagj~nAn hai ..247..
ab yah prashna hotA hai ki yah adhyavasAy aj~nAn kaise hai ? usake uttar svarUp gAthA kahate hai.n : —
gAthArtha : — (he bhAI ! tU jo yah mAnatA hai ki ‘mai.n par jIvo.nko mAratA hU.N ’ so yah terA aj~nAn hai .) [jIvAnA.n ] jIvo.nkA [maraNa.n ] maraN [AyuHkShayeN ] Ayuk rmake kShayase hotA hai aisA [jinavaraiH ] jinavaro.nne [praj~naptam ] ka hA hai; [tva.n ] tU [AyuH ] par jIvo.nke Ayuk rmako to [na harasi ] haratA nahI.n hai, [tvayA ] to tUne [teShAm maraNa.n ] unakA maraN [katha.n ] kaise [kR^ita.n ] kiyA ?
(he bhAI ! tU jo yah mAnatA hai ki ‘par jIv mujhe mArate hai.n ’ so yah terA aj~nAn hai .) [jIvAnA.n ] jIvo.nkA [maraNa.n ] maraN [AyuHkShayeN ] Ayuk rmake kShayase hotA hai aisA
Page 380 of 642
PDF/HTML Page 413 of 675
single page version
maraNa.n hi tAvajjIvAnA.n svAyuHkarmakShayeNaiv, tadabhAve tasya bhAvayitumashakyatvAt; svAyuHkarma cha nAnyenAnyasya hartu.n shakya.n, tasya svopabhogenaiv kShIyamANatvAt; tato na katha.nchanApi anyo.anyasya maraNa.n kuryAt . tato hinasmi, hi.nsye chetyadhyavasAyo dhruvamaj~nAnam .
jIvanAdhyavasAyasya tadvipakShasya kA vArteti chet — [jinavaraiH ] jinavaro.nne [praj~naptam ] ka hA hai; par jIv [tav AyuH ] tere Ayuk rmako to [na haranti ] harate nahI.n hai.n, [taiH ] to unho.nne [te maraNa.n ] terA maraN [katha.n ] kaise [kR^ita.n ] kiyA ?
TIkA : — pratham to, jIvo.nkA maraN vAstavame.n apane Ayukarmake kShayase hI hotA hai, kyo.nki apane Ayukarmake kShayake abhAvame.n maraN honA ashakya hai; aur dUsarese dUsarekA sva- Ayukarma haraN nahI.n kiyA jA sakatA, kyo.nki vah (sva-Ayukarma) apane upabhogase hI kShayako prApta hotA hai; isaliye kisI bhI prakArase koI dUsarA kisI dUsarekA maraN nahI.n kar sakatA . isaliye ‘mai.n par jIvo.nko mAratA hU.N, aur par jIv mujhe mArate hai.n’ aisA adhyavasAy dhruvarUpase ( – niyamase) aj~nAn hai .
bhAvArtha : — jIvakI jo mAnyatA ho tadanusAr jagatame.n nahI.n banatA ho, to vah mAnyatA aj~nAn hai . apane dvArA dUsarekA tathA dUsarese apanA maraN nahI.n kiyA jA sakatA, tathApi yah prANI vyartha hI aisA mAnatA hai so aj~nAn hai . yah kathan nishchayanayakI pradhAnatAse hai .
vyavahAr isaprakAr hai : — paraspar nimitta-naimittikabhAvase paryAyakA jo utpAd-vyay ho use janma-maraN kahA jAtA hai; vahA.N jisake nimittase maraN ( – paryAyakA vyay) ho usake sambandhame.n yah kahA jAtA hai ki ‘isane ise mArA’, yah vyavahAr hai .
yahA.N aisA nahI.n samajhanA ki vyavahArakA sarvathA niShedh hai . jo nishchayako nahI.n jAnate, unakA aj~nAn miTAneke lie yahA.N kathan kiyA hai . use jAnaneke bAd dono.n nayo.nko avirodharUpase jAnakar yathAyogya nay mAnanA chAhie ..248 se 249..
ab punaH prashna hotA hai ki ‘‘(maraNakA adhyavasAy aj~nAn hai yah kahA so jAn liyA; kintu ab) maraNake adhyavasAyakA pratipakShI jo jIvanakA adhyavasAy hai usakA kyA hAl hai ?’’ usakA uttar kahate hai.n : —
Page 381 of 642
PDF/HTML Page 414 of 675
single page version
parajIvAnaha.n jIvayAmi, parajIvairjIvye chAhamityadhyavasAyo dhruvamaj~nAnam . sa tu yasyAsti so.aj~nAnitvAnmithyAdraShTiH, yasya tu nAsti sa j~nAnitvAt samyagdraShTiH .
gAthArtha : — [yaH ] jo jIv [manyate ] yah mAnatA hai ki [jIvayAmi ] mai.n par jIvo.nko jilAtA hU.N [cha ] aur [paraiH sattvaiH ] par jIv [jIvye cha ] mujhe jilAte hai.n, [saH ] vah [mUDhaH ] mUDh ( – mohI) hai, [aj~nAnI ] aj~nAnI hai, [tu ] aur [ataH viparItaH ] isase viparIt (jo aisA nahI.n mAnatA, kintu isase ulTA mAnatA hai) vah [j~nAnI ] j~nAnI hai .
TIkA : — ‘par jIvo.nko mai.n jilAtA hU.N, aur par jIv mujhe jilAte hai.n ’ isaprakArakA adhyavasAy dhruvarUpase ( – atyanta nishchitarUpase) aj~nAn hai . yah adhyavasAy jisake hai vah jIv aj~nAnIpaneke kAraN mithyAdR^iShTi hai; aur jisake yah adhyavasAy nahI.n hai vah jIv j~nAnIpaneke kAraN samyagdR^iShTi hai .
bhAvArtha : — yah mAnanA aj~nAn hai ki ‘par jIv mujhe jilAtA hai aur mai.n parako jilAtA hU.N’ . jisake yah aj~nAn hai vah mithyAdR^iShTi hai; tathA jisake yah aj~nAn nahI.n hai vah samyagdR^iShTi hai ..250..
ab yah prashna hotA hai ki yah (jIvanakA) adhyavasAy aj~nAn kaise hai ? isakA uttar kahate hai.n : —
Page 382 of 642
PDF/HTML Page 415 of 675
single page version
jIvita.n hi tAvajjIvAnA.n svAyuHkarmodayenaiv, tadabhAve tasya bhAvayitumashakyatvAt; svAyuHkarma cha nAnyenAnyasya dAtu.n shakya.n, tasya svapariNAmenaiv upArjyamANatvAt; tato na katha.nchanApi anyo.anyasya jIvita.n kuryAt . ato jIvayAmi, jIvye chetyadhyavasAyo dhruvamaj~nAnam .
gAthArtha : — [jIvaH ] jIv [Ayurudayen ] Ayuk rmake udayase [jIvati ] jItA hai [eva.n ] aisA [sarvaj~nAH ] sarvaj~nadev [bhaNanti ] ka hate hai.n; [tva.n ] tU [AyuH cha ] par jIvo.nko Ayuk rma to [na dadAsi ] nahI.n detA [tvayA ] to (he bhAI !) tUne [teShAm jIvita.n ] unakA jIvan (jIvit rahanA) [katha.n kR^ita.n ] kaise kiyA ?
[jIvaH ] jIv [Ayurudayen ] Ayuk rmake udayase [jIvati ] jItA hai [eva.n ] aisA [sarvaj~nAH ] sarvaj~nadev [bhaNanti ] ka hate hai.n; par jIv [tav ] tujhe [AyuH cha ] Ayuk rma to [na dadati ] dete nahI.n hai.n [taiH ] to (he bhAI !) unho.nne [te jIvita.n ] terA jIvan (jIvit rahanA) [katha.n nu kR^ita.n ] kaise kiyA ?
TIkA : — pratham to, jIvo.nkA jIvit (jIvan) vAstavame.n apane Ayukarmake udayase hI hai, kyo.nki apane Ayukarmake udayake abhAvame.n jIvit rahanA ashakya hai; aur apanA Ayukarma dUsarese dUsareko nahI.n diyA jA sakatA, kyo.nki vah (apanA Ayukarma) apane pariNAmase hI upArjit hotA hai; isalie kisI bhI prakArase dUsarA dUsarekA jIvan nahI.n kar sakatA . isaliye ‘mai.n parako jilAtA hU.N aur par mujhe jilAtA hai’ isaprakArakA adhyavasAy dhruvarUpase (niyatarUpase) aj~nAn hai .
bhAvArtha : — pahale maraNake adhyavasAyake sambandhame.n kahA thA, isIprakAr yahA.N bhI jAnanA ..251 se 252..
Page 383 of 642
PDF/HTML Page 416 of 675
single page version
parajIvAnaha.n duHkhitAn sukhitA.nshcha karomi, parajIvairduHkhitaH sukhitashcha kriye.ahamitya- dhyavasAyo dhruvamaj~nAnam . sa tu yasyAsti so.aj~nAnitvAnmithyAdraShTiH, yasya tu nAsti sa j~nAnitvAt samyagdraShTiH .
gAthArtha : — [yaH ] jo [iti manyate ] yah mAnatA hai ki [AtmanA tu ] apane dvArA [sattvAn ] mai.n.n (par) jIvo.nko [duHkhitasukhitAn ] duHkhI-sukhI [karomi ] karatA hU.N, [saH ] vah [mUDhaH ] mUDh ( – mohI) hai, [aj~nAnI ] aj~nAnI hai, [tu ] aur [ataH viparItaH ] jo isase viparIt hai vah [j~nAnI ] j~nAnI hai .
TIkA : — ‘par jIvo.nko mai.n duHkhI tathA sukhI karatA hU.N aur par jIv mujhe duHkhI tathA sukhI karate hai.n ’ isaprakArakA adhyavasAy dhruvarUpase aj~nAn hai . vah adhyavasAy jisake hai vah jIv aj~nAnIpaneke kAraN mithyAdR^iShTi hai; aur jisake vah adhyavasAy nahI.n hai vah jIv j~nAnIpaneke kAraN samyagdR^iShTi hai .
bhAvArtha : — yah mAnanA aj~nAn hai ki — ‘mai.n par jIvo.nko duHkhI yA sukhI karatA hU.N aur parajIv mujhe duHkhI yA sukhI karate hai.n’ . jisake yah aj~nAn hai vah mithyAdR^iShTi hai; aur jisake yah aj~nAn nahI.n hai vah j~nAnI hai — samyagdR^iShTi hai ..253..
Page 384 of 642
PDF/HTML Page 417 of 675
single page version
gAthArtha : — [yadi ] yadi [sarve jIvAH ] sabhI jIv [karmodayen ] ka rmake udayase [duHkhitasukhitAH ] duHkhI-sukhI [bhavanti ] hote hai.n, [cha ] aur [tva.n ] tU [karma ] unhe.n ka rma to [na dadAsi ] detA nahI.n hai, to (he bhAI !) tUne [te ] unhe.n [duHkhitasukhitAH ] duHkhI-sukhI [katha.n kR^itAH ] kaise kiyA ?
[yadi ] yadi [sarve jIvAH ] sabhI jIv [karmodayen ] ka rmake udayase [duHkhitasukhitAH ] duHkhI-sukhI [bhavanti ] hote hai.n, [cha ] aur ve [tav ] tujhe [karma ] ka rma to [na dadati ] nahI.n dete,
Page 385 of 642
PDF/HTML Page 418 of 675
single page version
sukhaduHkhe hi tAvajjIvAnA.n svakarmodayenaiv, tadabhAve tayorbhavitumashakyatvAt; svakarma cha nAnye- nAnyasya dAtu.n shakya.n, tasya svapariNAmenaivopArjyamANatvAt; tato na katha.nchanApi anyo.anyasya sukh- duHkhe kuryAt . ataH sukhitaduHkhitAn karomi, sukhitaduHkhitaH kriye chetyadhyavasAyo dhruvamaj~nAnam .
karmodayAnmaraNajIvitaduHkhasaukhyam .
kuryAtpumAnmaraNajIvitaduHkhasaukhyam ..168..
to (he bhAI !) [taiH ] unho.nne [duHkhitaH ] tujhako duHkhI [katha.n kR^itaH asi ] kaise kiyA ?
[yadi ] yadi [sarve jIvAH ] sabhI jIv [karmodayen ] ka rmake udayase [duHkhitasukhitAH ] duHkhI-sukhI [bhavanti ] hote hai.n, [cha ] aur ve [tav ] tujhe [karma ] ka rma to [na dadati ] nahI.n dete, to (he bhAI !) [taiH ] unho.nne [tva.n ] tujhako [sukhitaH ] sukhI [katha.n kR^itaH ] kaise kiyA ?
TIkA : — pratham to, jIvo.nko sukh-duHkh vAstavame.n apane karmodayase hI hotA hai, kyo.nki apane karmodayake abhAvame.n sukh-duHkh honA ashakya hai; aur apanA karma dUsare dvArA dUsareko nahI.n diyA jA sakatA, kyo.nki vah (apanA karma) apane pariNAmase hI upArjit hotA hai; isaliye kisI bhI prakArase dUsarA dUsareko sukh-duHkh nahI.n kar sakatA . isaliye yah adhyavasAy dhruvarUpase aj~nAn hai ki ‘mai.n par jIvo.nko sukhI-duHkhI karatA hU.N aur par jIv mujhe sukhI-duHkhI karate hai.n’ .
bhAvArtha : — jIvakA jaisA Ashay ho tadanusAr jagatame.n kArya na hote ho.n to vah Ashay aj~nAn hai . isaliye, sabhI jIv apane apane karmodayase sukhI-duHkhI hote hai.n, vahA.N yah mAnanA ki ‘mai.n parako sukhI-duHkhI karatA hU.N aur par mujhe sukhI-duHkhI karatA hai’, so aj~nAn hai . nimitta -naimittikabhAvake Ashrayase (kisIko kisIke) sukh-duHkhakA karanevAlA kahanA so vyavahAr hai; jo ki nishchayakI dR^iShTime.n gauN hai ..254 se 256..
shlokArtha : — [ih ] is jagatame.n [maraN-jIvit-duHkh-saukhyam ] jIvo.nke maraN, jIvit, duHkh, sukh — [sarva.n sadaiv niyata.n svakIy-karmodayAt bhavati ] sab sadaiv niyamase ( – nishchitarUpase) apane ka rmodayase hotA hai; [paraH pumAn parasya maraN-jIvit-duHkh-saukhyam kuryAt ] ‘dUsarA puruSh dUsareke maraN, jIvan, duHkh, sukhako karatA hai’ [yat tu ] aisA jo mAnanA, [etat aj~nAnam ] vah to aj~nAn hai .168.
Page 386 of 642
PDF/HTML Page 419 of 675
single page version
pashyanti ye maraNajIvitaduHkhasaukhyam .
mithyAdrasho niyatamAtmahano bhavanti ..169..
jo maradi jo ya duhido jAyadi kammodaeN so savvo . tamhA du mArido de duhAvido chedi Na hu michChA ..257.. jo Na maradi Na ya duhido so vi ya kammodaeN chev khalu . tamhA Na mArido No duhAvido chedi Na hu michChA ..258..
shlokArtha : — [etat aj~nAnam adhigamya ] is (pUrvakathit mAnyatArUp) aj~nAnako prApta karake [ye parAt parasya maraN-jIvit-duHkh-saukhyam pashyanti ] jo puruSh parase parake maraN, jIvan, duHkh, sukhako dekhate hai.n arthAt mAnate hai.n, [te ] ve puruSh — [aha.nkR^itirasen ka rmANi chikIrShavaH ] jo ki isaprakAr aha.nkArarasase ka rmo.nko karaneke ichChuk hai.n (arthAt ‘mai.n in karmo.nko karatA hU.N’ aise aha.nkArarUp rasase jo ka rma ka ranekI — mArane-jilAnekI, sukhI-duHkhI ka ranekI — vA.NChA ka ranevAle hai.n) ve — [niyatam ] niyamase [mithyAdR^ishaH AtmahanaH bhavanti ] mithyAdR^iShTi hai, apane AtmAkA ghAt ka ranevAle hai.n .
bhAvArtha : — jo parako mArane-jilAnekA tathA sukh-duHkh karanekA abhiprAy rakhate hai.n ve mithyAdR^iShTi hai.n . ve apane svarUpase chyut hote hue rAgI, dveShI, mohI hokar svataH hI apanA ghAt karate hai.n, isaliye ve hi.nsak hai.n .169.
Page 387 of 642
PDF/HTML Page 420 of 675
single page version
yo hi mriyate jIvati vA, duHkhito bhavati sukhito bhavati vA, sa khalu svakarmodayenaiv, tadabhAve tasya tathA bhavitumashakyatvAt . tataH mayAya.n mAritaH, aya.n jIvitaH, aya.n duHkhitaH kR^itaH, aya.n sukhitaH kR^itaH iti pashyan mithyAdraShTiH .
gAthArtha : — [yaH mriyate ] jo maratA hai [cha ] aur [yaH duHkhitaH jAyate ] jo duHkhI hotA hai [saH sarvaH ] vah sab [karmodayen ] ka rmodayase hotA hai; [tasmAt tu ] isaliye [mAritaH cha duHkhitaH ] ‘mai.nne mArA, mai.nne duHkhI kiyA’ [iti ] aisA [te ] terA abhiprAy [na khalu mithyA ] kyA vAstavame.n mithyA nahI.n hai ?
[cha ] aur [yaH na mriyate ] jo na maratA hai [cha ] aur [na duHkhitaH ] na duHkhI hotA hai [saH api ] vah bhI [khalu ] vAstavame.n [karmodayen cha ev ] ka rmodayase hI hotA hai; [tasmAt ] isaliye [na mAritaH cha na duHkhitaH ] ‘mai.nne nahI.n mArA, mai.nne duHkhI nahI.n kiyA’ [iti ] aisA terA abhiprAy [na khalu mithyA ] kyA vAstavame.n mithyA nahI.n hai ?
TIkA : — jo maratA hai yA jItA hai, duHkhI hotA hai yA sukhI hotA hai, yah vAstavame.n apane karmodayase hI hotA hai, kyo.nki apane karmodayake abhAvame.n usakA vaisA honA (maranA, jInA, duHkhI yA sukhI honA) ashakya hai . isaliye aisA dekhanevAlA arthAt mAnanevAlA mithyAdR^iShTi hai ki — ‘mai.nne ise mArA, ise jilAyA, ise duHkhI kiyA, ise sukhI kiyA’ .
bhAvArtha : — koI kisIke mAre nahI.n maratA aur jilAe nahI.n jItA tathA kisIke sukhI- duHkhI kiye sukhI-duHkhI nahI.n hotA; isaliye jo mArane, jilAne AdikA abhiprAy karatA hai vah mithyAdR^iShTi hI hai — yah nishchayakA vachan hai . yahA.N vyavahAranay gauN hai ..257 se 258..