Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 259-275 ; Kalash: 171-173.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 22 of 34

 

Page 388 of 642
PDF/HTML Page 421 of 675
single page version

esA du jA madI de dukkhidasuhide karemi satte tti . esA de mUDhamadI suhAsuha.n ba.ndhade kamma.n ..259..

eShA tu yA matiste duHkhitasukhitAn karomi sattvAniti .
eShA te mUDhamatiH shubhAshubha.n badhnAti karma ..259..

parajIvAnaha.n hinasmi, na hinasmi, duHkhayAmi, sukhayAmi iti ya evAyamaj~nAnamayo- .adhyavasAyo mithyAdraShTeH, sa ev svaya.n rAgAdirUpatvAttasya shubhAshubhabandhahetuH .

athAdhyavasAya.n bandhahetutvenAvadhArayati dR^ishyate ] jo yah aj~nAnasvarUp 1adhyavasAy dikhAI detA hai [saH ev] vah adhyavasAy hI, [viparyayAt ] viparyayasvarUp (mithyA) honese, [asya bandhahetuH ] us mithyAdR^iShTike bandhakA kAraN hai .

bhAvArtha :mithyA abhiprAy hI mithyAtva hai aur vahI bandhakA kAraN haiaisA jAnanA chAhie .170.

ab, yah kahate hai.n ki yah aj~nAnamay adhyavasAy hI bandhakA kAraN hai :
yah buddhi terI‘dukhit avaru sukhI karU.N hU.N jIvako’ .
vah mUDhamati terI are ! shubh ashubh bA.ndhe karmako ..259..

gAthArtha :[te ] terI [yA eShA matiH tu ] yah jo buddhi hai ki mai.n [sattvAn ] jIvo.nko [duHkhitasukhitAn ] duHkhI-sukhI [karomi iti ] karatA hU.N.n, [eShA te mUDhamatiH ] yahI terI mUDhabuddhi hI (mohasvarUp buddhi hI) [shubhAshubha.n karma ] shubhAshubh ka rmako [badhnAti ] bA.NdhatI hai .

TIkA :‘mai.n par jIvo.nko mAratA hU.N, nahI.n mAratA, duHkhI karatA hU.N, sukhI karatA hU.N’ aisA jo yah aj~nAnamay adhyavasAy mithyAdR^iShTike hai, vahI (arthAt vah adhyavasAy hI) svaya.n rAgAdirUp honese use (mithyAdR^iShTiko) shubhAshubh bandhakA kAraN hai .

bhAvArtha :mithyA adhyavasAy bandhakA kAraN hai ..259..

ab, adhyavasAyako bandhake kAraNake rUpame.n bhalIbhA.Nti nishchit karate hai.n (arthAt mithyA 1jo pariNAm mithyA abhiprAy sahit ho (svaparake ekatvake abhiprAyase yukta ho) athavA vaibhAvik

ho, us pariNAmake liye adhyavasAy shabda prayukta kiyA jAtA hai . (mithyA) nishchay athavA (mithyA)
abhiprAyake arthame.n bhI adhyavasAy shabda prayukta hotA hai .

Page 389 of 642
PDF/HTML Page 422 of 675
single page version

dukkhidasuhide satte karemi ja.n evamajjhavasida.n te . ta.n pAvaba.ndhaga.n vA puNNassa va ba.ndhaga.n hodi ..260.. mArimi jIvAvemi ya satte ja.n evamajjhavasida.n te . ta.n pAvaba.ndhaga.n vA puNNassa va ba.ndhaga.n hodi ..261..

duHkhitasukhitAn sattvAn karomi yadevamadhyavasita.n te .
tatpApabandhaka.n vA puNyasya vA bandhaka.n bhavati ..260..
mArayAmi jIvayAmi cha sattvAn yadevamadhyavasita.n te .
tatpApabandhaka.n vA puNyasya vA bandhaka.n bhavati ..261..

ya evAya.n mithyAdraShTeraj~nAnajanmA rAgamayo.adhyavasAyaH sa ev bandhahetuH ityav- adhyavasAy hI bandhakA kAraN hai aisA niyamase kahate hai.n ) :

karatA tu adhyavasAn‘duHkhit-sukhI karU.N hU.N jIvako’ .
vah bA.NdhatA hai pApako vA bA.NdhatA hai puNyako ..260..
karatA tu adhyavasAn‘mai.n mArU.N jivAU.N jIvako’ .
vah bA.NdhatA hai pApako vA bA.NdhatA hai puNyako ..261..

gAthArtha :[sattvAn ] jIvo.nko mai.n [duHkhitasukhitAn ] duHkhI-sukhI [karomi ] karatA hU.N’ [evam ] aisA [yat te adhyavasita.n ] jo terA 1adhyavasAn, [tat ] vahI [pApabandhaka.n vA ] pApakA bandhak [ puNyasya bandhaka.n vA ] athavA puNyakA bandhak [bhavati ] hotA hai .

[ sattvAn ] jIvo.nko mai.n [mArayAmi cha jIvayAmi ] mAratA hU.N aur jilAtA hU.N ’ [evam ] aisA [yat te adhyavasita.n ] jo terA adhyavasAn, [tat ] vahI [pApabandhaka.n vA ] pApakA bandhak [puNyasya bandhaka.n vA ] athavA puNyakA bandhak [bhavati ] hotA hai .

TIkA :mithyAdR^iShTike aj~nAnase utpanna honevAlA jo yah rAgamay adhyavasAy hai vahI 1jo pariNaman mithyA abhiprAy sahit ho (svaparake ekatvake abhiprAyase yukta ho) athavA vaibhAvik

ho, us pariNamanake lie ‘adhyavasAn’ shabda prayukta hotA hai . (mithyA) nishchay athavA (mithyA) abhiprAy
karaneke arthame.n bhI ‘adhyavasAn’ shabda prayukta hotA hai .

Page 390 of 642
PDF/HTML Page 423 of 675
single page version

dhAraNIyam . na cha puNyapApatven dvitvAdbandhasya taddhetvantaramanveShTavya.n; ekenaivAnenAdhyavasAyen duHkhayAmi mArayAmIti, sukhayAmi jIvayAmIti cha dvidhA shubhAshubhAha.nkArarasanirbharatayA dvayorapi puNyapApayorbandhahetutvasyAvirodhAt .

eva.n hi hi.nsAdhyavasAy ev hi.nsetyAyAtam
ajjhavasideN ba.ndho satte mAreu mA va mAreu .
eso ba.ndhasamAso jIvANa.n NichChayaNayassa ..262..
adhyavasiten bandhaH sattvAn mArayatu mA vA mArayatu .
eSh bandhasamAso jIvAnA.n nishchayanayasya ..262..
bandhakA kAraN hai yah bhalIbhA.Nti nishchit karanA chAhie . aur puNya-pAparUpase bandhakA dvitva (do-
panA.N) honese bandhake kAraNakA bhed nahI.n DhU.N.DhnA chAhie (arthAt yah nahI.n mAnanA chAhie ki
puNyabandhakA kAraN dUsarA hai aur pApabandhakA kAraN koI dUsarA hai); kyo.nki yah ek hI
adhyavasAy ‘duHkhI karatA hU.N, mAratA hU.N’ isaprakAr aur ‘sukhI karatA hU.N, jilAtA hU.N’ yo.n do prakArase
shubh-ashubh aha.nkArase bharA huA honese puNya aur pAp
dono.nke bandhakA kAraN honeme.n avirodh
hai (arthAt ek hI adhyavasAyase puNya aur pApdono.nkA bandha honeme.n koI virodh nahI.n hai) .

bhAvArtha :yah aj~nAnamay adhyavasAy hI bandhakA kAraN hai . usame.n, ‘mai.n jilAtA hU.N, sukhI karatA hU.N’ aise shubh aha.nkArase bharA huA vah shubh adhyavasAy hai aur ‘mai.n mAratA hU.N, duHkhI karatA hU.N’ aise ashubh aha.nkArase bharA huA vah ashubh adhyavasAy hai . aha.nkArarUp mithyAbhAv dono.nme.n hai; isaliye aj~nAnamayatAse dono.n adhyavasAy ek hI hai.n . ataH yah na mAnanA chAhiye ki puNyakA kAraN dUsarA hai aur pApakA kAraN koI anya . aj~nAnamay adhyavasAy hI dono.nkA kAraN hai .260-261.

‘isaprakAr vAstavame.n hi.nsAkA adhyavasAy hI hi.nsA hai yah phalit huA’yah kahate hai.n :

mArona mAro jIvako, hai bandha adhyavasAnase .
yah AtamAke bandhakA, sa.nkShep nishchayanay viShe ..262..

gAthArtha :[sattvAn ] jIvo.nko [mArayatu ] mAro [vA mA mArayatu ] athavA na mAro [bandhaH ] ka rmabandha [adhyavasiten ] adhyavasAnase hI hotA hai . [eShaH ] yah, [nishchayanayasya ] nishchayanayase, [jIvAnA.n ] jIvo.nke [bandhasamAsaH ] bandhakA sa.nkShep hai .


Page 391 of 642
PDF/HTML Page 424 of 675
single page version

parajIvAnA.n svakarmodayavaichitryavashen prANavyaparopaH kadAchidbhavatu, kadAchinmA bhavatu, ya ev hinasmItyaha.nkArarasanirbharo hi.nsAyAmadhyavasAyaH sa ev nishchayatastasya bandhahetuH, nishchayen parabhAvasya prANavyaparopasya pareN kartumashakyatvAt .

athAdhyavasAya.n pApapuNyayorbandhahetutven darshayati
evamalie adatte aba.nbhachere pariggahe chev .
kIradi ajjhavasANa.n ja.n teN du bajjhade pAva.n ..263..
tah vi ya sachche datte ba.nbhe appariggahattaNe chev .
kIradi ajjhavasANa.n ja.n teN du bajjhade puNNa.n ..264..

TIkA :parajIvo.nko apane karmodayakI vichitratAvash prANo.nkA vyaparop (uchChed, viyog) kadAchit ho, kadAchit na ho,kintu ‘mai.n mAratA hU.N’ aisA aha.nkArarasase bharA huA hi.nsAkA adhyavasAy hI nishchayase usake (hi.nsAkA adhyavasAy karanevAle jIvako) bandhakA kAraN hai, kyo.nki nishchayase parakA bhAv jo prANo.nkA vyaparop vah dUsarese kiyA jAnA ashakya hai (arthAt vah parase nahI.n kiyA jA sakatA) .

bhAvArtha :nishchayanayase dUsareke prANo.nkA viyog dUsarese nahI.n kiyA jA sakatA; vah usake apane karmo.nke udayakI vichitratAke kAraN kadAchit hotA hai aur kadAchit nahI.n hotA . isaliye jo yah mAnatA haiaha.nkAr karatA hai ki‘mai.n parajIvako mAratA hU.N’, usakA yah aha.nkArarUp adhyavasAy aj~nAnamay hai . vah adhyavasAy hI hi.nsA haiapane vishuddha chaitanyaprANakA ghAt hai, aur vahI bandhakA kAraN hai . yah nishchayanayakA mat hai .

yahA.N vyavahAranayako gauN karake kahA hai aisA jAnanA chAhie . isaliye vah kathan katha.nchit (apekShApUrvak) hai aisA samajhanA chAhie; sarvathA ekAntapakSha mithyAtva hai ..262..

ab, (hi.nsA-ahi.nsAkI bhA.Nti sarva kAryo.nme.n) adhyavasAyako hI pAp-puNyake bandhake kAraNarUpase dikhAte hai.n :

yo.n jhUTh mA.nhi.n adattame.n, abrahma aru parigrah viShe .
jo hoy adhyavasAn usase pApabandhan hoy hai ..263..
is rIt satya ru dattame.n, tyo.n brahma anaparigrah viShe .
jo hoy adhyavasAn usase puNyabandhan hoy hai ..264..

Page 392 of 642
PDF/HTML Page 425 of 675
single page version

evamalIke.adatte.abrahmacharye parigrahe chaiv .
kriyate.adhyavasAna.n yatten tu badhyate pApam ..263..
tathApi cha satye datte brahmaNi aparigrahatve chaiv .
kriyate.adhyavasAna.n yatten tu badhyate puNyam ..264..

evamayamaj~nAnAt yo yathA hi.nsAyA.n vidhIyate.adhyavasAyaH, tathA asatyAdattAbrahma- parigraheShu yashcha vidhIyate sa sarvo.api keval ev pApabandhahetuH . yastu ahi.nsAyA.n yathA vidhIyate.adhyavasAyaH, tathA yashcha satyadattabrahmAparigraheShu vidhIyate sa sarvo.api keval ev puNyabandhahetuH .

gAthArtha :[evam ] isIprakAr (jaisA ki pahale hi.nsAke adhyavasAyake sambandhame.n kahA gayA hai usIprakAr) [alIke ] asatyame.n, [adatte ] chorIme.n, [abrahmacharye ] abrahmacharyame.n [cha ev ] aur [parigrahe ] parigrahame.n [yat ] jo [adhyavasAna.n ] adhyavasAn [kriyate ] kiyA jAtA hai [ten tu ] usase [pApa.n badhyate ] pApakA bandha hotA hai; [tathApi cha ] aur isIprakAr [satye ] satyame.n, [datte ] achauryame.n, [brahmaNi ] brahmacharyame.n [cha ev ] aur [aparigrahatve ] aparigrahame.n [yat ] jo [adhyavasAna.n ] adhyavasAn [kriyate ] kiyA jAtA hai [ten tu ] usase [puNya.n badhyate ] puNyakA bandha hotA hai

.

TIkA :isaprakAr (pUrvokta prakAr) aj~nAnase yah jo hi.nsAme.n adhyavasAy kiyA jAtA hai usIprakAr asatya, chorI, abrahmacharya aur parigrahame.n bhI jo (adhyavasAy) kiyA jAtA hai, vah sab hI pApabandhakA ekamAtra kAraN hai; aur jo ahi.nsAme.n adhyavasAy kiyA jAtA hai usIprakAr satya, achaurya, brahmacharya aur aparigrahame.n bhI (adhyavasAy) kiyA jAye, vah sab hI puNyabandhakA ekamAtra kAraN hai .

bhAvArtha :jaise hi.nsAme.n adhyavasAy pApabandhakA kAraN kahA hai, usIprakAr asatya, chorI, abrahmacharya aur parigrahame.n adhyavasAy bhI pApabandhakA kAraN hai . jaise ahi.nsAme.n adhyavasAy puNyabandhakA kAraN hai; usIprakAr satya, achaurya (diyA huA lenA vah), brahmacharya aur aparigrahame.n adhyavasAy bhI puNyabandhakA kAraN hai . isaprakAr, pA.Nch pApo.nme.n (avrato.nme.n) adhyavasAy kiyA jAye so pApabandhakA kAraN hai aur pA.Nch (ekadesh yA sarvadesh) vrato.nme.n adhyavasAy kiyA jAye so puNyabandhakA kAraN hai . pAp aur puNya dono.nke bandhaname.n, adhyavasAy hI ekamAtra bandhakA kAraN hai ..263-264..


Page 393 of 642
PDF/HTML Page 426 of 675
single page version

na cha bAhyavastu dvitIyo.api bandhaheturiti sha.nkyam
vatthu.n paDuchcha ja.n puN ajjhavasANa.n tu hodi jIvANa.n .
Na ya vatthudo du ba.ndho ajjhavasANeN ba.ndhotthi ..265..
vastu pratItya yatpunaradhyavasAna.n tu bhavati jIvAnAm .
na cha vastutastu bandho.adhyavasAnen bandho.asti ..265..

adhyavasAnamev bandhahetuH, na tu bAhyavastu, tasya bandhahetoradhyavasAnasya hetutvenaiv charitArthatvAt . tarhi kimartho bAhyavastupratiShedhaH ? adhyavasAnapratiShedhArthaH . adhyavasAnasya hi bAhyavastu AshrayabhUta.n; na hi bAhyavastvanAshritya adhyavasAnamAtmAna.n labhate . yadi bAhyavastvanAshrityApi adhyavasAna.n jAyet tadA, yathA vIrasUsutasyAshrayabhUtasya sadbhAve

aur bhI aisI sha.nkA na karanI ki ‘bAhyavastu vah dUsarA bhI bandhakA kAraN hogA’ . (‘adhyavasAy bandhakA ek kAraN hogA aur bAhyavastu bandhakA dUsarA kAraN hogA’ aisI bhI sha.nkA karane yogya nahI.n hai; adhyavasAy hI ekamAtra bandhakA kAraN hai, bAhyavastu nahI.n .) isI arthakI gAthA ab kahate hai.n :

jo hoy adhyavasAn jIvake, vastu-Ashrit so bane .
par vastume.n nahi.n bandha, adhyavasAnase hI bandha hai ..265..

gAthArtha :[punaH ] aur, [jIvAnAm ] jIvo.nke [yat ] jo [adhyavasAna.n tu ] adhyavasAn [bhavati ] hotA hai vah [vastu ] vastuko [pratItya ] avalambakar hotA hai, [cha tu ] tathApi [vastutaH ] vastuse [na bandhaH ] bandha nahI.n hotA, [adhyavasAnen ] adhyavasAnase hI [bandhaH asti ] bandha hotA hai .

TIkA :adhyavasAn hI bandhakA kAraN hai; bAhya vastu nahI.n, kyo.nki bandhakA kAraN jo adhyavasAn hai usake kAraNatvase hI bAhyavastukI charitArthatA hai (arthAt bandhake kAraNabhUt adhyavasAnakA kAraN honeme.n hI bAhyavastukA kAryakShetra pUrA ho jAtA hai, vah vastu bandhakA kAraN nahI.n hotI) . yahA.N prashna hotA hai kiyadi bAhyavastu bandhakA kAraN nahI.n hai to (‘bAhyavastukA prasa.ng mat karo, ki.ntu tyAg karo’ isaprakAr) bAhyavastukA niShedh kisaliye kiyA jAtA hai ? isakA samAdhAn isaprakAr hai :adhyavasAnake niShedhake liye bAhyavastukA niShedh kiyA jAtA hai . adhyavasAnako bAhyavastu AshrayabhUt hai; bAhyavastukA Ashray kiye binA adhyavasAn apane

50

Page 394 of 642
PDF/HTML Page 427 of 675
single page version

vIrasUsuta.n hinasmItyadhyavasAyo jAyate tathA vandhyAsutasyAshrayabhUtasyAsadbhAve.api vandhyAsuta.n hinasmItyadhyavasAyo jAyet . na cha jAyate . tato nirAshraya.n nAstyadhyavasAnamiti niyamaH . tat ev chAdhyavasAnAshrayabhUtasya bAhyavastuno.atyantapratiShedhaH, hetupratiShedhenaiv hetumatpratiShedhAt . na cha bandhahetuhetutve satyapi bAhyavastu bandhahetuH syAt, IryAsamitipariNatayatIndrapadavyApAdyamAn- vegApatatkAlachoditakuli.ngavat, bAhyavastuno bandhahetuhetorabandhahetutven bandhahetutvasyAnaikA.ntik- tvAt . ato na bAhyavastu jIvasyAtadbhAvo bandhahetuH, adhyavasAnamev tasya tadbhAvo bandhahetuH . svarUpako prApta nahI.n hotA arthAt utpanna nahI.n hotA . yadi bAhyavastuke Ashrayake binA bhI adhyavasAn utpanna hotA ho to, jaise AshrayabhUt vIrajananIke putrake sadbhAvame.n (kisIko) aisA adhyavasAy utpanna hotA hai ki ‘mai.n vIrajananIke putrako mAratA hU.N’ isIprakAr AshrayabhUt ba.NdhyAputrake asadbhAvame.n bhI (kisIko) aisA adhyavasAy utpanna honA chAhie ki ‘mai.n ba.NdhyAputrako mAratA hU.N’ . parantu aisA adhyavasAy to (kisIko) utpanna nahI.n hotA . (jahA.N ba.NdhyAkA putra hI nahI.n hotA vahA.N mAranekA adhyavasAy kahA.Nse utpanna hogA ?) isaliye yah niyam hai ki (bAhyavasturUp) Ashrayake binA adhyavasAn nahI.n hotA . aur isIliye adhyavasAnako AshrayabhUt bAhyavastukA atyanta niShedh kiyA hai, kyo.nki kAraNake pratiShedhase hI kAryakA pratiShedh hotA hai . (bAhyavastu adhyavasAnakA kAraN hai, isaliye usake pratiShedhase adhyavasAnakA pratiShedh hotA hai) . parantu, yadyapi bAhyavastu bandhake kAraNakA (arthAt adhyavasAnakA) kAraN hai tathApi vah (bAhyavastu) bandhakA kAraN nahI.n hai; kyo.nki IryAsamitime.n pariNamit munIndrake charaNase mar jAnevAleaise kisI vegase Apatit kAlaprerit u.Dte hue jIvakI bhA.Nti, bAhyavastujo ki bandhake kAraNakA kAraN hai vahbandhakA kAraN na honese, bAhyavastuko bandhakA kAraNatva mAnaneme.n anaikAntik hetvAbhAsatva haivyabhichAr AtA hai . (isaprakAr nishchayase bAhyavastuko bandhakA kAraNatva nirbAdhatayA siddha nahI.n hotA .) isaliye bAhyavastu jo ki jIvako atadbhAvarUp hai vah bandhakA kAraN nahI.n hai; kintu adhyavasAn jo ki jIvako tadbhAvarUp hai vahI.n bandhakA kAraN hai .

bhAvArtha :bandhakA kAraN nishchayase adhyavasAn hI hai; aur bAhyavastue.N hai.n ve adhyavasAnakA Alamban hai.nunako avalambakar adhyavasAn utpanna hotA hai, isaliye unhe.n adhyavasAnakA kAraN kahA jAtA hai . bAhyavastuke binA nirAshrayatayA adhyavasAn utpanna nahI.n hote, isaliye bAhyavastuo.nkA tyAg karAyA jAtA hai . yadi bAhyavastuo.nko bandhakA kAraN kahA jAye to usame.n vyabhichAr (doSh) AtA hai . (kAraN hone par bhI kahI.n kArya dikhAI detA hai aur kahI.n nahI.n dikhAI detA, use vyabhichAr kahate hai.n aur aise kAraNako vyabhichArIanaikAntik


Page 395 of 642
PDF/HTML Page 428 of 675
single page version

eva.n bandhahetutven nirdhAritasyAdhyavasAnasya svArthakriyAkAritvAbhAven mithyAtva.n darshayati

dukkhidasuhide jIve karemi ba.ndhemi tah vimochemi .
jA esA mUDhamadI NiratthayA sA hu de michChA ..266..
duHkhitasukhitAn jIvAn karomi bandhayAmi tathA vimochayAmi .
yA eShA mUDhamatiH nirarthikA sA khalu te mithyA ..266..

parAn jIvAn duHkhayAmi sukhayAmItyAdi, bandhayAmi mochayAmItyAdi vA, yadetadadhyavasAna.n tatsarvamapi, parabhAvasya parasminnavyApriyamANatven svArthakriyAkAritvAbhAvAt, khakusuma.n kAraNAbhAs kahate hai.n .) koI muni IryAsamitipUrvak yatnase gaman karate ho.n aur unake pairake nIche koI u.DtA huA jIv vegapUrvak A gire tathA mar jAye to muniko hi.nsA nahI.n lagatI . yahA.N yadi bAhyadR^iShTise dekhA jAye to hi.nsA huI hai, parantu munike hi.nsAkA adhyavasAy nahI.n honese unhe.n bandha nahI.n hotA . jaise pairake nIche Akar mar jAnevAlA jIv munike bandhakA kAraN nahI.n hai, usIprakAr anya bAhyavastuo.nke sambandhame.n bhI samajhanA chAhie . isaprakAr bAhyavastuko bandhakA kAraN mAnaneme.n vyabhichAr AtA hai, isaliye bAhyavastu bandhakA kAraN nahI.n hai yah siddha huA . aur bAhyavastu binA nirAshrayase adhyavasAn nahI.n hote, isaliye bAhyavastukA niShedh bhI hai hI ..265..

isaprakAr bandhake kAraNarUpase nishchit kiyA gayA adhyavasAn apanI arthakriyA karanevAlA na honese mithyA haiyah ab batalAte hai.n :

karatA dukhI-sukhi jIvako, aru baddha-mukta karU.N are ! yah mUDh mati tujh hai nirarthak, is hi se mithyA hi hai ..266..

gAthArtha :he bhAI ! ‘[jIvAn ] mai.n jIvo.nko [duHkhitasukhitAn ] duHkhI-sukhI [karomi ] karatA hU.N, [bandhayAmi ] bandhAtA hU.N [tathA vimochayAmi ] tathA Chu.DAtA hU.N, [yA eShA te mUDhamatiH ] aisI jo yah terI mUDh mati (mohit buddhi) hai [sA ] vah [nirarthikA ] nirarthak honese [khalu ] vAstavame.n [mithyA ] mithyA hai .

TIkA :mai.n par jIvo.nko duHkhI karatA hU.N, sukhI karatA hU.N ityAdi tathA ba.NdhAtA hU.N, Chu.DAtA hU.N ityAdi jo yah adhyavasAn hai vah sab hI, parabhAvakA parame.n vyApAr na honeke kAraN apanI


Page 396 of 642
PDF/HTML Page 429 of 675
single page version

lunAmItyadhyavasAnavanmithyArUpa.n, kevalamAtmano.anarthAyaiv .

kuto nAdhyavasAna.n svArthakriyAkArIti chet
ajjhavasANaNimitta.n jIvA bajjha.nti kammaNA jadi hi .
muchcha.nti mokkhamagge ThidA ya tA ki.n karesi tuma.n ..267..
adhyavasAnanimitta.n jIvA badhyante karmaNA yadi hi .
muchyante mokShamArge sthitAshcha tat ki.n karoShi tvam ..267..

yatkil bandhayAmi mochayAmItyadhyavasAna.n tasya hi svArthakriyA yadbandhana.n mochana.n jIvAnAm . jIvastvasyAdhyavasAyasya sadbhAve.api sarAgavItarAgayoH svapariNAmayoH abhAvAnna badhyate, arthakriyA karanevAlA nahI.n hai isalie, ‘mai.n AkAsh-puShpako to.DtA hU.N’ aise adhyavasAnakI bhA.Nti mithyArUp hai, mAtra apane anarthake liye hI hai (arthAt mAtra apane liye hI hAnikA kAraN hotA hai, parakA to kuCh kar nahI.n sakatA ) .

bhAvArtha :jo apanI arthakriyA (prayojanabhUt kriyA) nahI.n kar sakatA vah nirarthak hai, athavA jisakA viShay nahI.n hai vah nirarthak hai . jIv parajIvo.nko duHkhI-sukhI Adi karanekI buddhi karatA hai, parantu parajIv apane kiye duHkhI-sukhI nahI.n hote; isalie vah buddhi nirarthak hai aur nirarthak honese mithyA haijhU.NThI hai ..266..

ab yah prashna hotA hai ki adhyavasAn apanI arthakriyA karanevAlA kaise nahI.n hai ? isakA uttar kahate hai.n :

sab jIv adhyavasAnakAraN, karmase ba.Ndhate jahA.N .
aru mokShamag thit jIv ChUTe.n, tU hi kyA karatA bhalA ? ..267..

gAthArtha :he bhAI ! [yadi hi ] yadi vAstavame.n [adhyavasAnanimitta.n ] adhyavasAnake nimittase [jIvAH ] jIv [karmaNA badhyante ] ka rmase bandhate hai.n [cha ] aur [mokShamArge sthitAH ] mokShamArgame.n sthit [muchyante ] ChUTate hai.n, [tad ] to [tvam ki.n karoShi ] tU kyA karatA hai ? (terA to bA.Ndhane-Cho.DnekA abhiprAy vyartha gayA .)

TIkA :‘mai.n ba.NdhAtA hU.N, Chu.DAtA hU.N’ aisA jo adhyavasAn usakI apanI arthakriyA jIvo.nko bA.NdhanA, Cho.DnA hai . kintu jIv to, is adhyavasAyakA sadbhAv hone par bhI, apane sarAg-vItarAg pariNAmake abhAvase nahI.n ba.NdhatA, nahI.n mukta hotA; tathA apane sarAg-vItarAg


Page 397 of 642
PDF/HTML Page 430 of 675
single page version

na muchyate; sarAgavItarAgayoH svapariNAmayoH sadbhAvAttasyAdhyavasAyasyAbhAve.api badhyate, muchyate cha . tataH paratrAki.nchitkaratvAnnedamadhyavasAna.n svArthakriyAkAri; tatashcha mithyaiveti bhAvaH .

(anuShTubh)
anenAdhyavasAyen niShphalen vimohitaH .
tatki~nchanApi naivAsti nAtmAtmAna.n karoti yat ..171..
savve karedi jIvo ajjhavasANeN tiriyaNeraie .
devamaNue ya savve puNNa.n pAva.n cha Neyaviha.n ..268..
pariNAmake sadbhAvase, us adhyavasAyakA abhAv hone par bhI, ba.NdhatA hai, ChUTatA hai . isaliye parame.n
aki.nchitkar honese (arthAt kuCh nahI.n kar sakatA honese) yah adhyavasAn apanI arthakriyA
karanevAlA nahI.n hai; aur isaliye mithyA hI hai
.aisA bhAv (Ashay) hai .

bhAvArtha :jo hetu kuCh bhI nahI.n karatA vah aki.nchitkar kahalAtA hai . yah bA.Ndhane- Cho.DnekA adhyavasAn bhI parame.n kuCh nahI.n karatA; kyo.nki yadi vah adhyavasAn na ho to bhI jIv apane sarAg-vItarAg pariNAmase bandha-mokShako prApta hotA hai, aur vah adhyavasAn ho to bhI apane sarAg-vItarAg pariNAmake abhAvase bandha-mokShako prApta nahI.n hotA . isaprakAr adhyavasAn parame.n aki.nchitkar honese sva-arthakriyA karanevAlA nahI.n hai aur isaliye mithyA hai ..267..

ab is arthakA kalasharUp aur AgAmI kathanakA sUchak shlok kahate hai.n :

shlokArtha :[anen niShphalen adhyavasAyen mohitaH ] is niShphal (nirarthak) adhyavasAyase mohit hotA huA [AtmA ] AtmA [tat ki~nchan api na ev asti yat AtmAna.n na karoti ] apaneko sarvarUp ka ratA hai,aisA kuCh bhI nahI.n hai jisarUp apaneko na karatA ho .

bhAvArtha :yah AtmA mithyA abhiprAyase bhUlA huA chaturgati-sa.nsArame.n jitanI avasthAe.N hai.n, jitane padArtha hai.n un sarvarUp apaneko huA mAnatA hai; apane shuddha svarUpako nahI.n pahichAnatA .171.

ab is arthako spaShTatayA gAthAme.n kahate hai.n :
tirya.nch, nArak, dev, mAnav, puNya-pAp anek je .
un sarvarUp karai ju nijako, jIv adhyavasAnase ..268..

Page 398 of 642
PDF/HTML Page 431 of 675
single page version

dhammAdhamma.n cha tahA jIvAjIve alogaloga.n cha .
savve karedi jIvo ajjhavasANeN appANa.n ..269..
sarvAn karoti jIvo.adhyavasAnen tirya~N.hnairayikAn .
devamanujA.nshcha sarvAn puNya.n pApa.n cha naikavidham ..268..
dharmAdharma.n cha tathA jIvAjIvau alokaloka.n cha .
sarvAn karoti jIvaH adhyavasAnen AtmAnam ..269..

yathAyameva.n kriyAgarbhahi.nsAdhyavasAnen hi.nsaka.n, itarAdhyavasAnairitara.n cha AtmAtmAna.n kuryAt, tathA vipachyamAnanArakAdhyavasAnen nAraka.n, vipachyamAnatiryagadhyavasAnen tirya.nch, vipachyamAn- manuShyAdhyavasAnen manuShya.n, vipachyamAnadevAdhyavasAnen deva.n, vipachyamAnasukhAdipuNyAdhyavasAnen

aru tyo.n hI dharma-adharma, jIv-ajIv, lok-alok je .
un sarvarUp karai ju nijako, jIv adhyavasAnase ..269..

gAthArtha :[jIvaH ] jIv [adhyavasAnen ] adhyavasAnase [tirya~N.hnairayikAn ] tirya.nch, nArak , [devamanujAn cha ] dev aur manuShya [sarvAn ] in sarva paryAyo.n, [cha ] tathA [naikavidham ] anek prakArake [puNya.n pApa.n ] puNya aur pAp[sarvAn ] in sabarUp [karoti ] apaneko karatA hai . [tathA cha ] aur usIprakAr [jIvaH ] jIv [adhyavasAnen ] adhyavasAnase [dharmAdharma.n ] dharma- adharma, [jIvAjIvau ] jIv-ajIv [cha ] aur [alokaloka.n ] lok -alok [sarvAn ] in sabarUp [AtmAnam karoti ] apaneko karatA hai .

TIkA :jaise yah AtmA pUrvokta prakAr 1kriyA jisakA garbha hai aise hi.nsAke adhyavasAnase apaneko hi.nsak karatA hai, (ahi.nsAke adhyavasAnase apaneko ahi.nsak karatA hai ) aur anya adhyavasAno.nse apaneko anya karatA hai, isIprakAr udayame.n Ate hue nArakake adhyavasAnase apaneko nArakI karatA hai, udayame.n Ate hue tirya.nchake adhyavasAnase apaneko tirya.nch karatA hai, udayame.n Ate hue manuShyake adhyavasAnase apaneko manuShya karatA hai, udayame.n Ate hue devake adhyavasAnase apaneko dev karatA hai, udayame.n Ate hue sukh Adi puNyake adhyavasAnase apaneko 1hi.nsA Adike adhyavasAn rAg-dveShake udayamay hanan AdikI kriyAo.nse bhare hue hai.n, arthAt un kriyAo.nke sAth AtmAkI tanmayatA honekI mAnyatArUp hai.n .


Page 399 of 642
PDF/HTML Page 432 of 675
single page version

puNya.n, vipachyamAnaduHkhAdipApAdhyavasAnen pApamAtmAna.n kuryAt . tathaiv cha j~nAyamAnadharmAdhyavasAnen dharma.n, j~nAyamAnAdharmAdhyavasAnenAdharma.n, j~nAyamAnajIvAntarAdhyavasAnen jIvAntara.n, j~nAyamAnapudgalAdhyav- sAnen pudgala.n, j~nAyamAnalokAkAshAdhyavasAnen lokAkAsha.n, j~nAyamAnAlokAkAshAdhyavasAnenA- lokAkAshamAtmAna.n kuryAt .

(indravajrA)
vishvAdvibhakto.api hi yatprabhAvA-
dAtmAnamAtmA vidadhAti vishvam
.
mohaikakando.adhyavasAy eSh
nAstIh yeShA.n yatayasta ev
..172..
puNyarUp karatA hai, aur udayame.n Ate hue duHkh Adi pApake adhyavasAnase apaneko pAparUp karatA
hai, aur isIprakAr jAnaneme.n AtA huA jo dharma (dharmAstikAy) hai usake adhyavasAnase apaneko
dharmarUp karatA hai, jAnaneme.n Ate huve adharmake (-adharmAstikAyake) adhyavasAnase apaneko
adharmarUp karatA hai, jAnaneme.n Ate huve anya jIvake adhyavasAnase apaneko anyajIvarUp karatA
hai, jAnaneme.n Ate huve pudgalake adhyavasAnase apaneko pudgalarUp karatA hai, jAnaneme.n Ate huve
lokAkAshake adhyavasAnase apaneko lokAkAsharUp karatA hai, aur jAnaneme.n Ate huve
alokAkAshake adhyavasAnase apaneko alokAkAsharUp karatA hai, (isaprakAr AtmA
adhyavasAnase apaneko sarvarUp karatA hai
.)

bhAvArtha :yah adhyavasAn aj~nAnarUp hai, isaliye use apanA paramArthasvarUp nahI.n jAnanA chAhie . us adhyavasAnase hI AtmA apaneko anek avasthArUp karatA hai arthAt uname.n apanApan mAnakar pravartatA hai ..268-269..

ab is arthakA kalasharUp tathA AgAmI kathanakA sUchak kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :[vishvAt vibhaktaH api hi ] vishvase (samasta dravyo.nse) bhinna hone par bhI [AtmA ] AtmA [yat-prabhAvAt AtmAnam vishvam vidadhAti ] jisake prabhAvase apaneko vishvarUp karatA hai [eShaH adhyavasAyaH ] aisA yah adhyavasAy[moh-ek-kandaH ] ki jisakA moh hI ek mUl hai vah[yeShA.n ih nAsti ] jinake nahI.n hai [te ev yatayaH ] ve hI munie hai.n .172.

yah adhyavasAy jinake nahI.n hai.n ve muni karmase lipta nahI.n hoteyah ab gAthA dvArA kahate hai.n :


Page 400 of 642
PDF/HTML Page 433 of 675
single page version

edANi Natthi jesi.n ajjhavasANANi evamAdINi .
te asuheN suheN va kammeN muNI Na lippa.nti ..270..
etAni na santi yeShAmadhyavasAnAnyevamAdIni .
te ashubhen shubhen vA karmaNA munayo na lipyante ..270..

etAni kil yAni trividhAnyadhyavasAnAni tAni samastAnyapi shubhAshubh- karmabandhanimittAni, svayamaj~nAnAdirUpatvAt . tathA hiyadida.n hinasmItyAdyadhyavasAna.n tat, j~nAnamayatvenAtmanaH sadahetukaj~naptyekakriyasya rAgadveShavipAkamayInA.n hananAdikriyANA.n cha visheShAj~nAnen viviktAtmAj~nAnAdasti tAvadaj~nAna.n, viviktAtmAdarshanAdasti cha mithyAdarshana.n,

in Adi adhyavasAn vidhavidh vartate nahi.n jinahiko .
shubh-ashubh karma anekase, munirAj ve nahi.n lipta ho.n ..270..

gAthArtha :[etAni ] yah (pUrva kathit) [evamAdIni ] tathA aise aur bhI [adhyavasAnAni ] adhyavasAn [yeShAm ] jinake [na santi ] nahI.n hai.n, [te munayaH ] ve muni [ashubhen ] ashubh [vA shubhen ] yA shubh [karmaNA ] ka rmase [na lipyante ] lipta nahI.n hote .

TIkA :yah jo tIn prakArake adhyavasAn hai.n ve sabhI svaya.n aj~nAnAdirUp (arthAt aj~nAn, mithyAdarshan aur achAritrarUp) honese shubhAshubh karmabandhake nimitta hai.n . ise visheSh samajhAte hai.n :‘mai.n (parajIvo.nko) mAratA hU.N’ ityAdi jo yah adhyavasAn hai us adhyavasAnavAle jIvako, j~nAnamayapaneke sadbhAvase 1satrUp, 2ahetuk, 3j~napti hI jisakI ek kriyA hai aise AtmAkA aur rAgadveShake udayamay aisI 4hanan Adi kriyAo.nkA 5visheSh nahI.n jAnaneke kAraN bhinna AtmAkA aj~nAn honese, vah adhyavasAn pratham to aj~nAn hai, bhinna AtmAkA adarshan 1. satrUp = sattAsvarUp; astitvasvarUp . (AtmA j~nAnamay hai, isaliye satrUp ahetuk j~napti hI usakI

ek kriyA hai .) 2. ahetuk = jisakA koI kAraN nahI.n hai aisI; akAraN; svaya.nsiddha; sahaj . 3. j~napti = jAnanA; jAnanerUpakriyA . (j~naptikriyA satrUp hai, aur satrUp honese ahetuk hai .) 4. hanan = ghAt karanA; ghAt karanerUp kriyA . (ghAt karanA Adi kriyAye.n rAg-dveShake udayamay hai.n .) 5. visheSh = antar; bhinna lakShaN .


Page 401 of 642
PDF/HTML Page 434 of 675
single page version

viviktAtmAnAcharaNAdasti chAchAritram . [yatpunaH nArako.ahamityAdyadhyavasAna.n tadapi, j~nAnamay- tvenAtmanaH sadahetukaj~nAyakaikabhAvasya karmodayajanitAnA.n nArakAdibhAvAnA.n cha visheShAj~nAnen viviktAtmAj~nAnAdasti tAvadaj~nAna.n, viviktAtmAdarshanAdasti cha mithyAdarshana.n, viviktAtmAnA- charaNAdasti chAchAritram .] yatpunareSh dharmo j~nAyat ityAdyadhyavasAna.n tadapi, j~nAnamayatvenAtmanaH sadahetukaj~nAnaikarUpasya j~neyamayAnA.n dharmAdirUpANA.n cha visheShAj~nAnen viviktAtmAj~nAnAdasti tAvadaj~nAna.n, viviktAtmAdarshanAdasti cha mithyAdarshana.n, viviktAtmAnAcharaNAdasti chAchAritram . tato bandhanimittAnyevaitAni samastAnyadhyavasAnAni . yeShAmevaitAni na vidyante ta ev muniku.njarAH kechan, sadahetukaj~naptyekakriya.n, sadahetukaj~nAyakaikabhAva.n, sadahetukaj~nAnaikarUpa.n cha vivikta mAtmAna.n jAnantaH samyakpashyanto.anucharantashcha, svachChasvachChandodyadamandAntarjyotiSho.atyantamaj~nAnAdirUpatvA- (ashraddhAn) honese (vah adhyavasAn) mithyAdarshan hai aur bhinna AtmAkA anAcharaN honese (vah adhyavasAn) achAritra hai . [aur ‘mai.n nArak hU.N’ ityAdi jo adhyavasAn hai us adhyavasAnavAle jIvako bhI, j~nAnamayapaneke sadbhAvase satrUp ahetuk j~nAyak hI jisakA ek bhAv hai, aise AtmAkA aur karmodayajanit nArak Adi bhAvo.nkA visheSh na jAnaneke kAraN bhinna AtmAkA aj~nAn honese, vah adhyavasAn pratham jo aj~nAn hai, bhinna AtmAkA adarshan honese (vah adhyavasAn) mithyAdarshan hai aur bhinna AtmAkA anAcharaN honese (vah adhyavasAn) achAritra hai .]] aur ‘yah dharmadravya j~nAt hotA hai’ ityAdi jo adhyavasAn hai us adhyavasAnavAle jIvako bhI, 1j~nAnamayapaneke sadbhAvase satrUp ahetuk j~nAn hI jisakA ek rUp hai aise AtmAkA aur j~neyamay dharmAdikarUpo.nkA visheSh na jAnaneke kAraN bhinna AtmAkA aj~nAn honese, vah adhyavasAn pratham to aj~nAn hai, bhinna AtmAkA adarshan honese (vah adhyavasAn) mithyAdarshan hai aur bhinna AtmAkA anAcharaN honese (vah adhyavasAn) achAritra hai . isaliye yah samasta adhyavasAn bandhake hI nimitta hai.n .

mAtra jinake yah adhyavasAn vidyamAn nahI.n hai, ve hI koI (viral) muniku.njar (munivar), satrUp ahetuk j~napti hI jinakI ek kriyA hai, satrUp ahetuk j~nAyak hI jisakA ek bhAv hai aur satrUp ahetuk j~nAn hI jisakA ek rUp hai aise bhinna AtmAko (sarva anyadravyabhAvo.nse bhinna AtmAko) jAnate hue, samyak prakArase dekhate (shraddhA karate) hue aur anucharaN karate hue, svachCha aur svachChandatayA udayamAn (svAdhInatayA prakAshamAn) aisI ama.nd antarjyotiko aj~nAnAdirUpatAkA atya.nt abhAv honese (arthAt antara.ngame.n prakAshit *1. AtmA j~nAnamay hai, isaliye satrUp ahetuk j~nAn hI usakA ek rUp hai .

51

Page 402 of 642
PDF/HTML Page 435 of 675
single page version

bhAvAt, shubhenAshubhen vA karmaNA na khalu lipyeran .

kimetadadhyavasAna.n nAmeti chet
buddhI vavasAo vi ya ajjhavasANa.n madI ya viNNANa.n .
ekkaTThamev savva.n chitta.n bhAvo ya pariNAmo ..271..
buddhirvyavasAyo.api cha adhyavasAna.n matishcha vij~nAnam .
ekArthamev sarva.n chitta.n bhAvashcha pariNAmaH ..271..

hotI huI j~nAnajyoti ki.nchit mAtra bhI aj~nAnarUp, mithyAdarshanarUp aur achAritrarUp nahI.n hotI isalie), shubh yA ashubh karmase vAstavame.n lipta nahI.n hote .

bhAvArtha :yah jo adhyavasAn hai.n ve ‘mai.n parakA hanan karatA hU.N’ isaprakArake hai.n, ‘mai.n nArak hU.N’ isaprakArake hai.n tathA ‘mai.n paradravyako (apanerUp) jAnatA hU.N’ isaprakArake hai.n . ve, jab tak AtmAkA aur rAgAdikA, AtmAkA aur nArakAdi karmodayajanit bhAvo.nkA tathA AtmAkA aur j~neyarUp anyadravyo.nkA bhed na jAnatA ho, tab tak rahate hai.n . ve bhedaj~nAnake abhAvake kAraN mithyAj~nAnarUp hai.n, mithyAdarshanarUp hai.n aur mithyAchAritrarUp hai.n; yo.n tIn prakArake hote hai.n . ve adhyavasAn jinake nahI.n hai.n ve muniku.njar hai.n . ve AtmAko samyak jAnate hai.n, samyak shraddhA karate hai.n aur samyak AcharaN karate hai.n, isaliye aj~nAnake abhAvase samyagdarshanaj~nAnachAritrarUp hote hue karmo.nse lipta nahI.n hote ..270..

‘‘yahA.N bArambAr adhyavasAn shabda kahA gayA hai, vah adhyavasAn kyA hai ? usakA svarUp bhalIbhA.Nti samajhame.n nahI.n AyA’’ . aisA prashna hone par, ab adhyavasAnakA svarUp gAthA dvArA kahate hai.n .

jo buddhi, mati, vyavasAy, adhyavasAn, aru vij~nAn hai .
pariNAm, chitta ru bhAvshabdahi sarva ye ekArtha hai.n ..271..

gAthArtha :[buddhiH ] buddhi, [vyavasAyaH api cha ] vyavasAy, [adhyavasAna.n ] adhyavasAn, [matiH cha ] mati, [vij~nAnam ] vij~nAn, [chitta.n ] chitta, [bhAvaH ] bhAv [cha ] aur [pariNAmaH ] pariNAm[sarva.n ] ye sab [ekArtham ev ] ekArtha hI hai.n (arthAt nAm alag alag hai.n, kintu artha bhinna nahI.n hai.n ) .


Page 403 of 642
PDF/HTML Page 436 of 675
single page version

svaparayoraviveke sati jIvasyAdhyavasitimAtramadhyavasAna.n; tadev cha bodhanamAtratvAdbuddhiH, vyavasAnamAtratvAdvayavasAyaH, mananamAtratvAnmatiH, vij~naptimAtratvAdvij~nAna.n, chetanAmAtratvAchchitta.n, chito bhavanamAtratvAdbhAvaH, chitaH pariNamanamAtratvAtpariNAmaH .

(shArdUlavikrIDit)
sarvatrAdhyavasAnamevamakhila.n tyAjya.n yadukta.n jinai-
stanmanye vyavahAr ev nikhilo.apyanyAshrayastyAjitaH
.
samya~N.hnishchayamekamev tadamI niShkampamAkramya ki.n
shuddhaj~nAnaghane mahimni na nije badhnanti santo dhR^itim
..173..

TIkA :sva-parakA avivek ho (sva-parakA bhedaj~nAn na ho) tab jIvakI 1adhyavasitimAtra adhyavasAn hai; aur vahI (jise adhyavasAn kahA hai vahI) bodhanamAtratvase buddhi hai, 2vyavasAnamAtratvase vyavasAy hai, 3mananamAtratvase mati hai, vij~naptimAtratvase vij~nAn hai, chetanAmAtratvase chitta hai, chetanake bhavanamAtratvase bhAv hai, chetanake pariNamanamAtratvase pariNAm hai . (isaprakAr yah sab shabda ekArthavAchI hai.n .)

bhAvArtha :yah to buddhi Adi ATh nAm kahe gaye hai.n, ve sabhI chetan AtmAke pariNAm hai.n . jab tak sva-parakA bhedaj~nAn na ho tab tak jIvake jo apane aur parake ekatvake nishchayarUp pariNati pAI jAtI hai use buddhi Adi ATh nAmo.nse kahA jAtA hai ..271..

‘adhyavasAn tyAgane yogya kahe hai.n isase aisA j~nAt hotA hai ki vyavahArakA tyAg aur nishchayakA grahaN karAyA hai’is arthakA, eva.n AgAmI kathanakA sUchak kAvya kahate hai.n :

shlokArtha :AchAryadev kahate hai.n ki :[sarvatra yad adhyavasAnam ] sarva vastuo.nme.n jo adhyavasAn hote hai.n, [akhila.n ] ve sabhI (adhyavasAn) [jinaiH ] jinendra bhagavAnane [evam ] pUrvAekta rItise [tyAjya.n ukta.n ] tyAgane yogya kahe hai.n, [tat ] isaliye [manye ] ham yah mAnate hai.n ki [anya-AshrayaH vyavahAraH ev nikhilaH api tyAjitaH ] ‘par jisakA Ashray hai aisA vyavahAr hI sampUrNa Chu.DAyA hai’ . [tat ] tab phi ra, [amI santaH ] yah satpuruSh [ekam samyak 1. adhyavasiti = (ekame.n dUsarekI mAnyatApUrvak) pariNati; (mithyA) nishchiti; (mithyA) nishchay honA . 2. vyavasAn = kAmame.n lage rahanA; udyamI honA; nishchay honA . 3. manan = mAnanA; jAnanA .


Page 404 of 642
PDF/HTML Page 437 of 675
single page version

eva.n vavahAraNao paDisiddho jAN NichChayaNaeN .
NichChayaNayAsidA puN muNiNo pAva.nti NivvANa.n ..272..
eva.n vyavahAranayaH pratiShiddho jAnIhi nishchayanayen .
nishchayanayAshritAH punarmunayaH prApnuvanti nirvANam ..272..

AtmAshrito nishchayanayaH, parAshrito vyavahAranayaH . tatraiva.n nishchayanayen parAshrita.n samastamadhyavasAna.n bandhahetutven mumukShoH pratiShedhayatA vyavahAranay ev kil pratiShiddhaH, tasyApi nishchayam ev niShkampam Akramya ] ek samyak nishchayako hI nishchalatayA a.ngIkAr ka rake [shuddhaj~nAnaghane nije mahimni ] shuddhaj~nAnaghanasvarUp nij mahimAme.n (AtmasvarUpame.n) [dhR^itim ki.n na badhnanti ] sthiratA kyo.n dhAraN nahI.n karate ?

bhAvArtha :jinendradevane anya padArtho.nme.n AtmabuddhirUp adhyavasAn Chu.DAye hai.n, isase yah samajhanA chAhie ki yah samasta parAshrit vyavahAr hI Chu.DAyA hai . isaliye AchAryadevane shuddhanishchayake grahaNakA aisA upadesh diyA hai ki‘shuddhaj~nAnasvarUp apane AtmAme.n sthiratA rakho’ . aur, ‘‘jab ki bhagavAnane adhyavasAn Chu.DAye hai.n tab phi ra satpuruSh nishchayako nishchalatApUrvak a.ngIkAr karake svarUpame.n sthir kyo.n nahI.n hote ?yah hame.n Ashcharya hotA hai’’ yah kahakar AchAryadevane Ashcharya pragaT kiyA hai .173.

ab isI arthako gAthA dvArA kahate hai.n :
vyavahAranay is rIt jAn, niShiddha nishchayanayahise .
munirAj jo nishchayanayAshrit, mokShakI prAptI kare ..272..

gAthArtha :[eva.n ] isaprakAr [vyavahAranayaH ] (parAshrit) vyavahAranay [nishchayanayen ] nishchayanayake dvArA [pratiShiddhaH jAnIhi ] niShiddha jAn; [punaH nishchayanayAshritAH ] nishchayanayake Ashrit [munayaH ] munie [nirvANam ] nirvANako [prApnuvanti ] prApta hote hai.n .

TIkA :AtmAshrit (arthAt sva-Ashrit) nishchayanay hai, parAshrit (arthAt parake Ashrit) vyavahAranay hai . vahA.N, pUrvokta prakArase parAshrit samasta adhyavasAn (arthAt apane aur parake ekatvakI mAnyatApUrvak pariNaman) bandhakA kAraN honese mumukShuo.nko usakA (adhyavasAnakA) niShedh karate hue aise nishchayanayake dvArA vAstavame.n vyavahAranayakA hI niShedh kiyA gayA hai, kyo.nki vyavahAranayake bhI parAshritatA samAn hI hai (jaise adhyavasAn parAshrit


Page 405 of 642
PDF/HTML Page 438 of 675
single page version

parAshritatvAvisheShAt . pratiShedhya ev chAya.n, AtmAshritanishchayanayAshritAnAmev muchyamAnatvAt, parAshritavyavahAranayasyaikAntenAmuchyamAnenAbhavyenApyAshrIyamANatvAchcha .

kathamabhavyenApyAshrIyate vyavahAranayaH iti chet
vadasamidIguttIo sIlatava.n jiNavarehi paNNatta.n .
kuvva.nto vi abhavvo aNNANI michChadiTThI du ..273..
vratasamitiguptayaH shIlatapo jinavaraiH praj~naptam .
kurvannapyabhavyo.aj~nAnI mithyAdraShTistu ..273..
hai usIprakAr vyavahAranay bhI parAshrit hai, usame.n antar nahI.n hai) . aur isaprakAr yah vyavahAranay
niShedh karane yogya hI hai; kyo.nki AtmAshrit nishchayanayakA Ashray karanevAle hI (karmase) mukta
hote hai.n aur parAshrit vyavahAranayakA Ashray to ekAntataH mukta nahI.n honevAlA abhavya bhI
karatA hai
.

bhAvArtha :AtmAke parake nimittase jo anek bhAv hote hai.n ve sab vyavahAranayake viShay hai.n, isaliye vyavahAranay parAshrit hai, aur jo ek apanA svAbhAvik bhAv hai vahI nishchayanayakA hI viShay hai isaliye nishchayanay AtmAshrit hai . adhyavasAn bhI vyavahAranayakA hI viShay hai, isaliye adhyavasAnakA tyAg vyavahAranayakA hI tyAg hai, aur jo pUrvokta gAthAo.nme.n adhyavasAnake tyAgakA upadesh hai vah vyavahAranayake hI tyAgakA upadesh hai . isaprakAr nishchayanayako pradhAn karake vyavahAranayake tyAgakA upadesh kiyA hai usakA kAraN yah hai ki jo nishchayanayake Ashrayase pravartate hai.n, ve hI karmase mukta hote hai.n aur jo ekAntame.n vyavahAranayake hI Ashrayase pravartate hai.n, ve karmase kabhI mukta nahI.n hote ..272..

ab prashna hotA hai ki abhavya jIv bhI vyavahAranayakA Ashray kaise karatA hai ? usakA uttar gAthA dvArA kahate hai.n :

jinavaraprarUpit vrat, samiti, guptI avaru tap shIlako .
karatA huA bhI abhavya jIv, aj~nAnI mithyAdR^iShTi hai ..273..

gAthArtha :[jinavaraiH ] jinavaro.nke dvArA [praj~naptam ] kathit [vratasamitiguptayaH ] vrat, samiti, gupti, [shIlatapaH ] shIl aur tap [kurvan api ] ka ratA huA bhI [abhavyaH ] abhavya


Page 406 of 642
PDF/HTML Page 439 of 675
single page version

shIlatapaHparipUrNa.n triguptipa.nchasamitiparikalitamahi.nsAdipa.nchamahAvratarUpa.n vyavahArachAritra.n abhavyo.api kuryAt, tathApi cha nishchAritro.aj~nAnI mithyAdraShTirev, nishchayachAritrahetubhUtaj~nAnashraddhAn- shUnyatvAt .

tasyaikAdashA.ngaj~nAnamasti iti chet
mokkha.n asaddaha.nto abhaviyasatto du jo adhIejja .
pATho Na karedi guNa.n asaddaha.ntassa NANa.n tu ..274..
mokShamashraddadhAno.abhavyasattvastu yo.adhIyIt .
pATho na karoti guNamashraddadhAnasya j~nAna.n tu ..274..

mokSha.n hi na tAvadabhavyaH shraddhatte, shuddhaj~nAnamayAtmaj~nAnashUnyatvAt . tato j~nAnamapi nAsau jIv [aj~nAnI ] aj~nAnI [mithyAdR^iShTiH tu ] aur mithyAdR^iShTi hai .

TIkA :shIl aur tapase paripUrNa, tIn gupti aur pA.Nch samitiyo.nke prati sAvadhAnIse yukta, ahi.nsAdi pA.Nch mahAvratarUp vyavahArachAritra (kA pAlan) abhavya bhI karatA hai; tathApi vah (abhavya) nishchAritra (-chAritrarahit), aj~nAnI aur mithyAdR^iShTi hI hai, kyo.nki (vah) nishchayachAritrake kAraNarUp j~nAnshraddhAnase shUnya hai .

bhAvArtha :abhavya jIv mahAvrat-samiti-guptirUp vyavahAr chAritrakA pAlan kare tathApi nishchay samyagj~nAnashraddhAnake binA vah chAritra ‘samyak chAritra’ nAmako prApta nahI.n hotA; isaliye vah aj~nAnI, mithyAdR^iShTi aur nishchAritra hI hai ..273..

ab shiShya pUChatA hai kiuse (abhavyako) gyArah a.ngakA j~nAn to hotA hai; phi ra bhI usako aj~nAnI kyo.n kahA hai ? isakA uttar kahate hai.n :

mokShakI shraddhAvihIn, abhavya jIv shAstro.n pa.Dhai .
par j~nAnakI shraddhArahitako, paThan ye nahi.n guN karai ..274..

gAthArtha :[mokSham ashraddadhAnaH ] mokShakI shraddhA na karatA huA [yaH abhavyasattvaH ] jo abhavya jIv hai vah [tu adhIyIt ] shAstra to pa.DhtA hai, [tu ] parantu [j~nAna.n ashraddadhAnasya ] j~nAnakI shraddhA na karanevAle usakoe [pAThaH ] shAstrapaThan [guNam na karoti ] guN nahI.n karatA .

TIkA :pratham to abhavya jIv, (svaya.n) shuddhaj~nAnamay AtmAke j~nAnase shUnya honeke

Page 407 of 642
PDF/HTML Page 440 of 675
single page version

shraddhatte . j~nAnamashraddadhAnashchAchArAdyekAdashA.nga.n.n shrutamadhIyAno.api shrutAdhyayanaguNAbhAvAnna j~nAnI syAt . sa kil guNaH shrutAdhyayanasya yadvivikta vastubhUtaj~nAnamayAtmaj~nAna.n; tachcha vivikta vastubhUta.n j~nAnam- shraddadhAnasyAbhavyasya shrutAdhyayanen na vidhAtu.n shakyet . tatastasya tadguNAbhAvaH . tatashcha j~nAnashraddhAnAbhAvAt so.aj~nAnIti pratiniyataH .

tasya dharmashraddhAnamastIti chet
saddahadi ya pattedi ya rochedi ya tah puNo ya phAsedi .
dhamma.n bhogaNimitta.n Na du so kammakkhayaNimitta.n ..275..
shraddadhAti cha pratyeti cha rochayati cha tathA punashcha spR^ishati .
dharma.n bhoganimitta.n na tu sa karmakShayanimittam ..275..
kAraN, mokShakI hI shraddhA nahI.n karatA . isaliye vah j~nAnakI bhI shraddhA nahI.n karatA . aur j~nAnakI
shraddhA na karatA huA, vah (abhavya) AchArA.ng Adi gyArah a.ngarUp shrutako (shAstro.nko) pa.DhtA
huA bhI, shAstrapaThanakA jo guN usake abhAvake kAraN j~nAnI nahI.n hai
. jo bhinnavastubhUt j~nAnamay
AtmAkA j~nAn vah shAstrapaThanakA guN hai; aur vah to (aisA shuddhAtmaj~nAn to), bhinnavastubhUt
j~nAnakI shraddhA na karanevAle abhavyake shAstrapaThanake dvArA nahI.n kiyA jA sakatA (arthAt shAstrapaThan
usako shuddhAtmaj~nAn nahI.n kar sakatA); isaliye usake shAstrapaThanake guNakA abhAv hai; aur
isaliye j~nAn-shraddhAnake abhAvake kAraN vah aj~nAnI siddha huA
.

bhAvArtha :abhavya jIv gyArah a.ngo.nko pa.Dhe tathApi use shuddha AtmAkA j~nAn-shraddhAn nahI.n hotA; isaliye use shAstrapaThanane guN nahI.n kiyA; aur isaliye vah aj~nAnI hI hai ..274..

shiShya punaH pUChatA hai kiabhavyako dharmakA shraddhAn to hotA hai; phi ra bhI yah kyo.n kahA hai ki ‘usake shraddhAn nahI.n hai’ ? isakA uttar kahate hai.n :

vah dharmako shraddhe, pratIt, ruchi aru sparshan kare .
so bhogahetU dharmako, nahi.n karmakShayake hetuko ..275..

gAthArtha :[saH ] vah (abhavya jIv) [ bhoganimitta.n dharma.n ] bhogake nimittarUp dharmakI hI [shraddadhAti cha ] shraddhA karatA hai, [pratyeti cha ] usIkI pratIti karatA hai, [rochayati cha ] usIkI ruchi karatA hai [tathA punaH spR^ishati cha ] aur usIkA sparsha karatA hai, [na tu karmakShayanimittam ]