Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 259-275 ; Kalash: 171-173.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 22 of 34

 

Page 388 of 642
PDF/HTML Page 421 of 675
single page version

esA du jA madI de dukkhidasuhide karemi satte tti .
esA de mUDhamadI suhAsuha.n ba.ndhade kamma.n ..259..
eShA tu yA matiste duHkhitasukhitAn karomi sattvAniti .
eShA te mUDhamatiH shubhAshubha.n badhnAti karma ..259..
parajIvAnaha.n hinasmi, na hinasmi, duHkhayAmi, sukhayAmi iti ya evAyamaj~nAnamayo-
.adhyavasAyo mithyAdraShTeH, sa ev svaya.n rAgAdirUpatvAttasya shubhAshubhabandhahetuH .
athAdhyavasAya.n bandhahetutvenAvadhArayati
dR^ishyate ] jo yah aj~nAnasvarUp 1adhyavasAy dikhAI detA hai [saH ev] vah adhyavasAy hI, [viparyayAt ]
viparyayasvarUp (mithyA) honese, [asya bandhahetuH ] us mithyAdR^iShTike bandhakA kAraN hai .
bhAvArtha :mithyA abhiprAy hI mithyAtva hai aur vahI bandhakA kAraN haiaisA jAnanA
chAhie .170.
ab, yah kahate hai.n ki yah aj~nAnamay adhyavasAy hI bandhakA kAraN hai :
yah buddhi terI‘dukhit avaru sukhI karU.N hU.N jIvako’ .
vah mUDhamati terI are ! shubh ashubh bA.ndhe karmako ..259..
gAthArtha :[te ] terI [yA eShA matiH tu ] yah jo buddhi hai ki mai.n [sattvAn ] jIvo.nko
[duHkhitasukhitAn ] duHkhI-sukhI [karomi iti ] karatA hU.N.n, [eShA te mUDhamatiH ] yahI terI mUDhabuddhi
hI (mohasvarUp buddhi hI) [shubhAshubha.n karma ] shubhAshubh ka rmako [badhnAti ] bA.NdhatI hai
.
TIkA :‘mai.n par jIvo.nko mAratA hU.N, nahI.n mAratA, duHkhI karatA hU.N, sukhI karatA hU.N’ aisA
jo yah aj~nAnamay adhyavasAy mithyAdR^iShTike hai, vahI (arthAt vah adhyavasAy hI) svaya.n rAgAdirUp
honese use (
mithyAdR^iShTiko) shubhAshubh bandhakA kAraN hai .
bhAvArtha :mithyA adhyavasAy bandhakA kAraN hai ..259..
ab, adhyavasAyako bandhake kAraNake rUpame.n bhalIbhA.Nti nishchit karate hai.n (arthAt mithyA
1jo pariNAm mithyA abhiprAy sahit ho (svaparake ekatvake abhiprAyase yukta ho) athavA vaibhAvik
ho, us pariNAmake liye adhyavasAy shabda prayukta kiyA jAtA hai . (mithyA) nishchay athavA (mithyA)
abhiprAyake arthame.n bhI adhyavasAy shabda prayukta hotA hai .

Page 389 of 642
PDF/HTML Page 422 of 675
single page version

dukkhidasuhide satte karemi ja.n evamajjhavasida.n te .
ta.n pAvaba.ndhaga.n vA puNNassa va ba.ndhaga.n hodi ..260..
mArimi jIvAvemi ya satte ja.n evamajjhavasida.n te .
ta.n pAvaba.ndhaga.n vA puNNassa va ba.ndhaga.n hodi ..261..
duHkhitasukhitAn sattvAn karomi yadevamadhyavasita.n te .
tatpApabandhaka.n vA puNyasya vA bandhaka.n bhavati ..260..
mArayAmi jIvayAmi cha sattvAn yadevamadhyavasita.n te .
tatpApabandhaka.n vA puNyasya vA bandhaka.n bhavati ..261..
ya evAya.n mithyAdraShTeraj~nAnajanmA rAgamayo.adhyavasAyaH sa ev bandhahetuH ityav-
adhyavasAy hI bandhakA kAraN hai aisA niyamase kahate hai.n ) :
karatA tu adhyavasAn‘duHkhit-sukhI karU.N hU.N jIvako’ .
vah bA.NdhatA hai pApako vA bA.NdhatA hai puNyako ..260..
karatA tu adhyavasAn‘mai.n mArU.N jivAU.N jIvako’ .
vah bA.NdhatA hai pApako vA bA.NdhatA hai puNyako ..261..
gAthArtha :[sattvAn ] jIvo.nko mai.n [duHkhitasukhitAn ] duHkhI-sukhI [karomi ] karatA
hU.N’ [evam ] aisA [yat te adhyavasita.n ] jo terA 1adhyavasAn, [tat ] vahI [pApabandhaka.n vA ]
pApakA bandhak [ puNyasya bandhaka.n vA ] athavA puNyakA bandhak [bhavati ] hotA hai .
[ sattvAn ] jIvo.nko mai.n [mArayAmi cha jIvayAmi ] mAratA hU.N aur jilAtA hU.N ’ [evam ]
aisA [yat te adhyavasita.n ] jo terA adhyavasAn, [tat ] vahI [pApabandhaka.n vA ] pApakA bandhak
[puNyasya bandhaka.n vA ] athavA puNyakA bandhak [bhavati ] hotA hai
.
TIkA :mithyAdR^iShTike aj~nAnase utpanna honevAlA jo yah rAgamay adhyavasAy hai vahI
1jo pariNaman mithyA abhiprAy sahit ho (svaparake ekatvake abhiprAyase yukta ho) athavA vaibhAvik
ho, us pariNamanake lie ‘adhyavasAn’ shabda prayukta hotA hai . (mithyA) nishchay athavA (mithyA) abhiprAy
karaneke arthame.n bhI ‘adhyavasAn’ shabda prayukta hotA hai .

Page 390 of 642
PDF/HTML Page 423 of 675
single page version

dhAraNIyam . na cha puNyapApatven dvitvAdbandhasya taddhetvantaramanveShTavya.n; ekenaivAnenAdhyavasAyen
duHkhayAmi mArayAmIti, sukhayAmi jIvayAmIti cha dvidhA shubhAshubhAha.nkArarasanirbharatayA dvayorapi
puNyapApayorbandhahetutvasyAvirodhAt
.
eva.n hi hi.nsAdhyavasAy ev hi.nsetyAyAtam
ajjhavasideN ba.ndho satte mAreu mA va mAreu .
eso ba.ndhasamAso jIvANa.n NichChayaNayassa ..262..
adhyavasiten bandhaH sattvAn mArayatu mA vA mArayatu .
eSh bandhasamAso jIvAnA.n nishchayanayasya ..262..
bandhakA kAraN hai yah bhalIbhA.Nti nishchit karanA chAhie . aur puNya-pAparUpase bandhakA dvitva (do-
panA.N) honese bandhake kAraNakA bhed nahI.n DhU.N.DhnA chAhie (arthAt yah nahI.n mAnanA chAhie ki
puNyabandhakA kAraN dUsarA hai aur pApabandhakA kAraN koI dUsarA hai); kyo.nki yah ek hI
adhyavasAy ‘duHkhI karatA hU.N, mAratA hU.N’ isaprakAr aur ‘sukhI karatA hU.N, jilAtA hU.N’ yo.n do prakArase
shubh-ashubh aha.nkArase bharA huA honese puNya aur pAp
dono.nke bandhakA kAraN honeme.n avirodh
hai (arthAt ek hI adhyavasAyase puNya aur pApdono.nkA bandha honeme.n koI virodh nahI.n hai) .
bhAvArtha :yah aj~nAnamay adhyavasAy hI bandhakA kAraN hai . usame.n, ‘mai.n jilAtA hU.N, sukhI
karatA hU.N’ aise shubh aha.nkArase bharA huA vah shubh adhyavasAy hai aur ‘mai.n mAratA hU.N, duHkhI karatA
hU.N’ aise ashubh aha.nkArase bharA huA vah ashubh adhyavasAy hai
. aha.nkArarUp mithyAbhAv dono.nme.n hai;
isaliye aj~nAnamayatAse dono.n adhyavasAy ek hI hai.n . ataH yah na mAnanA chAhiye ki puNyakA kAraN
dUsarA hai aur pApakA kAraN koI anya . aj~nAnamay adhyavasAy hI dono.nkA kAraN hai .260-261.
‘isaprakAr vAstavame.n hi.nsAkA adhyavasAy hI hi.nsA hai yah phalit huA’yah kahate
hai.n :
mArona mAro jIvako, hai bandha adhyavasAnase .
yah AtamAke bandhakA, sa.nkShep nishchayanay viShe ..262..
gAthArtha :[sattvAn ] jIvo.nko [mArayatu ] mAro [vA mA mArayatu ] athavA na mAro
[bandhaH ] ka rmabandha [adhyavasiten ] adhyavasAnase hI hotA hai . [eShaH ] yah, [nishchayanayasya ]
nishchayanayase, [jIvAnA.n ] jIvo.nke [bandhasamAsaH ] bandhakA sa.nkShep hai .

Page 391 of 642
PDF/HTML Page 424 of 675
single page version

parajIvAnA.n svakarmodayavaichitryavashen prANavyaparopaH kadAchidbhavatu, kadAchinmA bhavatu, ya ev
hinasmItyaha.nkArarasanirbharo hi.nsAyAmadhyavasAyaH sa ev nishchayatastasya bandhahetuH, nishchayen parabhAvasya
prANavyaparopasya pareN kartumashakyatvAt
.
athAdhyavasAya.n pApapuNyayorbandhahetutven darshayati
evamalie adatte aba.nbhachere pariggahe chev .
kIradi ajjhavasANa.n ja.n teN du bajjhade pAva.n ..263..
tah vi ya sachche datte ba.nbhe appariggahattaNe chev .
kIradi ajjhavasANa.n ja.n teN du bajjhade puNNa.n ..264..
TIkA :parajIvo.nko apane karmodayakI vichitratAvash prANo.nkA vyaparop (uchChed,
viyog) kadAchit ho, kadAchit na ho,kintu ‘mai.n mAratA hU.N’ aisA aha.nkArarasase bharA huA
hi.nsAkA adhyavasAy hI nishchayase usake (hi.nsAkA adhyavasAy karanevAle jIvako) bandhakA kAraN
hai, kyo.nki nishchayase parakA bhAv jo prANo.nkA vyaparop vah dUsarese kiyA jAnA ashakya hai (arthAt
vah parase nahI.n kiyA jA sakatA)
.
bhAvArtha :nishchayanayase dUsareke prANo.nkA viyog dUsarese nahI.n kiyA jA sakatA; vah usake
apane karmo.nke udayakI vichitratAke kAraN kadAchit hotA hai aur kadAchit nahI.n hotA . isaliye
jo yah mAnatA haiaha.nkAr karatA hai ki‘mai.n parajIvako mAratA hU.N’, usakA yah aha.nkArarUp
adhyavasAy aj~nAnamay hai . vah adhyavasAy hI hi.nsA haiapane vishuddha chaitanyaprANakA ghAt hai, aur
vahI bandhakA kAraN hai . yah nishchayanayakA mat hai .
yahA.N vyavahAranayako gauN karake kahA hai aisA jAnanA chAhie . isaliye vah kathan katha.nchit
(apekShApUrvak) hai aisA samajhanA chAhie; sarvathA ekAntapakSha mithyAtva hai ..262..
ab, (hi.nsA-ahi.nsAkI bhA.Nti sarva kAryo.nme.n) adhyavasAyako hI pAp-puNyake bandhake
kAraNarUpase dikhAte hai.n :
yo.n jhUTh mA.nhi.n adattame.n, abrahma aru parigrah viShe .
jo hoy adhyavasAn usase pApabandhan hoy hai ..263..
is rIt satya ru dattame.n, tyo.n brahma anaparigrah viShe .
jo hoy adhyavasAn usase puNyabandhan hoy hai ..264..

Page 392 of 642
PDF/HTML Page 425 of 675
single page version

evamalIke.adatte.abrahmacharye parigrahe chaiv .
kriyate.adhyavasAna.n yatten tu badhyate pApam ..263..
tathApi cha satye datte brahmaNi aparigrahatve chaiv .
kriyate.adhyavasAna.n yatten tu badhyate puNyam ..264..
evamayamaj~nAnAt yo yathA hi.nsAyA.n vidhIyate.adhyavasAyaH, tathA asatyAdattAbrahma-
parigraheShu yashcha vidhIyate sa sarvo.api keval ev pApabandhahetuH . yastu ahi.nsAyA.n yathA
vidhIyate.adhyavasAyaH, tathA yashcha satyadattabrahmAparigraheShu vidhIyate sa sarvo.api keval ev
puNyabandhahetuH
.
gAthArtha :[evam ] isIprakAr (jaisA ki pahale hi.nsAke adhyavasAyake sambandhame.n
kahA gayA hai usIprakAr) [alIke ] asatyame.n, [adatte ] chorIme.n, [abrahmacharye ] abrahmacharyame.n
[cha ev ] aur [parigrahe ] parigrahame.n [yat ] jo [adhyavasAna.n ] adhyavasAn [kriyate ] kiyA
jAtA hai [ten tu ] usase [pApa.n badhyate ] pApakA bandha hotA hai; [tathApi cha ] aur isIprakAr
[satye ] satyame.n, [datte ] achauryame.n, [brahmaNi ] brahmacharyame.n [cha ev ] aur [aparigrahatve ]
aparigrahame.n [yat ] jo [adhyavasAna.n ] adhyavasAn [kriyate ] kiyA jAtA hai [ten tu ] usase
[puNya.n badhyate ] puNyakA bandha hotA hai
.
TIkA :isaprakAr (pUrvokta prakAr) aj~nAnase yah jo hi.nsAme.n adhyavasAy kiyA
jAtA hai usIprakAr asatya, chorI, abrahmacharya aur parigrahame.n bhI jo (adhyavasAy) kiyA jAtA
hai, vah sab hI pApabandhakA ekamAtra kAraN hai; aur jo ahi.nsAme.n adhyavasAy kiyA jAtA hai
usIprakAr satya, achaurya, brahmacharya aur aparigrahame.n bhI (adhyavasAy) kiyA jAye, vah sab hI
puNyabandhakA ekamAtra kAraN hai
.
bhAvArtha :jaise hi.nsAme.n adhyavasAy pApabandhakA kAraN kahA hai, usIprakAr asatya,
chorI, abrahmacharya aur parigrahame.n adhyavasAy bhI pApabandhakA kAraN hai . jaise ahi.nsAme.n adhyavasAy
puNyabandhakA kAraN hai; usIprakAr satya, achaurya (diyA huA lenA vah), brahmacharya aur
aparigrahame.n adhyavasAy bhI puNyabandhakA kAraN hai . isaprakAr, pA.Nch pApo.nme.n (avrato.nme.n)
adhyavasAy kiyA jAye so pApabandhakA kAraN hai aur pA.Nch (ekadesh yA sarvadesh) vrato.nme.n
adhyavasAy kiyA jAye so puNyabandhakA kAraN hai
. pAp aur puNya dono.nke bandhaname.n, adhyavasAy
hI ekamAtra bandhakA kAraN hai ..263-264..

Page 393 of 642
PDF/HTML Page 426 of 675
single page version

na cha bAhyavastu dvitIyo.api bandhaheturiti sha.nkyam
vatthu.n paDuchcha ja.n puN ajjhavasANa.n tu hodi jIvANa.n .
Na ya vatthudo du ba.ndho ajjhavasANeN ba.ndhotthi ..265..
vastu pratItya yatpunaradhyavasAna.n tu bhavati jIvAnAm .
na cha vastutastu bandho.adhyavasAnen bandho.asti ..265..
adhyavasAnamev bandhahetuH, na tu bAhyavastu, tasya bandhahetoradhyavasAnasya hetutvenaiv
charitArthatvAt . tarhi kimartho bAhyavastupratiShedhaH ? adhyavasAnapratiShedhArthaH . adhyavasAnasya hi
bAhyavastu AshrayabhUta.n; na hi bAhyavastvanAshritya adhyavasAnamAtmAna.n labhate . yadi
bAhyavastvanAshrityApi adhyavasAna.n jAyet tadA, yathA vIrasUsutasyAshrayabhUtasya sadbhAve
50
aur bhI aisI sha.nkA na karanI ki ‘bAhyavastu vah dUsarA bhI bandhakA kAraN hogA’ .
(‘adhyavasAy bandhakA ek kAraN hogA aur bAhyavastu bandhakA dUsarA kAraN hogA’ aisI bhI sha.nkA
karane yogya nahI.n hai; adhyavasAy hI ekamAtra bandhakA kAraN hai, bAhyavastu nahI.n
.) isI arthakI
gAthA ab kahate hai.n :
jo hoy adhyavasAn jIvake, vastu-Ashrit so bane .
par vastume.n nahi.n bandha, adhyavasAnase hI bandha hai ..265..
gAthArtha :[punaH ] aur, [jIvAnAm ] jIvo.nke [yat ] jo [adhyavasAna.n tu ]
adhyavasAn [bhavati ] hotA hai vah [vastu ] vastuko [pratItya ] avalambakar hotA hai, [cha tu ]
tathApi [vastutaH ] vastuse [na bandhaH ] bandha nahI.n hotA, [adhyavasAnen ] adhyavasAnase hI [bandhaH
asti ]
bandha hotA hai
.
TIkA :adhyavasAn hI bandhakA kAraN hai; bAhya vastu nahI.n, kyo.nki bandhakA kAraN
jo adhyavasAn hai usake kAraNatvase hI bAhyavastukI charitArthatA hai (arthAt bandhake kAraNabhUt
adhyavasAnakA kAraN honeme.n hI bAhyavastukA kAryakShetra pUrA ho jAtA hai, vah vastu bandhakA kAraN
nahI.n hotI)
. yahA.N prashna hotA hai kiyadi bAhyavastu bandhakA kAraN nahI.n hai to (‘bAhyavastukA
prasa.ng mat karo, ki.ntu tyAg karo’ isaprakAr) bAhyavastukA niShedh kisaliye kiyA jAtA hai ?
isakA samAdhAn isaprakAr hai :
adhyavasAnake niShedhake liye bAhyavastukA niShedh kiyA jAtA
hai . adhyavasAnako bAhyavastu AshrayabhUt hai; bAhyavastukA Ashray kiye binA adhyavasAn apane

Page 394 of 642
PDF/HTML Page 427 of 675
single page version

vIrasUsuta.n hinasmItyadhyavasAyo jAyate tathA vandhyAsutasyAshrayabhUtasyAsadbhAve.api vandhyAsuta.n
hinasmItyadhyavasAyo jAyet
. na cha jAyate . tato nirAshraya.n nAstyadhyavasAnamiti niyamaH . tat
ev chAdhyavasAnAshrayabhUtasya bAhyavastuno.atyantapratiShedhaH, hetupratiShedhenaiv hetumatpratiShedhAt . na cha
bandhahetuhetutve satyapi bAhyavastu bandhahetuH syAt, IryAsamitipariNatayatIndrapadavyApAdyamAn-
vegApatatkAlachoditakuli.ngavat, bAhyavastuno bandhahetuhetorabandhahetutven bandhahetutvasyAnaikA.ntik-
tvAt
. ato na bAhyavastu jIvasyAtadbhAvo bandhahetuH, adhyavasAnamev tasya tadbhAvo bandhahetuH .
svarUpako prApta nahI.n hotA arthAt utpanna nahI.n hotA . yadi bAhyavastuke Ashrayake binA bhI
adhyavasAn utpanna hotA ho to, jaise AshrayabhUt vIrajananIke putrake sadbhAvame.n (kisIko) aisA
adhyavasAy utpanna hotA hai ki ‘mai.n vIrajananIke putrako mAratA hU.N’ isIprakAr AshrayabhUt
ba.NdhyAputrake asadbhAvame.n bhI (kisIko) aisA adhyavasAy utpanna honA chAhie ki ‘mai.n
ba.NdhyAputrako mAratA hU.N’
. parantu aisA adhyavasAy to (kisIko) utpanna nahI.n hotA . (jahA.N
ba.NdhyAkA putra hI nahI.n hotA vahA.N mAranekA adhyavasAy kahA.Nse utpanna hogA ?) isaliye yah niyam
hai ki (bAhyavasturUp) Ashrayake binA adhyavasAn nahI.n hotA
. aur isIliye adhyavasAnako
AshrayabhUt bAhyavastukA atyanta niShedh kiyA hai, kyo.nki kAraNake pratiShedhase hI kAryakA pratiShedh
hotA hai
. (bAhyavastu adhyavasAnakA kAraN hai, isaliye usake pratiShedhase adhyavasAnakA pratiShedh
hotA hai) . parantu, yadyapi bAhyavastu bandhake kAraNakA (arthAt adhyavasAnakA) kAraN hai tathApi
vah (bAhyavastu) bandhakA kAraN nahI.n hai; kyo.nki IryAsamitime.n pariNamit munIndrake charaNase mar
jAnevAle
aise kisI vegase Apatit kAlaprerit u.Dte hue jIvakI bhA.Nti, bAhyavastujo ki
bandhake kAraNakA kAraN hai vahbandhakA kAraN na honese, bAhyavastuko bandhakA kAraNatva
mAnaneme.n anaikAntik hetvAbhAsatva haivyabhichAr AtA hai . (isaprakAr nishchayase bAhyavastuko
bandhakA kAraNatva nirbAdhatayA siddha nahI.n hotA .) isaliye bAhyavastu jo ki jIvako
atadbhAvarUp hai vah bandhakA kAraN nahI.n hai; kintu adhyavasAn jo ki jIvako tadbhAvarUp hai
vahI.n bandhakA kAraN hai
.
bhAvArtha :bandhakA kAraN nishchayase adhyavasAn hI hai; aur bAhyavastue.N hai.n ve
adhyavasAnakA Alamban hai.nunako avalambakar adhyavasAn utpanna hotA hai, isaliye unhe.n
adhyavasAnakA kAraN kahA jAtA hai . bAhyavastuke binA nirAshrayatayA adhyavasAn utpanna nahI.n hote,
isaliye bAhyavastuo.nkA tyAg karAyA jAtA hai . yadi bAhyavastuo.nko bandhakA kAraN kahA jAye
to usame.n vyabhichAr (doSh) AtA hai . (kAraN hone par bhI kahI.n kArya dikhAI detA hai aur kahI.n
nahI.n dikhAI detA, use vyabhichAr kahate hai.n aur aise kAraNako vyabhichArIanaikAntik

Page 395 of 642
PDF/HTML Page 428 of 675
single page version

eva.n bandhahetutven nirdhAritasyAdhyavasAnasya svArthakriyAkAritvAbhAven mithyAtva.n
darshayati
dukkhidasuhide jIve karemi ba.ndhemi tah vimochemi .
jA esA mUDhamadI NiratthayA sA hu de michChA ..266..
duHkhitasukhitAn jIvAn karomi bandhayAmi tathA vimochayAmi .
yA eShA mUDhamatiH nirarthikA sA khalu te mithyA ..266..
parAn jIvAn duHkhayAmi sukhayAmItyAdi, bandhayAmi mochayAmItyAdi vA, yadetadadhyavasAna.n
tatsarvamapi, parabhAvasya parasminnavyApriyamANatven svArthakriyAkAritvAbhAvAt, khakusuma.n
kAraNAbhAs kahate hai.n .) koI muni IryAsamitipUrvak yatnase gaman karate ho.n aur unake pairake nIche
koI u.DtA huA jIv vegapUrvak A gire tathA mar jAye to muniko hi.nsA nahI.n lagatI . yahA.N yadi
bAhyadR^iShTise dekhA jAye to hi.nsA huI hai, parantu munike hi.nsAkA adhyavasAy nahI.n honese unhe.n bandha
nahI.n hotA
. jaise pairake nIche Akar mar jAnevAlA jIv munike bandhakA kAraN nahI.n hai, usIprakAr
anya bAhyavastuo.nke sambandhame.n bhI samajhanA chAhie . isaprakAr bAhyavastuko bandhakA kAraN mAnaneme.n
vyabhichAr AtA hai, isaliye bAhyavastu bandhakA kAraN nahI.n hai yah siddha huA . aur bAhyavastu binA
nirAshrayase adhyavasAn nahI.n hote, isaliye bAhyavastukA niShedh bhI hai hI ..265..
isaprakAr bandhake kAraNarUpase nishchit kiyA gayA adhyavasAn apanI arthakriyA karanevAlA
na honese mithyA haiyah ab batalAte hai.n :
karatA dukhI-sukhi jIvako, aru baddha-mukta karU.N are !
yah mUDh mati tujh hai nirarthak, is hi se mithyA hi hai
..266..
gAthArtha :he bhAI ! ‘[jIvAn ] mai.n jIvo.nko [duHkhitasukhitAn ] duHkhI-sukhI
[karomi ] karatA hU.N, [bandhayAmi ] bandhAtA hU.N [tathA vimochayAmi ] tathA Chu.DAtA hU.N, [yA eShA te
mUDhamatiH ]
aisI jo yah terI mUDh mati (
mohit buddhi) hai [sA ] vah [nirarthikA ] nirarthak honese
[khalu ] vAstavame.n [mithyA ] mithyA hai .
TIkA :mai.n par jIvo.nko duHkhI karatA hU.N, sukhI karatA hU.N ityAdi tathA ba.NdhAtA hU.N, Chu.DAtA
hU.N ityAdi jo yah adhyavasAn hai vah sab hI, parabhAvakA parame.n vyApAr na honeke kAraN apanI

Page 396 of 642
PDF/HTML Page 429 of 675
single page version

lunAmItyadhyavasAnavanmithyArUpa.n, kevalamAtmano.anarthAyaiv .
kuto nAdhyavasAna.n svArthakriyAkArIti chet
ajjhavasANaNimitta.n jIvA bajjha.nti kammaNA jadi hi .
muchcha.nti mokkhamagge ThidA ya tA ki.n karesi tuma.n ..267..
adhyavasAnanimitta.n jIvA badhyante karmaNA yadi hi .
muchyante mokShamArge sthitAshcha tat ki.n karoShi tvam ..267..
yatkil bandhayAmi mochayAmItyadhyavasAna.n tasya hi svArthakriyA yadbandhana.n mochana.n
jIvAnAm . jIvastvasyAdhyavasAyasya sadbhAve.api sarAgavItarAgayoH svapariNAmayoH abhAvAnna badhyate,
arthakriyA karanevAlA nahI.n hai isalie, ‘mai.n AkAsh-puShpako to.DtA hU.N’ aise adhyavasAnakI bhA.Nti
mithyArUp hai, mAtra apane anarthake liye hI hai (arthAt mAtra apane liye hI hAnikA kAraN hotA
hai, parakA to kuCh kar nahI.n sakatA )
.
bhAvArtha :jo apanI arthakriyA (prayojanabhUt kriyA) nahI.n kar sakatA vah nirarthak
hai, athavA jisakA viShay nahI.n hai vah nirarthak hai . jIv parajIvo.nko duHkhI-sukhI Adi karanekI
buddhi karatA hai, parantu parajIv apane kiye duHkhI-sukhI nahI.n hote; isalie vah buddhi nirarthak hai
aur nirarthak honese mithyA hai
jhU.NThI hai ..266..
ab yah prashna hotA hai ki adhyavasAn apanI arthakriyA karanevAlA kaise nahI.n hai ? isakA
uttar kahate hai.n :
sab jIv adhyavasAnakAraN, karmase ba.Ndhate jahA.N .
aru mokShamag thit jIv ChUTe.n, tU hi kyA karatA bhalA ? ..267..
gAthArtha :he bhAI ! [yadi hi ] yadi vAstavame.n [adhyavasAnanimitta.n ] adhyavasAnake
nimittase [jIvAH ] jIv [karmaNA badhyante ] ka rmase bandhate hai.n [cha ] aur [mokShamArge sthitAH ]
mokShamArgame.n sthit [muchyante ] ChUTate hai.n, [tad ] to [tvam ki.n karoShi ] tU kyA karatA hai ? (terA
to bA.Ndhane-Cho.DnekA abhiprAy vyartha gayA
.)
TIkA :‘mai.n ba.NdhAtA hU.N, Chu.DAtA hU.N’ aisA jo adhyavasAn usakI apanI arthakriyA
jIvo.nko bA.NdhanA, Cho.DnA hai . kintu jIv to, is adhyavasAyakA sadbhAv hone par bhI, apane
sarAg-vItarAg pariNAmake abhAvase nahI.n ba.NdhatA, nahI.n mukta hotA; tathA apane sarAg-vItarAg

Page 397 of 642
PDF/HTML Page 430 of 675
single page version

na muchyate; sarAgavItarAgayoH svapariNAmayoH sadbhAvAttasyAdhyavasAyasyAbhAve.api badhyate, muchyate cha .
tataH paratrAki.nchitkaratvAnnedamadhyavasAna.n svArthakriyAkAri; tatashcha mithyaiveti bhAvaH .
(anuShTubh)
anenAdhyavasAyen niShphalen vimohitaH .
tatki~nchanApi naivAsti nAtmAtmAna.n karoti yat ..171..
savve karedi jIvo ajjhavasANeN tiriyaNeraie .
devamaNue ya savve puNNa.n pAva.n cha Neyaviha.n ..268..
pariNAmake sadbhAvase, us adhyavasAyakA abhAv hone par bhI, ba.NdhatA hai, ChUTatA hai . isaliye parame.n
aki.nchitkar honese (arthAt kuCh nahI.n kar sakatA honese) yah adhyavasAn apanI arthakriyA
karanevAlA nahI.n hai; aur isaliye mithyA hI hai
.aisA bhAv (Ashay) hai .
bhAvArtha :jo hetu kuCh bhI nahI.n karatA vah aki.nchitkar kahalAtA hai . yah bA.Ndhane-
Cho.DnekA adhyavasAn bhI parame.n kuCh nahI.n karatA; kyo.nki yadi vah adhyavasAn na ho to bhI jIv
apane sarAg-vItarAg pariNAmase bandha-mokShako prApta hotA hai, aur vah adhyavasAn ho to bhI apane
sarAg-vItarAg pariNAmake abhAvase bandha-mokShako prApta nahI.n hotA
. isaprakAr adhyavasAn parame.n
aki.nchitkar honese sva-arthakriyA karanevAlA nahI.n hai aur isaliye mithyA hai ..267..
ab is arthakA kalasharUp aur AgAmI kathanakA sUchak shlok kahate hai.n :
shlokArtha :[anen niShphalen adhyavasAyen mohitaH ] is niShphal (nirarthak)
adhyavasAyase mohit hotA huA [AtmA ] AtmA [tat ki~nchan api na ev asti yat AtmAna.n
na karoti ]
apaneko sarvarUp ka ratA hai,
aisA kuCh bhI nahI.n hai jisarUp apaneko na karatA ho .
bhAvArtha :yah AtmA mithyA abhiprAyase bhUlA huA chaturgati-sa.nsArame.n jitanI avasthAe.N
hai.n, jitane padArtha hai.n un sarvarUp apaneko huA mAnatA hai; apane shuddha svarUpako nahI.n
pahichAnatA
.171.
ab is arthako spaShTatayA gAthAme.n kahate hai.n :
tirya.nch, nArak, dev, mAnav, puNya-pAp anek je .
un sarvarUp karai ju nijako, jIv adhyavasAnase ..268..

Page 398 of 642
PDF/HTML Page 431 of 675
single page version

dhammAdhamma.n cha tahA jIvAjIve alogaloga.n cha .
savve karedi jIvo ajjhavasANeN appANa.n ..269..
sarvAn karoti jIvo.adhyavasAnen tirya~N.hnairayikAn .
devamanujA.nshcha sarvAn puNya.n pApa.n cha naikavidham ..268..
dharmAdharma.n cha tathA jIvAjIvau alokaloka.n cha .
sarvAn karoti jIvaH adhyavasAnen AtmAnam ..269..
yathAyameva.n kriyAgarbhahi.nsAdhyavasAnen hi.nsaka.n, itarAdhyavasAnairitara.n cha AtmAtmAna.n kuryAt,
tathA vipachyamAnanArakAdhyavasAnen nAraka.n, vipachyamAnatiryagadhyavasAnen tirya.nch, vipachyamAn-
manuShyAdhyavasAnen manuShya.n, vipachyamAnadevAdhyavasAnen deva.n, vipachyamAnasukhAdipuNyAdhyavasAnen
aru tyo.n hI dharma-adharma, jIv-ajIv, lok-alok je .
un sarvarUp karai ju nijako, jIv adhyavasAnase ..269..
gAthArtha :[jIvaH ] jIv [adhyavasAnen ] adhyavasAnase [tirya~N.hnairayikAn ] tirya.nch,
nArak , [devamanujAn cha ] dev aur manuShya [sarvAn ] in sarva paryAyo.n, [cha ] tathA [naikavidham ]
anek prakArake [puNya.n pApa.n ] puNya aur pAp
[sarvAn ] in sabarUp [karoti ] apaneko karatA
hai . [tathA cha ] aur usIprakAr [jIvaH ] jIv [adhyavasAnen ] adhyavasAnase [dharmAdharma.n ] dharma-
adharma, [jIvAjIvau ] jIv-ajIv [cha ] aur [alokaloka.n ] lok -alok [sarvAn ] in
sabarUp [AtmAnam karoti ] apaneko karatA hai .
TIkA :jaise yah AtmA pUrvokta prakAr 1kriyA jisakA garbha hai aise hi.nsAke
adhyavasAnase apaneko hi.nsak karatA hai, (ahi.nsAke adhyavasAnase apaneko ahi.nsak karatA hai )
aur anya adhyavasAno.nse apaneko anya karatA hai, isIprakAr udayame.n Ate hue nArakake
adhyavasAnase apaneko nArakI karatA hai, udayame.n Ate hue tirya.nchake adhyavasAnase apaneko tirya.nch
karatA hai, udayame.n Ate hue manuShyake adhyavasAnase apaneko manuShya karatA hai, udayame.n Ate hue devake
adhyavasAnase apaneko dev karatA hai, udayame.n Ate hue sukh Adi puNyake adhyavasAnase apaneko
1hi.nsA Adike adhyavasAn rAg-dveShake udayamay hanan AdikI kriyAo.nse bhare hue hai.n, arthAt un kriyAo.nke
sAth AtmAkI tanmayatA honekI mAnyatArUp hai.n
.

Page 399 of 642
PDF/HTML Page 432 of 675
single page version

puNya.n, vipachyamAnaduHkhAdipApAdhyavasAnen pApamAtmAna.n kuryAt . tathaiv cha j~nAyamAnadharmAdhyavasAnen
dharma.n, j~nAyamAnAdharmAdhyavasAnenAdharma.n, j~nAyamAnajIvAntarAdhyavasAnen jIvAntara.n, j~nAyamAnapudgalAdhyav-
sAnen pudgala.n, j~nAyamAnalokAkAshAdhyavasAnen lokAkAsha.n, j~nAyamAnAlokAkAshAdhyavasAnenA-
lokAkAshamAtmAna.n kuryAt
.
(indravajrA)
vishvAdvibhakto.api hi yatprabhAvA-
dAtmAnamAtmA vidadhAti vishvam
.
mohaikakando.adhyavasAy eSh
nAstIh yeShA.n yatayasta ev
..172..
puNyarUp karatA hai, aur udayame.n Ate hue duHkh Adi pApake adhyavasAnase apaneko pAparUp karatA
hai, aur isIprakAr jAnaneme.n AtA huA jo dharma (dharmAstikAy) hai usake adhyavasAnase apaneko
dharmarUp karatA hai, jAnaneme.n Ate huve adharmake (-adharmAstikAyake) adhyavasAnase apaneko
adharmarUp karatA hai, jAnaneme.n Ate huve anya jIvake adhyavasAnase apaneko anyajIvarUp karatA
hai, jAnaneme.n Ate huve pudgalake adhyavasAnase apaneko pudgalarUp karatA hai, jAnaneme.n Ate huve
lokAkAshake adhyavasAnase apaneko lokAkAsharUp karatA hai, aur jAnaneme.n Ate huve
alokAkAshake adhyavasAnase apaneko alokAkAsharUp karatA hai, (isaprakAr AtmA
adhyavasAnase apaneko sarvarUp karatA hai
.)
bhAvArtha :yah adhyavasAn aj~nAnarUp hai, isaliye use apanA paramArthasvarUp nahI.n
jAnanA chAhie . us adhyavasAnase hI AtmA apaneko anek avasthArUp karatA hai arthAt
uname.n apanApan mAnakar pravartatA hai ..268-269..
ab is arthakA kalasharUp tathA AgAmI kathanakA sUchak kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[vishvAt vibhaktaH api hi ] vishvase (samasta dravyo.nse) bhinna hone
par bhI [AtmA ] AtmA [yat-prabhAvAt AtmAnam vishvam vidadhAti ] jisake prabhAvase
apaneko vishvarUp karatA hai [eShaH adhyavasAyaH ] aisA yah adhyavasAy
[moh-ek-kandaH ]
ki jisakA moh hI ek mUl hai vah[yeShA.n ih nAsti ] jinake nahI.n hai [te ev yatayaH ]
ve hI munie hai.n .172.
yah adhyavasAy jinake nahI.n hai.n ve muni karmase lipta nahI.n hoteyah ab gAthA dvArA
kahate hai.n :

Page 400 of 642
PDF/HTML Page 433 of 675
single page version

edANi Natthi jesi.n ajjhavasANANi evamAdINi .
te asuheN suheN va kammeN muNI Na lippa.nti ..270..
etAni na santi yeShAmadhyavasAnAnyevamAdIni .
te ashubhen shubhen vA karmaNA munayo na lipyante ..270..
etAni kil yAni trividhAnyadhyavasAnAni tAni samastAnyapi shubhAshubh-
karmabandhanimittAni, svayamaj~nAnAdirUpatvAt . tathA hiyadida.n hinasmItyAdyadhyavasAna.n tat,
j~nAnamayatvenAtmanaH sadahetukaj~naptyekakriyasya rAgadveShavipAkamayInA.n hananAdikriyANA.n cha visheShAj~nAnen
viviktAtmAj~nAnAdasti tAvadaj~nAna.n, viviktAtmAdarshanAdasti cha mithyAdarshana.n,
in Adi adhyavasAn vidhavidh vartate nahi.n jinahiko .
shubh-ashubh karma anekase, munirAj ve nahi.n lipta ho.n ..270..
gAthArtha :[etAni ] yah (pUrva kathit) [evamAdIni ] tathA aise aur bhI
[adhyavasAnAni ] adhyavasAn [yeShAm ] jinake [na santi ] nahI.n hai.n, [te munayaH ] ve muni
[ashubhen ] ashubh [vA shubhen ] yA shubh [karmaNA ] ka rmase [na lipyante ] lipta nahI.n hote
.
TIkA :yah jo tIn prakArake adhyavasAn hai.n ve sabhI svaya.n aj~nAnAdirUp (arthAt
aj~nAn, mithyAdarshan aur achAritrarUp) honese shubhAshubh karmabandhake nimitta hai.n . ise visheSh
samajhAte hai.n :‘mai.n (parajIvo.nko) mAratA hU.N’ ityAdi jo yah adhyavasAn hai us adhyavasAnavAle
jIvako, j~nAnamayapaneke sadbhAvase 1satrUp, 2ahetuk, 3j~napti hI jisakI ek kriyA hai aise
AtmAkA aur rAgadveShake udayamay aisI 4hanan Adi kriyAo.nkA 5visheSh nahI.n jAnaneke kAraN
bhinna AtmAkA aj~nAn honese, vah adhyavasAn pratham to aj~nAn hai, bhinna AtmAkA adarshan
1. satrUp = sattAsvarUp; astitvasvarUp . (AtmA j~nAnamay hai, isaliye satrUp ahetuk j~napti hI usakI
ek kriyA hai .)
2. ahetuk = jisakA koI kAraN nahI.n hai aisI; akAraN; svaya.nsiddha; sahaj .
3. j~napti = jAnanA; jAnanerUpakriyA . (j~naptikriyA satrUp hai, aur satrUp honese ahetuk hai .)
4. hanan = ghAt karanA; ghAt karanerUp kriyA . (ghAt karanA Adi kriyAye.n rAg-dveShake udayamay hai.n .)
5. visheSh = antar; bhinna lakShaN .

Page 401 of 642
PDF/HTML Page 434 of 675
single page version

viviktAtmAnAcharaNAdasti chAchAritram . [yatpunaH nArako.ahamityAdyadhyavasAna.n tadapi, j~nAnamay-
tvenAtmanaH sadahetukaj~nAyakaikabhAvasya karmodayajanitAnA.n nArakAdibhAvAnA.n cha visheShAj~nAnen
viviktAtmAj~nAnAdasti tAvadaj~nAna.n, viviktAtmAdarshanAdasti cha mithyAdarshana.n, viviktAtmAnA-
charaNAdasti chAchAritram
.] yatpunareSh dharmo j~nAyat ityAdyadhyavasAna.n tadapi, j~nAnamayatvenAtmanaH
sadahetukaj~nAnaikarUpasya j~neyamayAnA.n dharmAdirUpANA.n cha visheShAj~nAnen viviktAtmAj~nAnAdasti
tAvadaj~nAna.n, viviktAtmAdarshanAdasti cha mithyAdarshana.n, viviktAtmAnAcharaNAdasti chAchAritram
. tato
bandhanimittAnyevaitAni samastAnyadhyavasAnAni . yeShAmevaitAni na vidyante ta ev muniku.njarAH
kechan, sadahetukaj~naptyekakriya.n, sadahetukaj~nAyakaikabhAva.n, sadahetukaj~nAnaikarUpa.n cha vivikta mAtmAna.n
jAnantaH samyakpashyanto.anucharantashcha, svachChasvachChandodyadamandAntarjyotiSho.atyantamaj~nAnAdirUpatvA-
51
(ashraddhAn) honese (vah adhyavasAn) mithyAdarshan hai aur bhinna AtmAkA anAcharaN honese
(vah adhyavasAn) achAritra hai
. [aur ‘mai.n nArak hU.N’ ityAdi jo adhyavasAn hai us
adhyavasAnavAle jIvako bhI, j~nAnamayapaneke sadbhAvase satrUp ahetuk j~nAyak hI jisakA ek
bhAv hai, aise AtmAkA aur karmodayajanit nArak Adi bhAvo.nkA visheSh na jAnaneke kAraN
bhinna AtmAkA aj~nAn honese, vah adhyavasAn pratham jo aj~nAn hai, bhinna AtmAkA adarshan
honese (vah adhyavasAn) mithyAdarshan hai aur bhinna AtmAkA anAcharaN honese (vah
adhyavasAn) achAritra hai
.]] aur ‘yah dharmadravya j~nAt hotA hai’ ityAdi jo adhyavasAn hai us
adhyavasAnavAle jIvako bhI, 1j~nAnamayapaneke sadbhAvase satrUp ahetuk j~nAn hI jisakA ek
rUp hai aise AtmAkA aur j~neyamay dharmAdikarUpo.nkA visheSh na jAnaneke kAraN bhinna AtmAkA
aj~nAn honese, vah adhyavasAn pratham to aj~nAn hai, bhinna AtmAkA adarshan honese (vah
adhyavasAn) mithyAdarshan hai aur bhinna AtmAkA anAcharaN honese (vah adhyavasAn) achAritra
hai
. isaliye yah samasta adhyavasAn bandhake hI nimitta hai.n .
mAtra jinake yah adhyavasAn vidyamAn nahI.n hai, ve hI koI (viral) muniku.njar
(munivar), satrUp ahetuk j~napti hI jinakI ek kriyA hai, satrUp ahetuk j~nAyak hI
jisakA ek bhAv hai aur satrUp ahetuk j~nAn hI jisakA ek rUp hai aise bhinna AtmAko
(
sarva anyadravyabhAvo.nse bhinna AtmAko) jAnate hue, samyak prakArase dekhate (shraddhA karate)
hue aur anucharaN karate hue, svachCha aur svachChandatayA udayamAn (svAdhInatayA prakAshamAn)
aisI ama.nd antarjyotiko aj~nAnAdirUpatAkA atya.nt abhAv honese (arthAt antara.ngame.n prakAshit
*1. AtmA j~nAnamay hai, isaliye satrUp ahetuk j~nAn hI usakA ek rUp hai .

Page 402 of 642
PDF/HTML Page 435 of 675
single page version

bhAvAt, shubhenAshubhen vA karmaNA na khalu lipyeran .
kimetadadhyavasAna.n nAmeti chet
buddhI vavasAo vi ya ajjhavasANa.n madI ya viNNANa.n .
ekkaTThamev savva.n chitta.n bhAvo ya pariNAmo ..271..
buddhirvyavasAyo.api cha adhyavasAna.n matishcha vij~nAnam .
ekArthamev sarva.n chitta.n bhAvashcha pariNAmaH ..271..
hotI huI j~nAnajyoti ki.nchit mAtra bhI aj~nAnarUp, mithyAdarshanarUp aur achAritrarUp nahI.n hotI
isalie), shubh yA ashubh karmase vAstavame.n lipta nahI.n hote
.
bhAvArtha :yah jo adhyavasAn hai.n ve ‘mai.n parakA hanan karatA hU.N’ isaprakArake hai.n, ‘mai.n
nArak hU.N’ isaprakArake hai.n tathA ‘mai.n paradravyako (apanerUp) jAnatA hU.N’ isaprakArake hai.n . ve,
jab tak AtmAkA aur rAgAdikA, AtmAkA aur nArakAdi karmodayajanit bhAvo.nkA tathA
AtmAkA aur j~neyarUp anyadravyo.nkA bhed na jAnatA ho, tab tak rahate hai.n
. ve bhedaj~nAnake
abhAvake kAraN mithyAj~nAnarUp hai.n, mithyAdarshanarUp hai.n aur mithyAchAritrarUp hai.n; yo.n tIn
prakArake hote hai.n
. ve adhyavasAn jinake nahI.n hai.n ve muniku.njar hai.n . ve AtmAko samyak jAnate
hai.n, samyak shraddhA karate hai.n aur samyak AcharaN karate hai.n, isaliye aj~nAnake abhAvase
samyagdarshanaj~nAnachAritrarUp hote hue karmo.nse lipta nahI.n hote
..270..
‘‘yahA.N bArambAr adhyavasAn shabda kahA gayA hai, vah adhyavasAn kyA hai ? usakA
svarUp bhalIbhA.Nti samajhame.n nahI.n AyA’’ . aisA prashna hone par, ab adhyavasAnakA svarUp
gAthA dvArA kahate hai.n .
jo buddhi, mati, vyavasAy, adhyavasAn, aru vij~nAn hai .
pariNAm, chitta ru bhAvshabdahi sarva ye ekArtha hai.n ..271..
gAthArtha :[buddhiH ] buddhi, [vyavasAyaH api cha ] vyavasAy, [adhyavasAna.n ]
adhyavasAn, [matiH cha ] mati, [vij~nAnam ] vij~nAn, [chitta.n ] chitta, [bhAvaH ] bhAv [cha ] aur
[pariNAmaH ] pariNAm
[sarva.n ] ye sab [ekArtham ev ] ekArtha hI hai.n (arthAt nAm alag
alag hai.n, kintu artha bhinna nahI.n hai.n ) .

Page 403 of 642
PDF/HTML Page 436 of 675
single page version

svaparayoraviveke sati jIvasyAdhyavasitimAtramadhyavasAna.n; tadev cha bodhanamAtratvAdbuddhiH,
vyavasAnamAtratvAdvayavasAyaH, mananamAtratvAnmatiH, vij~naptimAtratvAdvij~nAna.n, chetanAmAtratvAchchitta.n, chito
bhavanamAtratvAdbhAvaH, chitaH pariNamanamAtratvAtpariNAmaH
.
(shArdUlavikrIDit)
sarvatrAdhyavasAnamevamakhila.n tyAjya.n yadukta.n jinai-
stanmanye vyavahAr ev nikhilo.apyanyAshrayastyAjitaH
.
samya~N.hnishchayamekamev tadamI niShkampamAkramya ki.n
shuddhaj~nAnaghane mahimni na nije badhnanti santo dhR^itim
..173..
1. adhyavasiti = (ekame.n dUsarekI mAnyatApUrvak) pariNati; (mithyA) nishchiti; (mithyA) nishchay honA .
2. vyavasAn = kAmame.n lage rahanA; udyamI honA; nishchay honA .
3. manan = mAnanA; jAnanA .
TIkA :sva-parakA avivek ho (sva-parakA bhedaj~nAn na ho) tab jIvakI
1adhyavasitimAtra adhyavasAn hai; aur vahI (jise adhyavasAn kahA hai vahI) bodhanamAtratvase buddhi
hai, 2vyavasAnamAtratvase vyavasAy hai, 3mananamAtratvase mati hai, vij~naptimAtratvase vij~nAn hai,
chetanAmAtratvase chitta hai, chetanake bhavanamAtratvase bhAv hai, chetanake pariNamanamAtratvase pariNAm hai .
(isaprakAr yah sab shabda ekArthavAchI hai.n .)
bhAvArtha :yah to buddhi Adi ATh nAm kahe gaye hai.n, ve sabhI chetan AtmAke pariNAm
hai.n . jab tak sva-parakA bhedaj~nAn na ho tab tak jIvake jo apane aur parake ekatvake nishchayarUp
pariNati pAI jAtI hai use buddhi Adi ATh nAmo.nse kahA jAtA hai ..271..
‘adhyavasAn tyAgane yogya kahe hai.n isase aisA j~nAt hotA hai ki vyavahArakA
tyAg aur nishchayakA grahaN karAyA hai’is arthakA, eva.n AgAmI kathanakA sUchak kAvya
kahate hai.n :
shlokArtha :AchAryadev kahate hai.n ki :[sarvatra yad adhyavasAnam ] sarva vastuo.nme.n jo
adhyavasAn hote hai.n, [akhila.n ] ve sabhI (adhyavasAn) [jinaiH ] jinendra bhagavAnane [evam ]
pUrvAekta rItise [tyAjya.n ukta.n ] tyAgane yogya kahe hai.n, [tat ] isaliye [manye ] ham yah mAnate
hai.n ki [anya-AshrayaH vyavahAraH ev nikhilaH api tyAjitaH ] ‘par jisakA Ashray hai aisA
vyavahAr hI sampUrNa Chu.DAyA hai’
. [tat ] tab phi ra, [amI santaH ] yah satpuruSh [ekam samyak

Page 404 of 642
PDF/HTML Page 437 of 675
single page version

eva.n vavahAraNao paDisiddho jAN NichChayaNaeN .
NichChayaNayAsidA puN muNiNo pAva.nti NivvANa.n ..272..
eva.n vyavahAranayaH pratiShiddho jAnIhi nishchayanayen .
nishchayanayAshritAH punarmunayaH prApnuvanti nirvANam ..272..
AtmAshrito nishchayanayaH, parAshrito vyavahAranayaH . tatraiva.n nishchayanayen parAshrita.n
samastamadhyavasAna.n bandhahetutven mumukShoH pratiShedhayatA vyavahAranay ev kil pratiShiddhaH, tasyApi
nishchayam ev niShkampam Akramya ] ek samyak nishchayako hI nishchalatayA a.ngIkAr ka rake
[shuddhaj~nAnaghane nije mahimni ] shuddhaj~nAnaghanasvarUp nij mahimAme.n (
AtmasvarUpame.n) [dhR^itim ki.n na
badhnanti ] sthiratA kyo.n dhAraN nahI.n karate ?
bhAvArtha :jinendradevane anya padArtho.nme.n AtmabuddhirUp adhyavasAn Chu.DAye hai.n, isase yah
samajhanA chAhie ki yah samasta parAshrit vyavahAr hI Chu.DAyA hai . isaliye AchAryadevane shuddhanishchayake
grahaNakA aisA upadesh diyA hai ki‘shuddhaj~nAnasvarUp apane AtmAme.n sthiratA rakho’ . aur, ‘‘jab
ki bhagavAnane adhyavasAn Chu.DAye hai.n tab phi ra satpuruSh nishchayako nishchalatApUrvak a.ngIkAr karake
svarUpame.n sthir kyo.n nahI.n hote ?
yah hame.n Ashcharya hotA hai’’ yah kahakar AchAryadevane Ashcharya pragaT
kiyA hai .173.
ab isI arthako gAthA dvArA kahate hai.n :
vyavahAranay is rIt jAn, niShiddha nishchayanayahise .
munirAj jo nishchayanayAshrit, mokShakI prAptI kare ..272..
gAthArtha :[eva.n ] isaprakAr [vyavahAranayaH ] (parAshrit) vyavahAranay [nishchayanayen ]
nishchayanayake dvArA [pratiShiddhaH jAnIhi ] niShiddha jAn; [punaH nishchayanayAshritAH ] nishchayanayake Ashrit
[munayaH ] munie [nirvANam ] nirvANako [prApnuvanti ] prApta hote hai.n
.
TIkA :AtmAshrit (arthAt sva-Ashrit) nishchayanay hai, parAshrit (arthAt parake
Ashrit) vyavahAranay hai . vahA.N, pUrvokta prakArase parAshrit samasta adhyavasAn (arthAt apane aur
parake ekatvakI mAnyatApUrvak pariNaman) bandhakA kAraN honese mumukShuo.nko usakA
(
adhyavasAnakA) niShedh karate hue aise nishchayanayake dvArA vAstavame.n vyavahAranayakA hI niShedh
kiyA gayA hai, kyo.nki vyavahAranayake bhI parAshritatA samAn hI hai (jaise adhyavasAn parAshrit

Page 405 of 642
PDF/HTML Page 438 of 675
single page version

parAshritatvAvisheShAt . pratiShedhya ev chAya.n, AtmAshritanishchayanayAshritAnAmev muchyamAnatvAt,
parAshritavyavahAranayasyaikAntenAmuchyamAnenAbhavyenApyAshrIyamANatvAchcha .
kathamabhavyenApyAshrIyate vyavahAranayaH iti chet
vadasamidIguttIo sIlatava.n jiNavarehi paNNatta.n .
kuvva.nto vi abhavvo aNNANI michChadiTThI du ..273..
vratasamitiguptayaH shIlatapo jinavaraiH praj~naptam .
kurvannapyabhavyo.aj~nAnI mithyAdraShTistu ..273..
hai usIprakAr vyavahAranay bhI parAshrit hai, usame.n antar nahI.n hai) . aur isaprakAr yah vyavahAranay
niShedh karane yogya hI hai; kyo.nki AtmAshrit nishchayanayakA Ashray karanevAle hI (karmase) mukta
hote hai.n aur parAshrit vyavahAranayakA Ashray to ekAntataH mukta nahI.n honevAlA abhavya bhI
karatA hai
.
bhAvArtha :AtmAke parake nimittase jo anek bhAv hote hai.n ve sab vyavahAranayake
viShay hai.n, isaliye vyavahAranay parAshrit hai, aur jo ek apanA svAbhAvik bhAv hai vahI
nishchayanayakA hI viShay hai isaliye nishchayanay AtmAshrit hai
. adhyavasAn bhI vyavahAranayakA hI
viShay hai, isaliye adhyavasAnakA tyAg vyavahAranayakA hI tyAg hai, aur jo pUrvokta gAthAo.nme.n
adhyavasAnake tyAgakA upadesh hai vah vyavahAranayake hI tyAgakA upadesh hai
. isaprakAr
nishchayanayako pradhAn karake vyavahAranayake tyAgakA upadesh kiyA hai usakA kAraN yah hai ki
jo nishchayanayake Ashrayase pravartate hai.n, ve hI karmase mukta hote hai.n aur jo ekAntame.n vyavahAranayake
hI Ashrayase pravartate hai.n, ve karmase kabhI mukta nahI.n hote
..272..
ab prashna hotA hai ki abhavya jIv bhI vyavahAranayakA Ashray kaise karatA hai ? usakA
uttar gAthA dvArA kahate hai.n :
jinavaraprarUpit vrat, samiti, guptI avaru tap shIlako .
karatA huA bhI abhavya jIv, aj~nAnI mithyAdR^iShTi hai ..273..
gAthArtha :[jinavaraiH ] jinavaro.nke dvArA [praj~naptam ] kathit [vratasamitiguptayaH ] vrat,
samiti, gupti, [shIlatapaH ] shIl aur tap [kurvan api ] ka ratA huA bhI [abhavyaH ] abhavya

Page 406 of 642
PDF/HTML Page 439 of 675
single page version

shIlatapaHparipUrNa.n triguptipa.nchasamitiparikalitamahi.nsAdipa.nchamahAvratarUpa.n vyavahArachAritra.n
abhavyo.api kuryAt, tathApi cha nishchAritro.aj~nAnI mithyAdraShTirev, nishchayachAritrahetubhUtaj~nAnashraddhAn-
shUnyatvAt .
tasyaikAdashA.ngaj~nAnamasti iti chet
mokkha.n asaddaha.nto abhaviyasatto du jo adhIejja .
pATho Na karedi guNa.n asaddaha.ntassa NANa.n tu ..274..
mokShamashraddadhAno.abhavyasattvastu yo.adhIyIt .
pATho na karoti guNamashraddadhAnasya j~nAna.n tu ..274..
mokSha.n hi na tAvadabhavyaH shraddhatte, shuddhaj~nAnamayAtmaj~nAnashUnyatvAt . tato j~nAnamapi nAsau
jIv [aj~nAnI ] aj~nAnI [mithyAdR^iShTiH tu ] aur mithyAdR^iShTi hai .
TIkA :shIl aur tapase paripUrNa, tIn gupti aur pA.Nch samitiyo.nke prati sAvadhAnIse
yukta, ahi.nsAdi pA.Nch mahAvratarUp vyavahArachAritra (kA pAlan) abhavya bhI karatA hai; tathApi vah
(abhavya) nishchAritra (-chAritrarahit), aj~nAnI aur mithyAdR^iShTi hI hai, kyo.nki (vah) nishchayachAritrake
kAraNarUp j~nAn
shraddhAnase shUnya hai .
bhAvArtha :abhavya jIv mahAvrat-samiti-guptirUp vyavahAr chAritrakA pAlan kare tathApi
nishchay samyagj~nAnashraddhAnake binA vah chAritra ‘samyak chAritra’ nAmako prApta nahI.n hotA; isaliye vah
aj~nAnI, mithyAdR^iShTi aur nishchAritra hI hai
..273..
ab shiShya pUChatA hai kiuse (abhavyako) gyArah a.ngakA j~nAn to hotA hai; phi ra bhI
usako aj~nAnI kyo.n kahA hai ? isakA uttar kahate hai.n :
mokShakI shraddhAvihIn, abhavya jIv shAstro.n pa.Dhai .
par j~nAnakI shraddhArahitako, paThan ye nahi.n guN karai ..274..
gAthArtha :[mokSham ashraddadhAnaH ] mokShakI shraddhA na karatA huA [yaH abhavyasattvaH ] jo
abhavya jIv hai vah [tu adhIyIt ] shAstra to pa.DhtA hai, [tu ] parantu [j~nAna.n ashraddadhAnasya ] j~nAnakI
shraddhA na karanevAle usakoe [pAThaH ] shAstrapaThan [guNam na karoti ] guN nahI.n karatA
.
TIkA :pratham to abhavya jIv, (svaya.n) shuddhaj~nAnamay AtmAke j~nAnase shUnya honeke

Page 407 of 642
PDF/HTML Page 440 of 675
single page version

shraddhatte . j~nAnamashraddadhAnashchAchArAdyekAdashA.nga.n.n shrutamadhIyAno.api shrutAdhyayanaguNAbhAvAnna j~nAnI syAt .
sa kil guNaH shrutAdhyayanasya yadvivikta vastubhUtaj~nAnamayAtmaj~nAna.n; tachcha vivikta vastubhUta.n j~nAnam-
shraddadhAnasyAbhavyasya shrutAdhyayanen na vidhAtu.n shakyet
. tatastasya tadguNAbhAvaH . tatashcha
j~nAnashraddhAnAbhAvAt so.aj~nAnIti pratiniyataH .
tasya dharmashraddhAnamastIti chet
saddahadi ya pattedi ya rochedi ya tah puNo ya phAsedi .
dhamma.n bhogaNimitta.n Na du so kammakkhayaNimitta.n ..275..
shraddadhAti cha pratyeti cha rochayati cha tathA punashcha spR^ishati .
dharma.n bhoganimitta.n na tu sa karmakShayanimittam ..275..
kAraN, mokShakI hI shraddhA nahI.n karatA . isaliye vah j~nAnakI bhI shraddhA nahI.n karatA . aur j~nAnakI
shraddhA na karatA huA, vah (abhavya) AchArA.ng Adi gyArah a.ngarUp shrutako (shAstro.nko) pa.DhtA
huA bhI, shAstrapaThanakA jo guN usake abhAvake kAraN j~nAnI nahI.n hai
. jo bhinnavastubhUt j~nAnamay
AtmAkA j~nAn vah shAstrapaThanakA guN hai; aur vah to (aisA shuddhAtmaj~nAn to), bhinnavastubhUt
j~nAnakI shraddhA na karanevAle abhavyake shAstrapaThanake dvArA nahI.n kiyA jA sakatA (arthAt shAstrapaThan
usako shuddhAtmaj~nAn nahI.n kar sakatA); isaliye usake shAstrapaThanake guNakA abhAv hai; aur
isaliye j~nAn-shraddhAnake abhAvake kAraN vah aj~nAnI siddha huA
.
bhAvArtha :abhavya jIv gyArah a.ngo.nko pa.Dhe tathApi use shuddha AtmAkA j~nAn-shraddhAn nahI.n
hotA; isaliye use shAstrapaThanane guN nahI.n kiyA; aur isaliye vah aj~nAnI hI hai ..274..
shiShya punaH pUChatA hai kiabhavyako dharmakA shraddhAn to hotA hai; phi ra bhI yah kyo.n kahA
hai ki ‘usake shraddhAn nahI.n hai’ ? isakA uttar kahate hai.n :
vah dharmako shraddhe, pratIt, ruchi aru sparshan kare .
so bhogahetU dharmako, nahi.n karmakShayake hetuko ..275..
gAthArtha :[saH ] vah (abhavya jIv) [ bhoganimitta.n dharma.n ] bhogake nimittarUp dharmakI
hI [shraddadhAti cha ] shraddhA karatA hai, [pratyeti cha ] usIkI pratIti karatA hai, [rochayati cha ] usIkI
ruchi karatA hai [tathA punaH spR^ishati cha ] aur usIkA sparsha karatA hai, [na tu karmakShayanimittam ]