Page 408 of 642
PDF/HTML Page 441 of 675
single page version
abhavyo hi nityakarmaphalachetanArUpa.n vastu shraddhatte, nityaj~nAnachetanAmAtra.n na tu shraddhatte, nityamev bhedavij~nAnAnarhatvAt . tataH sa karmamokShanimitta.n j~nAnamAtra.n bhUtArtha.n dharma.n na shraddhatte, bhog- nimitta.n shubhakarmamAtramabhUtArthamev shraddhatte . tat evAsau abhUtArthadharmashraddhAnapratyayanarochanasparshanai- ruparitanagraiveyakabhogamAtramAskandet, na punaH kadAchanApi vimuchyet . tato.asya bhUtArthadharma- shraddhAnAbhAvAt shraddhAnamapi nAsti . eva.n sati tu nishchayanayasya vyavahAranayapratiShedho yujyat ev . parantu ka rmakShayake nimittarUp dharmakI nahI.n . (arthAt ka rmakShayake nimittarUp dharmakI na to shraddhA karatA hai, na usakI pratIti karatA hai, na usakI ruchi karatA hai aur na usakA sparsha karatA hai .)
TIkA : — abhavya jIv nityakarmaphalachetanArUp vastukI shraddhA karatA hai, kintu nityaj~nAnachetanAmAtra vastukI shraddhA nahI.n karatA, kyo.nki vah sadA hI (sva-parake) bhedavij~nAnake ayogya hai . isilaye vah karmo.nse ChUTaneke nimittarUp, j~nAnamAtra, bhUtArtha (satyArtha) dharmakI shraddhA nahI.n karatA, (kintu) bhogake nimittarUp, shubhakarmamAtra, abhUtArtha dharmakI hI shraddhA karatA hai; isIliye vah abhUtArtha dharmakI shraddhA, pratIti, ruchi aur sparshanase U parake graiveyak takake bhogamAtrako prApta hotA hai, kintu kabhI bhI karmase mukta nahI.n hotA . isaliye use bhUtArtha dharmake shraddhAnakA abhAv honese (yathArtha) shraddhAn bhI nahI.n hai .
bhAvArtha : — abhavya jIvake bhedaj~nAn honekI yogyatA na honese vah karmaphalachetanAko jAnatA hai, kintu j~nAnachetanAko nahI.n jAnatA; isaliye use shuddha Atmik dharmakI shraddhA nahI.n hai . vah shubh karmako hI dharma samajhakar usakI shraddhA karatA hai, isaliye usake phalasvarUp graiveyak takake bhogako prApta hotA hai, kintu karmakA kShay nahI.n hotA . isaprakAr satyArtha dharmakA shraddhAn na honese usake shraddhAn hI nahI.n kahA jA sakatA .
isaprakAr vyavahAranayake Ashrit abhavya jIvako j~nAn-shraddhAn na honese nishchayanay dvArA kiyA jAnevAlA vyavahArakA niShedh yogya hI hai .
yahA.N itanA visheSh jAnanA chAhie ki — yah hetuvAdarUp anubhavapradhAn grantha hai, isaliye isame.n anubhavakI apekShAse bhavya-abhavyakA nirNay hai . ab yadi ise ahetuvAd Agamake sAth milAye.n to — abhavyako vyavahAranayake pakShakA sUkShma, kevalIgamya Ashay rah jAtA hai jo ki Chadmasthako anubhavagochar nahI.n bhI hotA, mAtra sarvaj~nadev jAnate hai.n; isaprakAr keval vyavahArakA pakSha rahanese usake sarvathA ekAntarUp mithyAtva rahatA hai . is vyavahAranayake pakShakA Ashay abhavyake sarvathA kabhI bhI miTatA hI nahI.n hai ..275..
Page 409 of 642
PDF/HTML Page 442 of 675
single page version
ab yah prashna hotA hai ki ‘‘nishchayanayake dvArA niShedhya vyavahAranay, aur vyavahAranayakA niShedhak nishchayanay ve dono.n nay kaise hai.n ?’’ ataH vyavahAr aur nishchayakA svarUp kahate hai.n —
gAthArtha : — [AchArAdi ] AchArA.NgAdi shAstra [j~nAna.n ] j~nAn hai, [jIvAdi ] jIvAdi tattva [darshana.n vij~neyam cha ] darshan jAnanA chAhie [cha ] tathA [ShaDjIvanikAya.n ] Cha jIv-nikAy [charitra.n ] chAritra hai — [tathA tu ] aisA to [vyavahAraH bhaNati ] vyavahAranay kahatA hai .
[khalu ] nishchayase [mam AtmA ] merA AtmA hI [j~nAnam ] j~nAn hai, [me AtmA ] merA AtmA hI [darshana.n charitra.n cha ] darshan aur chAritra hai, [AtmA ] merA AtmA hI [pratyAkhyAnam ] pratyAkhyAn hai, [me AtmA ] merA AtmA hI [sa.nvaraH yogaH ] sa.nvar aur yog ( – samAdhi, dhyAn) hai .
Page 410 of 642
PDF/HTML Page 443 of 675
single page version
tvAddarshana.n, ShaDjIvanikAyashchAritrasyAshrayatvAchchAritramiti vyavahAraH . shuddha AtmA j~nAnAshrayatvAjjhAna.n, shuddha AtmA darshanAshrayatvAddarshana.n, shuddha AtmA chAritrAshrayatvAchchAritramiti nishchayaH . tatrAchArAdInA.n j~nAnAdyAshrayatvasyAnaikAntikatvAdvayavahAranayaH pratiShedhyaH . nishchayanayastu shuddhasyAtmano j~nAnAdyA- shrayatvasyaikAntikatvAttatpratiShedhakaH . tathA hi — nAchArAdishabdashrutamekAnten j~nAnasyAshrayaH, tatsadbhAve.apyabhavyAnA.n shuddhAtmAbhAven j~nAnasyAbhAvAt; na cha jIvAdayaH padArthA darshanasyAshrayaH, tatsadbhAve.apyabhavyAnA.n shuddhAtmAbhAven darshanasyAbhAvAt; na cha ShaDjIvanikAyaH chAritrasyAshrayaH, tatsadbhAve.apyabhavyAnA.n shuddhAtmAbhAven chAritrasyAbhAvAt . shuddha Atmaiv j~nAnasyAshrayaH, AchArAdishabdashrutasadbhAve.asadbhAve vA tatsadbhAvenaiv j~nAnasya sadbhAvAt; shuddha Atmaiv darshanasyAshrayaH, jIvAdipadArthasadbhAve.asadbhAve vA tatsadbhAvenaiv darshanasya sadbhAvAt; shuddha Atmaiv chAritrasyAshrayaH, jIvAdi nav padArtha darshan hai.n, kyo.nki ve (nav padArtha) darshanake Ashray aur Chah jIv-nikAy chAritra hai, kyo.nki vah (Chah jIvanikAy) chAritrakA Ashray hai; isaprakAr vyavahAr hai . shuddha AtmA j~nAn hai, kyo.nki vah (shuddha AtmA) j~nAnakA Ashray hai, shuddha AtmA darshan hai; kyo.nki vah darshanakA Ashray hai aur shuddha AtmA chAritra hai, kyo.nki vah chAritrakA Ashray hai; isaprakAr nishchay hai . iname.n, vyavahAranay pratiShedhya arthAt niShedhya hai, kyo.nki AchArA.ngAdiko j~nAnAdikA Ashrayatva anaikAntik hai — vyabhichArayukta hai; (shabdashrutAdiko j~nAnAdikA AshrayasvarUp mAnaneme.n vyabhichAr AtA hai, kyo.nki shabdashrutAdik hone par bhI j~nAnAdi nahI.n bhI hote, isaliye vyavahAranay pratiShedhya hai;) aur nishchayanay vyavahAranayakA pratiShedhak hai, kyo.nki shuddha AtmAke j~nAnAdikA Ashrayatva aikAntik hai . (shuddha AtmAko j~nAnAdikA Ashray mAnaneme.n vyabhichAr nahI.n hai, kyo.nki jahA.N shuddha AtmA hotA hai vahA.N j~nAn-darshan-chAritra hote hI hai.n .) yahI bAt hetupUrvak samajhAI jAtI hai : —
AchArA.ngAdi shabdashrut ekAntase j~nAnakA Ashray nahI.n hai, kyo.nki usake (arthAt shabdashrutake) sadbhAvame.n bhI abhavyo.nko shuddha AtmAke abhAvake kAraN j~nAnakA abhAv hai; jIvAdi navapadArtha darshanake Ashray nahI.n hai.n, kyo.nki unake sadbhAvame.n bhI abhavyo.nko shuddha AtmAke abhAvake kAraN darshanakA abhAv hai; Chah jIv-nikAy chAritrake Ashray nahI.n hai.n, kyo.nki unake sadbhAvame.n bhI abhavyo.nko shuddha AtmAke abhAvake kAraN chAritrakA abhAv hai . shuddha AtmA hI j~nAnakA Ashray hai, kyo.nki AchArA.ngAdi shabdashrutake sadbhAvame.n yA asadbhAvame.n usake ( – shuddha AtmAke) sadbhAvase hI j~nAnakA sadbhAv hai; shuddha AtmA hI darshanakA Ashray hai, kyo.nki jIvAdi navapadArtho.nke sadbhAvame.n yA asadbhAvame.n usake (-shuddha AtmAke) sadbhAvase hI darshanakA
Page 411 of 642
PDF/HTML Page 444 of 675
single page version
ShaDjIvanikAyasadbhAve.asadbhAve vA tatsadbhAvenaiv chAritrasya sadbhAvAt .
ste shuddhachinmAtramaho.atiriktAH .
miti praNunnAH punarevamAhuH ..174..
asadbhAvame.n usake ( – shuddha AtmAke) sadbhAvase hI chAritrakA sadbhAv hai .
bhAvArtha : — AchArA.ngAdi shabdashrutakA j~nAn, jIvAdi nav padArtho.nkA shraddhAn tathA ChahakAyake jIvo.nkI rakShA — in sabake hote hue bhI abhavyake j~nAn, darshan, chAritra nahI.n hote, isaliye vyavahAranay to niShedhya hai; aur jahA.N shuddhAtmA hotA hai vahA.N j~nAn, darshan, chAritra hote hI hai.n, isaliye nishchayanay vyavahArakA niShedhak hai . ataH shuddhanay upAdey kahA gayA hai ..276-277..
shlokArtha : — ‘‘[rAgAdayaH bandhanidAnam uktAH ] rAgAdiko bandhakA kAraN ka hA aur [te shuddha-chinmAtra-mahaH-atiriktAH ] unhe.n shuddhachaitanyamAtra jyotise ( – arthAt AtmAse) bhinna ka hA; [tad-nimittam ] tab phi ra us rAgAdikA nimitta [kimu AtmA vA paraH ] AtmA hai yA koI anya ?’’ [iti praNunnAH punaH evam AhuH ] isaprakAr (shiShyake) prashnase prerit hote hue AchAryabhagavAn punaH isaprakAr (nimnaprakArase) ka hate hai.n .174.
Page 412 of 642
PDF/HTML Page 445 of 675
single page version
eva.n NANI suddho Na saya.n pariNamadi rAgamAdIhi.n . rAijjadi aNNehi.n du so rAgAdIhi.n dosehi.n ..279..
yathA khalu kevalaH spha TikopalaH, pariNAmasvabhAvatve satyapi, svasya shuddhasvabhAvatven rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhiH svaya.n na pariNamate, paradravyeNaiv svaya.n rAgAdibhAvApannatayA svasya rAgAdinimittabhUten, shuddhasvabhAvAtprachyavamAn ev, rAgAdibhiH pariNamyate; tathA kevalaH kilAtmA, pariNAmasvabhAvatve satyapi, svasya shuddhasvabhAvatven rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhiH
gAthArtha : — [yathA ] jaise [spha TikamaNiH ] spha Tik maNi [shuddhaH ] shuddha honese [rAgAdyaiH ] rAgAdirUpase (lalAI-AdirUpase) [svaya.n ] apane Ap [na pariNamate ] pariNamatA nahI.n hai, [tu ] para.ntu [anyaiH raktAdibhiH dravyaiH ] anya raktAdi dravyo.nse [saH ] vah [rajyate ] rakta ( – lAl) Adi kiyA jAtA hai, [eva.n ] isIprakAr [j~nAnI ] j~nAnI arthAt AtmA [shuddhaH ] shuddha honese [rAgAdyaiH ] rAgAdirUp [svaya.n ] apane Ap [na pariNamate ] pariNamatA nahI.n hai, [tu ] para.ntu [anyaiH rAgAdibhiH doShaiH ] anya rAgAdi doSho.nse [saH ] vah [rajyate ] rAgI Adi kiyA jAtA hai .
TIkA : — jaise vAstavame.n keval ( – akelA) spha TikamaNi, svaya.n pariNamanasvabhAvavAlA hone par bhI, apaneko shuddhasvabhAvatvake kAraN rAgAdikA nimittatva na honese (svaya.n apaneko lalAI-AdirUp pariNamanakA nimitta na honese) apane Ap rAgAdirUp nahI.n pariNamatA, kintu jo apane Ap rAgAdibhAvako prApta honese spha TikamaNiko rAgAdikA nimitta hotA hai aise paradravyake dvArA hI, shuddhasvabhAvase chyut hotA huA hI, rAgAdirUp pariNamit kiyA jAtA hai; isIprakAr vAstavame.n keval ( – akelA) AtmA, svaya.n pariNaman-svabhAvavAlA hone par bhI, apaneko
Page 413 of 642
PDF/HTML Page 446 of 675
single page version
svaya.n na pariNamate, paradravyeNaiv svaya.n rAgAdibhAvApannatayA svasya rAgAdinimittabhUten, shuddhasvabhAvAtprachyavamAn ev, rAgAdibhiH pariNamyate . iti tAvadvastusvabhAvaH .
mAtmAtmano yAti yathArkakAntaH .
vastusvabhAvo.ayamudeti tAvat ..175..
nimitta na honese) apane Ap hI rAgAdirUp nahI.n pariNamatA, parantu jo apane Ap rAgAdibhAvako
prApta honese AtmAko rAgAdikA nimitta hotA hai aise paradravyake dvArA hI, shuddhasvabhAvase chyut hotA
huA hI, rAgAdirUp pariNamit kiyA jAtA hai . — aisA vastusvabhAv hai .
bhAvArtha : — spha TikamaNi svaya.n to mAtra ekAkAr shuddha hI hai; vah pariNamanasvabhAvavAlA hone par bhI akelA apane Ap lalAI-AdirUp nahI.n pariNamatA, kintu lAl Adi paradravyake nimittase (svaya.n lalAI-AdirUp pariNamate aise paradravyake nimittase) lalAI-AdirUp pariNamatA hai . isIprakAr AtmA svaya.n to shuddha hI hai; vah pariNamanasvabhAvavAlA hone par bhI akelA apane Ap rAgAdirUp nahI.n pariNamatA, parantu rAgAdirUp paradravyake nimittase ( – arthAt svaya.n rAgAdirUp pariNaman karanevAle paradravyake nimittase) rAgAdirUp pariNamatA hai . aisA vastukA hI svabhAv hai, usame.n anya kisI tarkako avakAsh nahI.n hai ..278-279..
shlokArtha : — [yathA arkakAntaH ] sUryakAntamaNikI bhA.Nti (-jaise sUryakAntamaNi svataH hI agnirUp pariNamit nahI.n hotA, usake agnirUp pariNamaname.n sUryabimba nimitta hai, usIprakAr) [AtmA AtmanaH rAgAdinimittabhAvam jAtu na yAti ] AtmA apaneko rAgAdikA nimitta ka bhI bhI nahI.n hotA, [tasmin nimitta.n parasa.ngaH ev ] usame.n nimitta parasa.ng hI ( – paradravyakA sa.ng hI) hai — [ayam vastusvabhAvaH udeti tAvat ] aisA vastusvabhAv prakAshamAn hai . (sadaiv vastukA aisA hI svabhAv hai, ise kisIne banAyA nahI.n hai .) .175.
‘aise vastusvabhAvako jAnatA huA j~nAnI rAgAdiko nijarUp nahI.n karatA’ is arthakA, tathA AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hai.n : —
Page 414 of 642
PDF/HTML Page 447 of 675
single page version
yathokta.n vastusvabhAva.n jAnan j~nAnI shuddhasvabhAvAdev na prachyavate, tato rAgadveShamohAdi- bhAvaiH svaya.n na pariNamate, na pareNApi pariNamyate, tataShTa.nkotkIrNaikaj~nAyakabhAvo j~nAnI rAgadveShamohAdibhAvAnAmakartaiveti pratiniyamaH .
shlokArtha : — [iti sva.n vastusvabhAva.n j~nAnI jAnAti ] j~nAnI aise apane vastusvabhAvako jAnatA hai, [ten saH rAgAdIn AtmanaH na kuryAt ] isaliye vah rAgAdiko nijarUp nahI.n karatA, [ataH kArakaH na bhavati ] ataH vah (rAgAdikA) ka rtA nahI.n hai .176.
gAthArtha : — [j~nAnI ] j~nAnI [rAgadveShamoha.n ] rAg-dveSh-mohako [vA kaShAyabhAva.n ] athavA ka ShAyabhAvako [svayam ] apane Ap [AtmanaH ] apaneme.n [na cha karoti ] nahI.n karatA, [ten ] isaliye [saH ] vah, [teShA.n bhAvAnAm ] un bhAvo.nkA [kArakaH na ] kArak arthAt ka rtA nahI.n hai .
TIkA : — yathokta (arthAt jaisA kahA vaise) vastusvabhAvako jAnatA huA j~nAnI (apane) shuddhasvabhAvase hI chyut nahI.n hotA, isaliye vah rAg-dveSh-moh Adi bhAvo.nrUp svataH pariNamit nahI.n hotA aur dUsareke dvArA bhI pariNamit nahI.n kiyA jAtA, isaliye Ta.nkotkIrNa ek j~nAyakabhAvasvarUp j~nAnI rAg-dveSh-moh Adi bhAvo.nkA akartA hI hai — aisA niyam hai .
bhAvArtha : — AtmA jab j~nAnI huA tab usane vastukA aisA svabhAv jAnA ki ‘AtmA svaya.n to shuddha hI hai — dravyadR^iShTise apariNamanasvarUp hai, paryAyadR^iShTise paradravyake nimittase rAgAdirUp pariNamit hotA hai’; isaliye ab j~nAnI svaya.n un bhAvo.nkA kartA nahI.n
Page 415 of 642
PDF/HTML Page 448 of 675
single page version
yathokta.n vastusvabhAvamajAna.nstvaj~nAnI shuddhasvabhAvAdAsa.nsAra.n prachyut ev, tataH karma- vipAkaprabhavai rAgadveShamohAdibhAvaiH pariNamamAno.aj~nAnI rAgadveShamohAdibhAvAnA.n kartA bhavan badhyat eveti pratiniyamaH . hotA, jo uday Ate hai.n unakA j~nAtA hI hotA hai ..280..
‘aj~nAnI aise vastusvabhAvako nahI.n jAnatA, isaliye vah rAgAdi bhAvo.nkA kartA hotA hai’ is arthakA, AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hai.n : —
shlokArtha : — [iti sva.n vastusvabhAva.n aj~nAnI na vetti ] aj~nAnI apane aise vastusvabhAvako nahI.n jAnatA, [ten saH rAgAdIn AtmanaH kuryAt ] isaliye vah rAgAdiko ( – rAgAdibhAvo.nko) apanA karatA hai, [ataH kArakaH bhavati ] ataH vah unakA ka rtA hotA hai .177.
gAthArtha : — [rAge cha dveShe cha kaShAyakarmasu cha ev ] rAg, dveSh aur ka ShAyak rmo.n hone par (arthAt unake uday hone par) [ye bhAvAH ] jo bhAv hote hai.n, [taiH tu ] un rUp [pariNamamAnaH ] pariNamit hotA huA aj~nAnI [rAgAdIn ] rAgAdiko [punaH api ] punaH punaH [badhnAti ] bA.NdhatA hai .
TIkA : — yathokta vastusvabhAvako na jAnatA huA aj~nAnI anAdi sa.nsArase lekar (apane) shuddhasvabhAvase chyut hI hai, isaliye karmodayase utpanna rAgadveShamohAdi bhAvo.nrUp pariNamatA huA aj~nAnI rAgadveShamohAdi bhAvo.nkA kartA hotA huA (karmo.nse) baddha hotA hI hai — aisA niyam hai .
Page 416 of 642
PDF/HTML Page 449 of 675
single page version
ya ime kilAj~nAninaH pudgalakarmanimittA rAgadveShamohAdipariNAmAsta ev bhUyo rAgadveShamohAdipariNAmanimittasya pudgalakarmaNo bandhaheturiti .
bhAvArtha : — aj~nAnI vastusvabhAvako to yathArtha nahI.n jAnatA aur karmodayase do bhAv hote hai.n unhe.n apanA samajhakar pariNamatA hai, isaliye vah unakA kartA hotA huA punaH punaH AgAmI karmo.nko bA.NdhatA hai — aisA niyam hai ..281..
‘‘ataH yah siddha huA (arthAt pUrvokta kAraNase nimnaprakAr nishchit huA)’’ aisA ab kahate hai.n : —
gAthArtha : — [rAge cha dveShe cha kaShAyakarmasu cha ev ] rAg, dveSh aur ka ShAyak rmo.nke hone par (arthAt unake uday hone par) [ye bhAvAH ] jo bhAv hote hai.n, [taiH tu ] un-rUp [pariNamamAnaH ] pariNamatA huA [chetayitA ] AtmA [rAgAdIn ] rAgAdiko [badhnAti ] bA.NdhatA hai .
TIkA : — nishchayase aj~nAnIko, pudgalakarma jinakA nimitta hai aise jo yah rAgadveShamohAdi pariNAm hai.n, ve hI punaH rAgadveShamohAdi pariNAmakA nimitta jo pudgalakarma usake bandhake kAraN hai .
bhAvArtha : — aj~nAnIke karmake nimittase rAgadveShamohAdi pariNAm hote hai.n ve hI punaH AgAmI karmabandhake kAraN hote hai.n ..282..
ab prashna hotA hai ki AtmA rAgAdikA akArak hI kaise hai ? isakA samAdhAn (AgamakA pramAN dekar ) karate hai.n : —
Page 417 of 642
PDF/HTML Page 450 of 675
single page version
appaDikamaNa.n duviha.n apachchakhANa.n tahev viNNeya.n . edeNuvadeseN ya akArago vaNNido chedA ..283.. appaDikamaNa.n duviha.n davve bhAve apachchakhANa.n pi . edeNuvadeseN ya akArago vaNNido chedA ..284.. jAva.n appaDikamaNa.n apachchakhANa.n cha davvabhAvANa.n . kuvvadi AdA tAva.n kattA so hodi NAdavvo ..285..
gAthArtha : — [apratikramaNa.n ] apratikra maN [dvividham ] do prakArakA hai, [tathA ev ] usI tarah [apratyAkhyAna.n ] apratyAkhyAn do prakArakA [vij~neyam ] jAnanA chAhie; — [eten upadeshen cha ] is upadeshase [chetayitA ] AtmA [akArakaH varNitaH ] akArak kahA gayA hai .
[apratikramaNa.n ] apratikra maN [dvividha.n ] do prakArakA hai — [dravye bhAve ] dravya sambandhI aur bhAv sambandhI; [apratyAkhyAnam api ] isIprakAr apratyAkhyAn bhI do prakArakA hai — dravya sambandhI aur bhAv sambandhI; — [eten upadeshen cha ] is upadeshase [chetayitA ] AtmA [akArakaH varNitaH ] akArak kahA gayA hai .
Page 418 of 642
PDF/HTML Page 451 of 675
single page version
AtmAtmanA rAgAdInAmakArak ev, apratikramaNApratyAkhyAnayordvaividhyopadeshAnyathAnupapatteH . yaH khalu apratikramaNApratyAkhyAnayordravyabhAvabheden dvividhopadeshaH sa, dravyabhAvayornimitta- naimittikabhAva.n prathayan, akartR^itvamAtmano j~nApayati . tat etat sthita.n — paradravya.n nimitta.n, naimittikA Atmano rAgAdibhAvAH . yadyeva.n neShyet tadA dravyApratikramaNApratyAkhyAnayoH kartR^itvanimittatvopadesho.anarthak ev syAt, tadanarthakatve tvekasyaivAtmano rAgAdibhAvanimittatvApattau nityakartR^itvAnuSha.ngAnmokShAbhAvaH prasajechcha . tataH paradravyamevAtmano rAgAdibhAvanimittamastu . tathA sati tu rAgAdInAmakArak evAtmA . tathApi yAvannimittabhUta.n dravya.n na pratikrAmati na pratyAchaShTe cha tAvannaimittikabhUta.n bhAva.n na pratikrAmati na pratyAchaShTe cha, yAvattu bhAva.n na pratikrAmati na pratyAchaShTe
[yAvat ] jab tak [AtmA ] AtmA [dravyabhAvayoH ] dravyakA aur bhAvakA [apratikramaNam cha apratyAkhyAna.n ] apratikra maN tathA apratyAkhyAn [karoti ] ka ratA hai [tAvat ] tab tak [saH ] vah [kartA bhavati ] ka rtA hotA hai, [j~nAtavyaH ] aisA jAnanA chAhie .
TIkA : — AtmA svataH rAgAdikA akArak hI hai; kyo.nki yadi aisA na ho to (arthAt yadi AtmA svataH hI rAgAdibhAvo.nkA kArak ho to) apratikramaN aur apratyAkhyAnakI dvividhatAkA upadesh nahI.n ho sakatA . apratikramaN aur apratyAkhyAnakA jo vAstavame.n dravya aur bhAvake bhedase dvividh (do prakArakA) upadesh hai vah, dravya aur bhAvake nimitta-naimittikatvako pragaT karatA huA, AtmAke akartR^itvako hI batalAtA hai . isaliye yah nishchit huA ki paradravya nimitta hai aur AtmAke rAgAdibhAv naimittik hai.n . yadi aisA na mAnA jAye to dravya-apratikramaN aur dravya-apratyAkhyAn kartR^itvake nimittarUp upadesh nirarthak hI hogA, aur vah nirarthak hone par ek hI AtmAko rAgAdibhAvo.nkA nimittatva A jAyegA, jisase nitya-kartR^itvakA prasa.ng A jAyegA, jisase mokShakA abhAv siddha hogA . isaliye paradravya hI AtmAke rAgAdibhAvo.nkA nimitta ho . aur aisA hone par, yah siddha huA ki AtmA rAgAdikA akArak hI hai . (isaprakAr yadyapi AtmA rAgAdikA akArak hI hai) tathApi jab tak vah nimittabhUt dravyakA ( – paradravyakA) pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahI.n karatA tab tak naimittikabhUt bhAvakA ( – rAgAdibhAvakA) pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahI.n karatA, aur jab tak bhAvakA pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahI.n karatA tab tak vah unakA kartA hI hai; jab vah nimittabhUt dravyakA pratikramaN tathA pratyAkhyAn karatA hai tabhI naimittikabhUt bhAvakA
Page 419 of 642
PDF/HTML Page 452 of 675
single page version
cha tAvatkartaiv syAt . yadaiv nimittabhUta.n dravya.n pratikrAmati pratyAchaShTe cha tadaiv naimittikabhUta.n bhAva.n pratikrAmati pratyAchaShTe cha, yadA tu bhAva.n pratikrAmati pratyAchaShTe cha tadA sAkShAdakartaiv syAt .
pratikramaN tathA pratyAkhyAn karatA hai, aur jab bhAvakA pratikramaN tathA pratyAkhyAn karatA hai tab vah sAkShAt akartA hI hai .
bhAvArtha : — atIt kAlame.n jin paradravyo.nkA grahaN kiyA thA unhe.n vartamAname.n achChA samajhanA, unake sa.nskAr rahanA, unake prati mamatva rahanA, vah dravya-apratikramaN hai aur un paradravyo.nke nimittase jo rAgAdibhAv hue the unhe.n vartamAname.n achChA jAnanA, unake sa.nskAr rahanA, unake prati mamatva rahanA, bhAv-apratikramaN hai . isI prakAr AgAmI kAl sambandhI paradravyo.nkI ichChA rakhanA, mamatva rakhanA, dravya apratyAkhyAn hai aur un paradravyo.nke nimittase AgAmI kAlame.n honevAle rAgAdibhAvo.nkI ichChA rakhanA, mamatva rakhanA, bhAv apratyAkhyAn hai . isaprakAr dravya- apratikramaN aur bhAv-apratikramaN tathA dravya-apratyAkhyAn aur bhAv-apratyAkhyAn — aisA jo apratikramaN aur apratyAkhyAnakA do prakArase upadesh hai, vah dravyabhAvake nimitta-naimittikabhAvako batalAtA hai . isase yah siddha huA ki — paradravya to nimitta hai aur rAgAdibhAv naimittik hai.n . isaprakAr AtmA rAgAdibhAvo.nko svayamev na karanese rAgAdibhAvo.nkA akartA hI hai aisA siddha huA . isaprakAr yadyapi yah AtmA rAgAdibhAvo.nkA akartA hI hai tathApi jab tak usake nimittabhUt paradravyake apratikramaN-apratyAkhyAn hai.n tab tak usake rAgAdibhAvo.nke apratikramaN-apratyAkhyAn hai.n, aur jab tak rAgAdibhAvo.nke apratikramaN-apratyAkhyAn hai.n tab tak vah rAgAdibhAvo.nkA kartA hI hai; jab vah nimittabhUt paradravyake pratikramaN-pratyAkhyAn karatA hai tab usake naimittik rAgAdibhAvo.nke bhI pratikramaN-pratyAkhyAn ho jAte hai.n, aur jab rAgAdibhAvo.nke pratikramaN- pratyAkhyAn ho jAte hai.n tab vah sAkShAt akartA hI hai ..283 se 285..
Page 420 of 642
PDF/HTML Page 453 of 675
single page version
yathAdhaHkarmaniShpannamuddeshaniShpanna.n cha pudgaladravya.n nimittabhUtamapratyAchakShANo naimittikabhUta.n bandhasAdhaka.n bhAva.n na pratyAchaShTe, tathA samastamapi paradravyamapratyAchakShANastannimittaka.n bhAva.n na pratyAchaShTe . yathA chAdhaHkarmAdIn pudgaladravyadoShAnna nAm karotyAtmA paradravyapariNAmatve sati AtmakAryatvAbhAvAt, tato.adhaHkarmoddeshika.n cha pudgaladravya.n na mam kArya.n nityamachetanatve sati
gAthArtha : — [adhaHkarmAdyAH ye ime ] adhaHk rma Adi jo yah [pudgaladravyasya doShAH ] pudgaladravyake doSh hai.n (unako j~nAnI arthAt AtmA ka ratA nahI.n hai;) [tAn ] unako [j~nAnI ] j~nAnI arthAt AtmA [katha.n karoti ] kaise ka re [ye tu ] ki jo [nityam ] sadA [paradravyaguNAH ] paradravyake guN hai ?
isaliye [adhaHkarma uddeshika.n cha ] adhaHk rma aur uddeshik [ida.n ] aisA [pudgalamayam dravya.n ] pudgalamay dravya hai (vah merA kiyA nahI.n hotA;) [tat ] vah [mam kR^i ta.n ] merA kiyA [katha.n bhavati ] kaise ho [yat ] ki jo [nityam ] sadA [achetanam ukta m ] achetan ka hA gayA hai ?
TIkA : — jaise adhaHkarmase niShpanna aur uddeshase niShpanna hue nimittabhUt (AhArAdi) pudgaladravyakA pratyAkhyAn na karatA huA AtmA ( – muni) naimittikabhUt bandhasAdhak bhAvakA pratyAkhyAn (tyAg) nahI.n karatA, isIprakAr samasta paradravyakA pratyAkhyAn na karatA huA AtmA usake nimittase honevAle bhAvako nahI.n tyAgatA . aur ‘‘adhaHkarma Adi pudgaladravyake doSho.nko AtmA vAstavame.n nahI.n karatA, kyo.nki ve paradravyake pariNAm hai.n, isaliye unhe.n AtmAke kAryatvakA abhAv hai; ataH adhaHkarma aur uddeshik pudgaladravya merA kArya nahI.n hai, kyo.nki vah nitya achetan
Page 421 of 642
PDF/HTML Page 454 of 675
single page version
matkAryatvAbhAvAt, — iti tattvaj~nAnapUrvaka.n pudgaladravya.n nimittabhUta.n pratyAchakShANo naimittikabhUta.n bandhasAdhaka.n bhAva.n pratyAchaShTe, tathA samastamapi paradravya.n pratyAchakShANastannimitta.n bhAva.n pratyAchaShTe . eva.n dravyabhAvayorasti nimittanaimittikabhAvaH .
tanmUlA.n bahubhAvasantatimimAmuddhartukAmaH samam .
yenonmUlitabandha eSh bhagavAnAtmAtmani sphU rjati ..178..
hai, isalie usako mere kAryatvakA abhAv hai;’’ — isaprakAr tattvaj~nAnapUrvak nimittabhUt pudgaladravyakA pratyAkhyAn karatA huA AtmA ( – muni) jaise naimittikabhUt bandhasAdhak bhAvakA pratyAkhyAn karatA hai, usIprakAr samasta paradravyakA pratyAkhyAn karatA huA ( – tyAg karatA huA) AtmA usake nimittase honevAle bhAvakA pratyAkhyAn karatA hai . isaprakAr dravya aur bhAvako nimitta-naimittikatA hai .
bhAvArtha : — yahA.N adhaHkarma aur uddeshik AhArake dR^iShTAntase dravya aur bhAvakI nimitta- naimittikatA dR^i.Dh.h.h kI hai .
jis pApakarmase AhAr niShpanna ho us pApakarmako adhaHkarma kahate hai.n, tathA us AhArako bhI adhaHkarma kahate hai.n . jo AhAr, grahaN karanevAleke nimittase hI banAyA gayA ho use uddeshik kahate hai.n . aise (adhaHkarma aur uddeshik) AhArakA jisane pratyAkhyAn nahI.n kiyA usane usake nimittase honevAle bhAvakA pratyAkhyAn nahI.n kiyA aur jisane tattvaj~nAnapUrvak us AhArakA pratyAkhyAn kiyA hai usane usake nimittase honevAle bhAvakA pratyAkhyAn kiyA hai . isaprakAr samasta dravyako aur bhAvako nimitta-naimittikabhAv jAnanA chAhiye . jo paradravyako grahaN karatA hai use rAgAdibhAv bhI hote hai.n, vah unakA kartA bhI hotA hai aur isaliye karmakA bandha bhI karatA hai; jab AtmA j~nAnI hotA hai tab use kuCh grahaN karanekA rAg nahI.n hotA, isaliye rAgAdirUp pariNaman bhI nahI.n hotA aur isaliye AgAmI bandha bhI nahI.n hotA . (isaprakAr j~nAnI paradravyakA kartA nahI.n hai .)..286-287..
shlokArtha : — [iti ] isaprakAr (paradravya aur apane bhAvakI nimitta-naimittik tAko) [Alochya ] vichAr karake, [tad-mUlA.n imAm bahubhAvasantatim samam uddhartukAmaH ]
Page 422 of 642
PDF/HTML Page 455 of 675
single page version
kArya.n bandha.n vividhamadhunA sadya ev praNudya .
tadvadyadvatprasaramaparaH ko.api nAsyAvR^iNoti ..179..
paradravyamUlak bahubhAvo.nkI santatiko ek hI sAth ukhA.D.h.h phe.n kanekA ichChuk puruSh, [tat kil samagra.n paradravya.n balAt vivechya ] us samasta paradravyako balapUrvak ( – udyamapUrvak, parAkramapUrvak) bhinna ka rake ( – tyAg karake), [nirbharavahat-pUrNa-ek-sa.nvid-yuta.n AtmAna.n ] atishayatAse bahate hue ( – dhArAvAhI) pUrNa ek sa.nvedanase yukta apane AtmAko [samupaiti ] prApta karatA hai, [yen ] ki jisase [unmUlitabandhaH eShaH bhagavAn AtmA ] jisane ka rmabandhanako mUlase ukhA.D.h.h phe.n kA hai, aisA yah bhagavAn AtmA [Atmani ] apaneme.n hI ( – AtmAme.n hI) [sphU rjati ] sphu rAyamAn hotA hai .
bhAvArtha : — jab paradravyakI aur apane bhAvakI nimitta-naimittikatA jAnakar samasta paradravyako bhinna karaneme.n-tyAganeme.n Ate hai.n, tab samasta rAgAdibhAvo.nkI santati kaT jAtI hai aur tab AtmA apanA hI anubhav karatA huA karmabandhanako kATakar apaneme.n hI prakAshit hotA hai . isaliye jo apanA hit chAhate hai.n ve aisA hI kare.n .178.
ab bandha adhikArako pUrNa karate hue usake antim ma.ngalake rUpame.n j~nAnakI mahimAke arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [kAraNAnA.n rAgAdInAm udaya.n ] bandhake kAraNarUp rAgAdike udayako [adayam ] nirdayatA pUrvak (ugra puruShArthase) [dArayat ] vidAraN karatI huI, [kArya.n vividham bandha.n ] us rAgAdike kAryarUp (j~nAnAvaraNAdi) anek prakArake bandhako [adhunA ] ab [sadyaH ev ] tatkAl hI [praNudya ] dUr ka rake, [etat j~nAnajyotiH ] yah j~nAnajyoti — [kShapitatimira.n ] ki jisane aj~nAnarUp andhakArakA nAsh kiyA hai vah — [sAdhu ] bhalIbhA.Nti [sannaddham ] sajja huI, — [tad-vat yad-vat ] aisI sajja huI ki [asya prasaram aparaH kaH api na AvR^iNoti ] usake vistArako anya koI AvR^it nahI.n kar sakatA .
bhAvArtha : — jab j~nAn pragaT hotA hai, rAgAdik nahI.n rahate, unakA kArya jo bandha vah bhI nahI.n rahatA, tab phi ra us j~nAnako AvR^it karanevAlA koI nahI.n rahatA, vah sadA prakAshamAn hI rahatA hai .179.
Page 423 of 642
PDF/HTML Page 456 of 675
single page version
bandha svA.Ngako alag karake bAhar nikal gayA .
tyo.n matihIn ju rAgavirodh liye vichare tab bandhan bADhai;
pAy samai upadesh yathArath rAgavirodh tajai nij chATai,
nAhi.n ba.Ndhai tab karmasamUh ju Ap gahai parabhAvani kATai .
isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImad amR^itachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAme.n bandhakA prarUpak 7vA.N a.nk samApta huA .
Page 424 of 642
PDF/HTML Page 457 of 675
single page version
nayanmokSha.n sAkShAtpuruShamupalambhaikaniyatam .
para.n pUrNa.n j~nAna.n kR^itasakalakR^itya.n vijayate ..180..
hai . vahA.N j~nAn sarva svA.NgakA j~nAtA hai, isaliye adhikArake prArambhame.n AchAryadev samyagj~nAnakI mahimAke rUpame.n ma.ngalAcharaN kahate hai.n : —
shlokArtha : — [idAnIm ] ab (bandha padArthake pashchAt), [praj~nA-krakach-dalanAt bandha- puruShau dvidhAkR^itya ] praj~nArUpI ka ravatase vidAraN dvArA bandha aur puruShako dvidhA (bhinna bhinna – do) karake, [puruSham upalambha-ek-niyatam ] puruShako — ki jo puruSh mAtra 1anubhUti dvArA hI nishchit hai use — [sAkShAt mokSha.n nayat ] sAkShAt mokSha prApta karAtA huA, [pUrNa.n j~nAna.n vijayate ] pUrNa j~nAn jayava.nt pravartatA hai . vah j~nAn [unmajjat-sahaj-param-Ananda-sarasa.n ] pragaT honevAle sahaj paramAna.ndake dvArA saras arthAt rasayukta hai, [para.n ] utkR^i ShTa hai, aur [kR^it-sakal-kR^itya.n ] jisane ka rane yogya samasta kArya ka ra liye hai.n ( – jise kuCh bhI ka ranA sheSh nahI.n hai) aisA hai . 1jitanA svarUp-anubhavan hai itanA hI AtmA hai .
Page 425 of 642
PDF/HTML Page 458 of 675
single page version
bhAvArtha : — j~nAn bandha aur puruShako pR^ithak karake, puruShako mokSha pahu.NchAtA huA, apanA sampUrNa svarUp pragaT karake jayavanta pravartatA hai . isaprakAr j~nAnakI sarvotkR^iShTatAkA kathan hI ma.ngalavachan hai .180.
ab, mokShakI prApti kaise hotI hai so kahate hai.n . usame.n pratham to, yah kahate hai.n ki, jo jIv bandhakA Ched nahI.n karatA, kintu mAtra bandhake svarUpako jAnanese hI santuShTa hai vah mokSha prApta nahI.n karatA : —
Page 426 of 642
PDF/HTML Page 459 of 675
single page version
AtmabandhayordvidhAkaraNa.n mokShaH . bandhasvarUpaj~nAnamAtra.n taddheturityeke, tadasat; na karmabaddhasya bandhasvarUpaj~nAnamAtra.n mokShahetuH, ahetutvAt, nigaDAdibaddhasya bandhasvarUpaj~nAnamAtravat . eten karmabandhaprapa.ncharachanAparij~nAnamAtrasantuShTA utthApyante .
gAthArtha : — [yathA nAm ] jaise [bandhanake ] bandhaname.n [chirakAlapratibaddhaH ] bahut samayase ba.NdhA huA [kashchit puruShaH ] koI puruSh [tasya ] us bandhanake [tIvramandasvabhAva.n ] tIvra-manda svabhAvako [kAla.n cha ] aur kAlako (arthAt yah bandhan itane kAlase hai isaprakAr) [vijAnAti ] jAnatA hai, [yadi ] kintu yadi [na api Cheda.n karoti ] us bandhanako svaya.n nahI.n kATatA [ten na muchyate ] to vah usase mukta nahI.n hotA [tu ] aur [bandhanavashaH san ] bandhanavash rahatA huA [bahuken api kAlen ] bahut kAlame.n bhI [saH naraH ] vah puruSh [vimokSham na prApnoti ] bandhanase ChUTanerUp muktiko prApta nahI.n karatA; [iti ] isIprakAr jIv [karmabandhanAnA.n ] ka rma-bandhano.nke [pradeshasthitiprakR^itim evam anubhAgam ] pradesh, sthiti, prakR^i ti aur anubhAgako [jAnan api ] jAnatA huA bhI [na muchyate ] (ka rmabandhase) nahI.n ChUTatA, [cha yadi saH ev shuddhaH ] kintu yadi vah svaya.n (rAgAdiko dUr ka rake) shuddha hotA hai [muchyate ] tabhI ChUTatA hai-mukta hotA hai .
TIkA : — AtmA aur bandhakA dvidhAkaraN (arthAt AtmA aur bandhako alag alag kar denA) so mokSha hai . kitane hI log kahate hai.n ki ‘bandhake svarUpakA j~nAnamAtra mokShakA kAraN hai (arthAt bandhake svarUpako jAnanemAtrase hI mokSha hotA hai)’, kintu yah asat hai; karmase ba.Ndhe hue (jIv)ko bandhake svarUpakA j~nAnamAtra mokShakA kAraN nahI.n hai, kyo.nki jaise be.DI Adise ba.Ndhe hue (jIv)ko bandhake svarUpakA j~nAnamAtra bandhase mukta honekA kAraN nahI.n hai . usIprakAr karmase ba.Ndhe hue (jIv)ko karmabandhake svarUpakA j~nAnamAtra karmabandhase mukta honekA kAraN nahI.n hai . is kathanase unakA utthApan (khaNDan) kiyA gayA hai jo karmabandhake prapa.nchakI (-vistArakI) rachanAke j~nAnamAtrase santuShTa ho rahe hai.n .
bhAvArtha : — koI anyamatI yah mAnate hai.n ki bandhake svarUpako jAn lenese hI mokSha ho jAtA hai . unakI is mAnyatAkA is kathanase nirAkaraN kar diyA gayA hai . jAnanemAtrase hI bandha nahI.n kaT jAtA, kintu vah kATanese hI kaTatA hai ..288 se 290..
Page 427 of 642
PDF/HTML Page 460 of 675
single page version
bandhachintAprabandho mokShaheturityanye, tadapyasat; na karmabaddhasya bandhachintAprabandho mokShahetuH, ahetutvAt, nigaDAdibaddhasya bandhachintAprabandhavat . eten karmabandhaviShayachintAprabandhAtmak- vishuddhadharmadhyAnAndhabuddhayo bodhyante .
gAthArtha : — [yathA ] jaise [bandhanabaddhaH ] bandhano.nse ba.NdhA huA puruSh [bandhAn chintayan ] bandho.nke vichAr ka ranese [vimokSham na prApnoti ] muktiko prApta nahI.n karatA (arthAt bandhase nahI.n ChUTatA), [tathA ] isIprakAr [jIvaH api ] jIv bhI [bandhAn chintayan ] bandho.nke vichAr ka ranese [vimokSham na prApnoti ] mokShako prApta nahI.n karatA .
TIkA : — anya kitane hI log yah kahate hai.n ki ‘bandha sambandhI vichAr shrR^i~N.hkhalA mokShakA kAraN hai’, kintu yah bhI asat hai; karmase ba.Ndhe hue (jIv) ko bandha sambandhI vichArakI shrR^i~N.hkhalA mokShakA kAraN nahI.n hai, kyo.nki jaise be.DI Adise ba.Ndhe hue (puruSh)ko us bandha sambandhI vichArashrR^i~N.hkhalA ( – vichArakI para.nparA) bandhase ChUTanekA kAraN nahI.n hai, usIprakAr karmase ba.Ndhe hue (puruSh)ko karmabandha sambandhI vichArashrR^i~N.hkhalA karmabandhase mukta honekA kAraN nahI.n hai . is (kathan)se, karmabandha sambandhI vichArashrR^i~N.hkhalAtmak vishuddha ( – shubh) dharmadhyAnase jinakI buddhi andha hai, unhe.n samajhAyA jAtA hai .
bhAvArtha : — karmabandhakI chintAme.n man lagA rahe to bhI mokSha nahI.n hotA . yah to dharmadhyAnarUp shubh pariNAm hai . jo keval (mAtra) shubh pariNAmase hI mokSha mAnate hai.n, unhe.n yahA.N upadesh diyA gayA hai ki — shubh pariNAmase mokSha nahI.n hotA ..291..
‘‘(yadi bandhake svarUpake j~nAnamAtrase bhI mokSha nahI.n hotA aur bandhake vichAr karanese bhI mokSha nahI.n hotA) tab phi ra mokShakA kAraN kyA hai ?’’ aisA prashna hone par ab mokShakA upAy batAte hai.n : —