Samaysar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 276-292 ; Kalash: 174-180 ; Moksha adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 23 of 34

 

Page 408 of 642
PDF/HTML Page 441 of 675
single page version

abhavyo hi nityakarmaphalachetanArUpa.n vastu shraddhatte, nityaj~nAnachetanAmAtra.n na tu shraddhatte,
nityamev bhedavij~nAnAnarhatvAt . tataH sa karmamokShanimitta.n j~nAnamAtra.n bhUtArtha.n dharma.n na shraddhatte, bhog-
nimitta.n shubhakarmamAtramabhUtArthamev shraddhatte . tat evAsau abhUtArthadharmashraddhAnapratyayanarochanasparshanai-
ruparitanagraiveyakabhogamAtramAskandet, na punaH kadAchanApi vimuchyet . tato.asya bhUtArthadharma-
shraddhAnAbhAvAt shraddhAnamapi nAsti . eva.n sati tu nishchayanayasya vyavahAranayapratiShedho yujyat ev .
parantu ka rmakShayake nimittarUp dharmakI nahI.n . (arthAt ka rmakShayake nimittarUp dharmakI na to shraddhA
karatA hai, na usakI pratIti karatA hai, na usakI ruchi karatA hai aur na usakA sparsha karatA hai .)
TIkA :abhavya jIv nityakarmaphalachetanArUp vastukI shraddhA karatA hai, kintu
nityaj~nAnachetanAmAtra vastukI shraddhA nahI.n karatA, kyo.nki vah sadA hI (sva-parake) bhedavij~nAnake
ayogya hai
. isilaye vah karmo.nse ChUTaneke nimittarUp, j~nAnamAtra, bhUtArtha (satyArtha) dharmakI shraddhA
nahI.n karatA, (kintu) bhogake nimittarUp, shubhakarmamAtra, abhUtArtha dharmakI hI shraddhA karatA hai;
isIliye vah abhUtArtha dharmakI shraddhA, pratIti, ruchi aur sparshanase U parake graiveyak takake
bhogamAtrako prApta hotA hai, kintu kabhI bhI karmase mukta nahI.n hotA
. isaliye use bhUtArtha dharmake
shraddhAnakA abhAv honese (yathArtha) shraddhAn bhI nahI.n hai .
aisA honese nishchayanayake dvArA vyavahAranayakA niShedh yogya hI hai .
bhAvArtha :abhavya jIvake bhedaj~nAn honekI yogyatA na honese vah karmaphalachetanAko
jAnatA hai, kintu j~nAnachetanAko nahI.n jAnatA; isaliye use shuddha Atmik dharmakI shraddhA nahI.n hai .
vah shubh karmako hI dharma samajhakar usakI shraddhA karatA hai, isaliye usake phalasvarUp graiveyak
takake bhogako prApta hotA hai, kintu karmakA kShay nahI.n hotA
. isaprakAr satyArtha dharmakA shraddhAn na
honese usake shraddhAn hI nahI.n kahA jA sakatA .
isaprakAr vyavahAranayake Ashrit abhavya jIvako j~nAn-shraddhAn na honese nishchayanay dvArA
kiyA jAnevAlA vyavahArakA niShedh yogya hI hai .
yahA.N itanA visheSh jAnanA chAhie kiyah hetuvAdarUp anubhavapradhAn grantha hai, isaliye
isame.n anubhavakI apekShAse bhavya-abhavyakA nirNay hai . ab yadi ise ahetuvAd Agamake sAth
milAye.n toabhavyako vyavahAranayake pakShakA sUkShma, kevalIgamya Ashay rah jAtA hai jo ki
Chadmasthako anubhavagochar nahI.n bhI hotA, mAtra sarvaj~nadev jAnate hai.n; isaprakAr keval vyavahArakA pakSha
rahanese usake sarvathA ekAntarUp mithyAtva rahatA hai
. is vyavahAranayake pakShakA Ashay abhavyake
sarvathA kabhI bhI miTatA hI nahI.n hai ..275..

Page 409 of 642
PDF/HTML Page 442 of 675
single page version

kIdR^ishau pratiShedhyapratiShedhakau vyavahAranishchayanayAviti chet
AyArAdI NANa.n jIvAdI da.nsaNa.n cha viNNeya.n .
ChajjIvaNika.n cha tahA bhaNadi charitta.n tu vavahAro ..276..
AdA khu majjha NANa.n AdA me da.nsaNa.n charitta.n cha .
AdA pachchakkhANa.n AdA me sa.nvaro jogo ..277..
AchArAdi j~nAna.n jIvAdi darshana.n cha vij~neyam .
ShaDjIvanikAya.n cha tathA bhaNati charitra.n tu vyavahAraH ..276..
AtmA khalu mam j~nAnamAtmA me darshana.n charitra.n cha .
AtmA pratyAkhyAnamAtmA me sa.nvaro yogaH ..277..
AchArAdishabdashruta.n j~nAnasyAshrayatvAjj~nAna.n, jIvAdayo navapadArthA darshanasyAshray-
52
ab yah prashna hotA hai ki ‘‘nishchayanayake dvArA niShedhya vyavahAranay, aur vyavahAranayakA
niShedhak nishchayanay ve dono.n nay kaise hai.n ?’’ ataH vyavahAr aur nishchayakA svarUp kahate hai.n
‘AchAr’ Adik j~nAn hai, jIvAdi darshan jAnanA .
ShaTjIvakAy charitra hai,yah kathan nay vyavahArakA ..276..
mujh Atma nishchay j~nAn hai, mujh Atma darshan charit hai .
mujh Atma pratyAkhyAn aru, mujh Atma sa.nvar-yog hai ..277..
gAthArtha :[AchArAdi ] AchArA.NgAdi shAstra [j~nAna.n ] j~nAn hai, [jIvAdi ] jIvAdi tattva
[darshana.n vij~neyam cha ] darshan jAnanA chAhie [cha ] tathA [ShaDjIvanikAya.n ] Cha jIv-nikAy
[charitra.n ] chAritra hai
[tathA tu ] aisA to [vyavahAraH bhaNati ] vyavahAranay kahatA hai .
[khalu ] nishchayase [mam AtmA ] merA AtmA hI [j~nAnam ] j~nAn hai, [me AtmA ] merA
AtmA hI [darshana.n charitra.n cha ] darshan aur chAritra hai, [AtmA ] merA AtmA hI [pratyAkhyAnam ]
pratyAkhyAn hai, [me AtmA ] merA AtmA hI [sa.nvaraH yogaH ] sa.nvar aur yog (
samAdhi, dhyAn)
hai .
TIkA :AchArA.NgAdi shabdashrut j~nAn hai, kyo.nki vah (shabdashrut) j~nAnakA Ashray hai,

Page 410 of 642
PDF/HTML Page 443 of 675
single page version

tvAddarshana.n, ShaDjIvanikAyashchAritrasyAshrayatvAchchAritramiti vyavahAraH . shuddha AtmA j~nAnAshrayatvAjjhAna.n,
shuddha AtmA darshanAshrayatvAddarshana.n, shuddha AtmA chAritrAshrayatvAchchAritramiti nishchayaH . tatrAchArAdInA.n
j~nAnAdyAshrayatvasyAnaikAntikatvAdvayavahAranayaH pratiShedhyaH . nishchayanayastu shuddhasyAtmano j~nAnAdyA-
shrayatvasyaikAntikatvAttatpratiShedhakaH . tathA hinAchArAdishabdashrutamekAnten j~nAnasyAshrayaH,
tatsadbhAve.apyabhavyAnA.n shuddhAtmAbhAven j~nAnasyAbhAvAt; na cha jIvAdayaH padArthA darshanasyAshrayaH,
tatsadbhAve.apyabhavyAnA.n shuddhAtmAbhAven darshanasyAbhAvAt; na cha ShaDjIvanikAyaH chAritrasyAshrayaH,
tatsadbhAve.apyabhavyAnA.n shuddhAtmAbhAven chAritrasyAbhAvAt
. shuddha Atmaiv j~nAnasyAshrayaH,
AchArAdishabdashrutasadbhAve.asadbhAve vA tatsadbhAvenaiv j~nAnasya sadbhAvAt; shuddha Atmaiv darshanasyAshrayaH,
jIvAdipadArthasadbhAve.asadbhAve vA tatsadbhAvenaiv darshanasya sadbhAvAt; shuddha Atmaiv chAritrasyAshrayaH,
jIvAdi nav padArtha darshan hai.n, kyo.nki ve (nav padArtha) darshanake Ashray aur Chah jIv-nikAy
chAritra hai, kyo.nki vah (Chah jIvanikAy) chAritrakA Ashray hai; isaprakAr vyavahAr hai
. shuddha
AtmA j~nAn hai, kyo.nki vah (shuddha AtmA) j~nAnakA Ashray hai, shuddha AtmA darshan hai; kyo.nki
vah darshanakA Ashray hai aur shuddha AtmA chAritra hai, kyo.nki vah chAritrakA Ashray hai; isaprakAr
nishchay hai
. iname.n, vyavahAranay pratiShedhya arthAt niShedhya hai, kyo.nki AchArA.ngAdiko j~nAnAdikA
Ashrayatva anaikAntik haivyabhichArayukta hai; (shabdashrutAdiko j~nAnAdikA AshrayasvarUp mAnaneme.n
vyabhichAr AtA hai, kyo.nki shabdashrutAdik hone par bhI j~nAnAdi nahI.n bhI hote, isaliye vyavahAranay
pratiShedhya hai;) aur nishchayanay vyavahAranayakA pratiShedhak hai, kyo.nki shuddha AtmAke j~nAnAdikA
Ashrayatva aikAntik hai
. (shuddha AtmAko j~nAnAdikA Ashray mAnaneme.n vyabhichAr nahI.n hai, kyo.nki
jahA.N shuddha AtmA hotA hai vahA.N j~nAn-darshan-chAritra hote hI hai.n .) yahI bAt hetupUrvak samajhAI
jAtI hai :
AchArA.ngAdi shabdashrut ekAntase j~nAnakA Ashray nahI.n hai, kyo.nki usake (arthAt
shabdashrutake) sadbhAvame.n bhI abhavyo.nko shuddha AtmAke abhAvake kAraN j~nAnakA abhAv hai; jIvAdi
navapadArtha darshanake Ashray nahI.n hai.n, kyo.nki unake sadbhAvame.n bhI abhavyo.nko shuddha AtmAke
abhAvake kAraN darshanakA abhAv hai; Chah jIv-nikAy chAritrake Ashray nahI.n hai.n, kyo.nki unake
sadbhAvame.n bhI abhavyo.nko shuddha AtmAke abhAvake kAraN chAritrakA abhAv hai
. shuddha AtmA hI
j~nAnakA Ashray hai, kyo.nki AchArA.ngAdi shabdashrutake sadbhAvame.n yA asadbhAvame.n usake (shuddha
AtmAke) sadbhAvase hI j~nAnakA sadbhAv hai; shuddha AtmA hI darshanakA Ashray hai, kyo.nki jIvAdi
navapadArtho.nke sadbhAvame.n yA asadbhAvame.n usake (-shuddha AtmAke) sadbhAvase hI darshanakA

Page 411 of 642
PDF/HTML Page 444 of 675
single page version

ShaDjIvanikAyasadbhAve.asadbhAve vA tatsadbhAvenaiv chAritrasya sadbhAvAt .
(upajAti)
rAgAdayo bandhanidAnamuktA-
ste shuddhachinmAtramaho.atiriktAH
.
AtmA paro vA kimu tannimitta-
miti praNunnAH punarevamAhuH
..174..
jah phalihamaNI suddho Na saya.n pariNamadi rAgamAdIhi.n .
ra.ngijjadi aNNehi.n du so rattAdIhi.n davvehi.n ..278..
sadbhAv hai; shuddha AtmA hI chAritrakA Ashray hai, kyo.nki Chah jIv-nikAyake sadbhAvame.n yA
asadbhAvame.n usake (
shuddha AtmAke) sadbhAvase hI chAritrakA sadbhAv hai .
bhAvArtha :AchArA.ngAdi shabdashrutakA j~nAn, jIvAdi nav padArtho.nkA shraddhAn tathA ChahakAyake
jIvo.nkI rakShAin sabake hote hue bhI abhavyake j~nAn, darshan, chAritra nahI.n hote, isaliye
vyavahAranay to niShedhya hai; aur jahA.N shuddhAtmA hotA hai vahA.N j~nAn, darshan, chAritra hote hI hai.n, isaliye
nishchayanay vyavahArakA niShedhak hai
. ataH shuddhanay upAdey kahA gayA hai ..276-277..
ab AgAmI kathanakA sUchak kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :‘‘[rAgAdayaH bandhanidAnam uktAH ] rAgAdiko bandhakA kAraN ka hA aur [te
shuddha-chinmAtra-mahaH-atiriktAH ] unhe.n shuddhachaitanyamAtra jyotise (arthAt AtmAse) bhinna ka hA;
[tad-nimittam ] tab phi ra us rAgAdikA nimitta [kimu AtmA vA paraH ] AtmA hai yA koI
anya ?’’ [iti praNunnAH punaH evam AhuH ] isaprakAr (shiShyake) prashnase prerit hote hue
AchAryabhagavAn punaH isaprakAr (nimnaprakArase) ka hate hai.n
.174.
uparokta prashnake uttararUpame.n AchAryadev kahate hai.n :
jyo.n phaTikamaNi hai shuddha, Ap na raktarUp ju pariName .
par anya rakta padArthase, raktAdirUp ju pariName ..278..

Page 412 of 642
PDF/HTML Page 445 of 675
single page version

eva.n NANI suddho Na saya.n pariNamadi rAgamAdIhi.n .
rAijjadi aNNehi.n du so rAgAdIhi.n dosehi.n ..279..
yathA spha TikamaNiH shuddho na svaya.n pariNamate rAgAdyaiH .
rajyate.anyaistu sa raktAdibhirdravyaiH ..278..
eva.n j~nAnI shuddho na svaya.n pariNamate rAgAdyaiH .
rajyate.anyaistu sa rAgAdibhirdoShaiH ..279..
yathA khalu kevalaH spha TikopalaH, pariNAmasvabhAvatve satyapi, svasya shuddhasvabhAvatven
rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhiH svaya.n na pariNamate, paradravyeNaiv svaya.n rAgAdibhAvApannatayA
svasya rAgAdinimittabhUten, shuddhasvabhAvAtprachyavamAn ev, rAgAdibhiH pariNamyate; tathA kevalaH
kilAtmA, pariNAmasvabhAvatve satyapi, svasya shuddhasvabhAvatven rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhiH
tyo.n ‘j~nAnI’ bhI hai shuddha, Ap na rAgarUp ju pariName .
par anya jo rAgAdi dUShaN, unase vah rAgI bane ..279..
gAthArtha :[yathA ] jaise [spha TikamaNiH ] spha Tik maNi [shuddhaH ] shuddha honese
[rAgAdyaiH ] rAgAdirUpase (lalAI-AdirUpase) [svaya.n ] apane Ap [na pariNamate ] pariNamatA
nahI.n hai, [tu ] para.ntu [anyaiH raktAdibhiH dravyaiH ] anya raktAdi dravyo.nse [saH ] vah [rajyate ] rakta
(
lAl) Adi kiyA jAtA hai, [eva.n ] isIprakAr [j~nAnI ] j~nAnI arthAt AtmA [shuddhaH ] shuddha
honese [rAgAdyaiH ] rAgAdirUp [svaya.n ] apane Ap [na pariNamate ] pariNamatA nahI.n hai, [tu ] para.ntu
[anyaiH rAgAdibhiH doShaiH ] anya rAgAdi doSho.nse [saH ] vah [rajyate ] rAgI Adi kiyA
jAtA hai
.
TIkA :jaise vAstavame.n keval (akelA) spha TikamaNi, svaya.n pariNamanasvabhAvavAlA
hone par bhI, apaneko shuddhasvabhAvatvake kAraN rAgAdikA nimittatva na honese (svaya.n apaneko
lalAI-AdirUp pariNamanakA nimitta na honese) apane Ap rAgAdirUp nahI.n pariNamatA, kintu
jo apane Ap rAgAdibhAvako prApta honese spha TikamaNiko rAgAdikA nimitta hotA hai aise paradravyake
dvArA hI, shuddhasvabhAvase chyut hotA huA hI, rAgAdirUp pariNamit kiyA jAtA hai; isIprakAr
vAstavame.n keval (
akelA) AtmA, svaya.n pariNaman-svabhAvavAlA hone par bhI, apaneko

Page 413 of 642
PDF/HTML Page 446 of 675
single page version

svaya.n na pariNamate, paradravyeNaiv svaya.n rAgAdibhAvApannatayA svasya rAgAdinimittabhUten,
shuddhasvabhAvAtprachyavamAn ev, rAgAdibhiH pariNamyate
. iti tAvadvastusvabhAvaH .
(upajAti)
na jAtu rAgAdinimittabhAv-
mAtmAtmano yAti yathArkakAntaH
.
tasminnimitta.n parasa.ng ev
vastusvabhAvo.ayamudeti tAvat
..175..
shuddhasvabhAvatvake kAraN rAgAdikA nimittatva na honese (svaya.n apaneko rAgAdirUp pariNamanakA
nimitta na honese) apane Ap hI rAgAdirUp nahI.n pariNamatA, parantu jo apane Ap rAgAdibhAvako
prApta honese AtmAko rAgAdikA nimitta hotA hai aise paradravyake dvArA hI, shuddhasvabhAvase chyut hotA
huA hI, rAgAdirUp pariNamit kiyA jAtA hai
.aisA vastusvabhAv hai .
bhAvArtha :spha TikamaNi svaya.n to mAtra ekAkAr shuddha hI hai; vah pariNamanasvabhAvavAlA
hone par bhI akelA apane Ap lalAI-AdirUp nahI.n pariNamatA, kintu lAl Adi paradravyake
nimittase (svaya.n lalAI-AdirUp pariNamate aise paradravyake nimittase) lalAI-AdirUp
pariNamatA hai
. isIprakAr AtmA svaya.n to shuddha hI hai; vah pariNamanasvabhAvavAlA hone par bhI
akelA apane Ap rAgAdirUp nahI.n pariNamatA, parantu rAgAdirUp paradravyake nimittase (arthAt
svaya.n rAgAdirUp pariNaman karanevAle paradravyake nimittase) rAgAdirUp pariNamatA hai . aisA vastukA
hI svabhAv hai, usame.n anya kisI tarkako avakAsh nahI.n hai ..278-279..
ab is arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[yathA arkakAntaH ] sUryakAntamaNikI bhA.Nti (-jaise sUryakAntamaNi svataH
hI agnirUp pariNamit nahI.n hotA, usake agnirUp pariNamaname.n sUryabimba nimitta hai, usIprakAr)
[AtmA AtmanaH rAgAdinimittabhAvam jAtu na yAti ] AtmA apaneko rAgAdikA nimitta ka bhI
bhI nahI.n hotA, [tasmin nimitta.n parasa.ngaH ev ] usame.n nimitta parasa.ng hI (
paradravyakA sa.ng hI)
hai [ayam vastusvabhAvaH udeti tAvat ] aisA vastusvabhAv prakAshamAn hai . (sadaiv vastukA
aisA hI svabhAv hai, ise kisIne banAyA nahI.n hai .) .175.
‘aise vastusvabhAvako jAnatA huA j~nAnI rAgAdiko nijarUp nahI.n karatA’ is arthakA,
tathA AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hai.n :

Page 414 of 642
PDF/HTML Page 447 of 675
single page version

(anuShTubh)
iti vastusvabhAva.n sva.n j~nAnI jAnAti ten saH .
rAgAdInnAtmanaH kuryAnnAto bhavati kArakaH ..176..
Na ya rAgadosamoha.n kuvvadi NANI kasAyabhAva.n vA .
sayamappaNo Na so teN kArago tesi.n bhAvANa.n ..280..
na cha rAgadveShamoha.n karoti j~nAnI kaShAyabhAva.n vA .
svayamAtmano na sa ten kArakasteShA.n bhAvAnAm ..280..
yathokta.n vastusvabhAva.n jAnan j~nAnI shuddhasvabhAvAdev na prachyavate, tato rAgadveShamohAdi-
bhAvaiH svaya.n na pariNamate, na pareNApi pariNamyate, tataShTa.nkotkIrNaikaj~nAyakabhAvo j~nAnI
rAgadveShamohAdibhAvAnAmakartaiveti pratiniyamaH
.
shlokArtha :[iti sva.n vastusvabhAva.n j~nAnI jAnAti ] j~nAnI aise apane vastusvabhAvako
jAnatA hai, [ten saH rAgAdIn AtmanaH na kuryAt ] isaliye vah rAgAdiko nijarUp nahI.n karatA,
[ataH kArakaH na bhavati ] ataH vah (rAgAdikA) ka rtA nahI.n hai
.176.
ab, isIprakAr gAthA dvArA kahate hai.n :
kabhi rAgadveShavimoh agar kaShAyabhAv ju nijaviShai.n .
j~nAnI svaya.n karatA nahI.n, isase na tatkArak bane ..280..
gAthArtha :[j~nAnI ] j~nAnI [rAgadveShamoha.n ] rAg-dveSh-mohako [vA kaShAyabhAva.n ] athavA
ka ShAyabhAvako [svayam ] apane Ap [AtmanaH ] apaneme.n [na cha karoti ] nahI.n karatA, [ten ]
isaliye [saH ] vah, [teShA.n bhAvAnAm ] un bhAvo.nkA [kArakaH na ] kArak arthAt ka rtA nahI.n hai
.
TIkA :yathokta (arthAt jaisA kahA vaise) vastusvabhAvako jAnatA huA j~nAnI (apane)
shuddhasvabhAvase hI chyut nahI.n hotA, isaliye vah rAg-dveSh-moh Adi bhAvo.nrUp svataH pariNamit nahI.n
hotA aur dUsareke dvArA bhI pariNamit nahI.n kiyA jAtA, isaliye Ta.nkotkIrNa ek j~nAyakabhAvasvarUp
j~nAnI rAg-dveSh-moh Adi bhAvo.nkA akartA hI hai
aisA niyam hai .
bhAvArtha :AtmA jab j~nAnI huA tab usane vastukA aisA svabhAv jAnA ki
‘AtmA svaya.n to shuddha hI haidravyadR^iShTise apariNamanasvarUp hai, paryAyadR^iShTise paradravyake
nimittase rAgAdirUp pariNamit hotA hai’; isaliye ab j~nAnI svaya.n un bhAvo.nkA kartA nahI.n

Page 415 of 642
PDF/HTML Page 448 of 675
single page version

(anuShTubh)
iti vastusvabhAva.n sva.n nAj~nAnI vetti ten saH .
rAgAdInAtmanaH kuryAdato bhavati kArakaH ..177..
rAgamhi ya dosamhi ya kasAyakammesu chev je bhAvA .
tehi.n du pariNama.nto rAgAdI ba.ndhadi puNo vi ..281..
rAge cha dveShe cha kaShAyakarmasu chaiv ye bhAvAH .
taistu pariNamamAno rAgAdIn badhnAti punarapi ..281..
yathokta.n vastusvabhAvamajAna.nstvaj~nAnI shuddhasvabhAvAdAsa.nsAra.n prachyut ev, tataH karma-
vipAkaprabhavai rAgadveShamohAdibhAvaiH pariNamamAno.aj~nAnI rAgadveShamohAdibhAvAnA.n kartA bhavan badhyat
eveti pratiniyamaH
.
hotA, jo uday Ate hai.n unakA j~nAtA hI hotA hai ..280..
‘aj~nAnI aise vastusvabhAvako nahI.n jAnatA, isaliye vah rAgAdi bhAvo.nkA kartA hotA hai’ is
arthakA, AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hai.n :
shlokArtha :[iti sva.n vastusvabhAva.n aj~nAnI na vetti ] aj~nAnI apane aise vastusvabhAvako
nahI.n jAnatA, [ten saH rAgAdIn AtmanaH kuryAt ] isaliye vah rAgAdiko (rAgAdibhAvo.nko)
apanA karatA hai, [ataH kArakaH bhavati ] ataH vah unakA ka rtA hotA hai .177.
ab isI arthakI gAthA kahate hai.n :
par rAg-dveSh-kaShAyakarmanimitta hove.n bhAv jo .
un-rUp jo jIv pariName phi ra bA.NdhatA rAgAdiko ..281..
gAthArtha :[rAge cha dveShe cha kaShAyakarmasu cha ev ] rAg, dveSh aur ka ShAyak rmo.n hone par
(arthAt unake uday hone par) [ye bhAvAH ] jo bhAv hote hai.n, [taiH tu ] un rUp [pariNamamAnaH ]
pariNamit hotA huA aj~nAnI [rAgAdIn ] rAgAdiko [punaH api ] punaH punaH [badhnAti ] bA.NdhatA hai
.
TIkA :yathokta vastusvabhAvako na jAnatA huA aj~nAnI anAdi sa.nsArase lekar (apane)
shuddhasvabhAvase chyut hI hai, isaliye karmodayase utpanna rAgadveShamohAdi bhAvo.nrUp pariNamatA huA aj~nAnI
rAgadveShamohAdi bhAvo.nkA kartA hotA huA (karmo.nse) baddha hotA hI hai
aisA niyam hai .

Page 416 of 642
PDF/HTML Page 449 of 675
single page version

tataH sthitametat
rAgamhi ya dosamhi ya kasAyakammesu chev je bhAvA .
tehi.n du pariNama.nto rAgAdI ba.ndhade chedA ..282..
rAge cha dveShe cha kaShAyakarmasu chaiv ye bhAvAH .
taistu pariNamamAno rAgAdIn badhnAti chetayitA ..282..
ya ime kilAj~nAninaH pudgalakarmanimittA rAgadveShamohAdipariNAmAsta ev bhUyo
rAgadveShamohAdipariNAmanimittasya pudgalakarmaNo bandhaheturiti .
kathamAtmA rAgAdInAmakArak eveti chet
bhAvArtha :aj~nAnI vastusvabhAvako to yathArtha nahI.n jAnatA aur karmodayase do bhAv hote
hai.n unhe.n apanA samajhakar pariNamatA hai, isaliye vah unakA kartA hotA huA punaH punaH AgAmI
karmo.nko bA.NdhatA hai
aisA niyam hai ..281..
‘‘ataH yah siddha huA (arthAt pUrvokta kAraNase nimnaprakAr nishchit huA)’’ aisA ab
kahate hai.n :
yo.n rAg-dveSh-kaShAyakarmanimitta hove.n bhAv jo .
un-rUp AtmA pariName.n, vah bA.NdhatA rAgAdiko ..282..
gAthArtha :[rAge cha dveShe cha kaShAyakarmasu cha ev ] rAg, dveSh aur ka ShAyak rmo.nke hone par
(arthAt unake uday hone par) [ye bhAvAH ] jo bhAv hote hai.n, [taiH tu ] un-rUp [pariNamamAnaH ]
pariNamatA huA [chetayitA ] AtmA [rAgAdIn ] rAgAdiko [badhnAti ] bA.NdhatA hai
.
TIkA :nishchayase aj~nAnIko, pudgalakarma jinakA nimitta hai aise jo yah
rAgadveShamohAdi pariNAm hai.n, ve hI punaH rAgadveShamohAdi pariNAmakA nimitta jo pudgalakarma usake
bandhake kAraN hai
.
bhAvArtha :aj~nAnIke karmake nimittase rAgadveShamohAdi pariNAm hote hai.n ve hI punaH
AgAmI karmabandhake kAraN hote hai.n ..282..
ab prashna hotA hai ki AtmA rAgAdikA akArak hI kaise hai ? isakA samAdhAn (AgamakA
pramAN dekar ) karate hai.n :

Page 417 of 642
PDF/HTML Page 450 of 675
single page version

appaDikamaNa.n duviha.n apachchakhANa.n tahev viNNeya.n .
edeNuvadeseN ya akArago vaNNido chedA ..283..
appaDikamaNa.n duviha.n davve bhAve apachchakhANa.n pi .
edeNuvadeseN ya akArago vaNNido chedA ..284..
jAva.n appaDikamaNa.n apachchakhANa.n cha davvabhAvANa.n .
kuvvadi AdA tAva.n kattA so hodi NAdavvo ..285..
apratikramaNa.n dvividhamapratyAkhyAna.n tathaiv vij~neyam .
etenopadeshen chAkArako varNitashchetayitA ..283..
apratikramaNa.n dvividha.n dravye bhAve.api.apratyAkhyAn .
etenopadeshen chAkArako varNitashchetayitA ..284..
53
anapratikramaN do bhA.Nti, anapachakhAN bhI do bhA.Nti hai .
jIvako akArak hai kahA is rItake upadeshase ..283..
anapratikramaN dodravyabhAv ju, yo.nhi anapachakhAN hai .
jIvako akArak hai kahA is rItake upadeshase ..284..
anapratikramaN aru tyo.nhi anapachakhAN dravya ru bhAvakA .
jabatak karai hai AtamA, kartA banai hai jAnanA ..285..
gAthArtha :[apratikramaNa.n ] apratikra maN [dvividham ] do prakArakA hai, [tathA ev ] usI
tarah [apratyAkhyAna.n ] apratyAkhyAn do prakArakA [vij~neyam ] jAnanA chAhie;[eten upadeshen
cha ] is upadeshase [chetayitA ] AtmA [akArakaH varNitaH ] akArak kahA gayA hai .
[apratikramaNa.n ] apratikra maN [dvividha.n ] do prakArakA hai[dravye bhAve ] dravya sambandhI
aur bhAv sambandhI; [apratyAkhyAnam api ] isIprakAr apratyAkhyAn bhI do prakArakA haidravya
sambandhI aur bhAv sambandhI;[eten upadeshen cha ] is upadeshase [chetayitA ] AtmA [akArakaH
varNitaH ] akArak kahA gayA hai .

Page 418 of 642
PDF/HTML Page 451 of 675
single page version

yAvadapratikramaNamapratyAkhyAna.n cha dravyabhAvayoH .
karotyAtmA tAvatkartA sa bhavati j~nAtavyaH ..285..
AtmAtmanA rAgAdInAmakArak ev, apratikramaNApratyAkhyAnayordvaividhyopadeshAnyathAnupapatteH .
yaH khalu apratikramaNApratyAkhyAnayordravyabhAvabheden dvividhopadeshaH sa, dravyabhAvayornimitta-
naimittikabhAva.n prathayan, akartR^itvamAtmano j~nApayati
. tat etat sthita.nparadravya.n nimitta.n,
naimittikA Atmano rAgAdibhAvAH . yadyeva.n neShyet tadA dravyApratikramaNApratyAkhyAnayoH
kartR^itvanimittatvopadesho.anarthak ev syAt, tadanarthakatve tvekasyaivAtmano rAgAdibhAvanimittatvApattau
nityakartR^itvAnuSha.ngAnmokShAbhAvaH prasajechcha
. tataH paradravyamevAtmano rAgAdibhAvanimittamastu . tathA sati
tu rAgAdInAmakArak evAtmA . tathApi yAvannimittabhUta.n dravya.n na pratikrAmati na pratyAchaShTe cha
tAvannaimittikabhUta.n bhAva.n na pratikrAmati na pratyAchaShTe cha, yAvattu bhAva.n na pratikrAmati na pratyAchaShTe
[yAvat ] jab tak [AtmA ] AtmA [dravyabhAvayoH ] dravyakA aur bhAvakA
[apratikramaNam cha apratyAkhyAna.n ] apratikra maN tathA apratyAkhyAn [karoti ] ka ratA hai [tAvat ]
tab tak [saH ] vah [kartA bhavati ] ka rtA hotA hai, [j~nAtavyaH ] aisA jAnanA chAhie
.
TIkA :AtmA svataH rAgAdikA akArak hI hai; kyo.nki yadi aisA na ho to
(arthAt yadi AtmA svataH hI rAgAdibhAvo.nkA kArak ho to) apratikramaN aur
apratyAkhyAnakI dvividhatAkA upadesh nahI.n ho sakatA
. apratikramaN aur apratyAkhyAnakA jo
vAstavame.n dravya aur bhAvake bhedase dvividh (do prakArakA) upadesh hai vah, dravya aur bhAvake
nimitta-naimittikatvako pragaT karatA huA, AtmAke akartR^itvako hI batalAtA hai
. isaliye yah
nishchit huA ki paradravya nimitta hai aur AtmAke rAgAdibhAv naimittik hai.n . yadi aisA na mAnA
jAye to dravya-apratikramaN aur dravya-apratyAkhyAn kartR^itvake nimittarUp upadesh nirarthak hI
hogA, aur vah nirarthak hone par ek hI AtmAko rAgAdibhAvo.nkA nimittatva A jAyegA,
jisase nitya-kartR^itvakA prasa.ng A jAyegA, jisase mokShakA abhAv siddha hogA
. isaliye
paradravya hI AtmAke rAgAdibhAvo.nkA nimitta ho . aur aisA hone par, yah siddha huA ki
AtmA rAgAdikA akArak hI hai . (isaprakAr yadyapi AtmA rAgAdikA akArak hI hai) tathApi
jab tak vah nimittabhUt dravyakA (paradravyakA) pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahI.n karatA tab
tak naimittikabhUt bhAvakA (rAgAdibhAvakA) pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahI.n karatA, aur jab
tak bhAvakA pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahI.n karatA tab tak vah unakA kartA hI hai; jab
vah nimittabhUt dravyakA pratikramaN tathA pratyAkhyAn karatA hai tabhI naimittikabhUt bhAvakA

Page 419 of 642
PDF/HTML Page 452 of 675
single page version

cha tAvatkartaiv syAt . yadaiv nimittabhUta.n dravya.n pratikrAmati pratyAchaShTe cha tadaiv naimittikabhUta.n bhAva.n
pratikrAmati pratyAchaShTe cha, yadA tu bhAva.n pratikrAmati pratyAchaShTe cha tadA sAkShAdakartaiv syAt .
dravyabhAvayornimittanaimittikabhAvodAharaNa.n chaitat
AdhAkammAdIyA poggaladavvassa je ime dosA .
kah te kuvvadi NANI paradavvaguNA du je Nichcha.n ..286..
pratikramaN tathA pratyAkhyAn karatA hai, aur jab bhAvakA pratikramaN tathA pratyAkhyAn karatA hai
tab vah sAkShAt akartA hI hai
.
bhAvArtha :atIt kAlame.n jin paradravyo.nkA grahaN kiyA thA unhe.n vartamAname.n achChA
samajhanA, unake sa.nskAr rahanA, unake prati mamatva rahanA, vah dravya-apratikramaN hai aur un
paradravyo.nke nimittase jo rAgAdibhAv hue the unhe.n vartamAname.n achChA jAnanA, unake sa.nskAr rahanA,
unake prati mamatva rahanA, bhAv-apratikramaN hai
. isI prakAr AgAmI kAl sambandhI paradravyo.nkI
ichChA rakhanA, mamatva rakhanA, dravya apratyAkhyAn hai aur un paradravyo.nke nimittase AgAmI kAlame.n
honevAle rAgAdibhAvo.nkI ichChA rakhanA, mamatva rakhanA, bhAv apratyAkhyAn hai
. isaprakAr dravya-
apratikramaN aur bhAv-apratikramaN tathA dravya-apratyAkhyAn aur bhAv-apratyAkhyAnaisA jo
apratikramaN aur apratyAkhyAnakA do prakArase upadesh hai, vah dravyabhAvake nimitta-naimittikabhAvako
batalAtA hai
. isase yah siddha huA kiparadravya to nimitta hai aur rAgAdibhAv naimittik hai.n .
isaprakAr AtmA rAgAdibhAvo.nko svayamev na karanese rAgAdibhAvo.nkA akartA hI hai aisA siddha huA .
isaprakAr yadyapi yah AtmA rAgAdibhAvo.nkA akartA hI hai tathApi jab tak usake nimittabhUt
paradravyake apratikramaN-apratyAkhyAn hai.n tab tak usake rAgAdibhAvo.nke apratikramaN-apratyAkhyAn
hai.n, aur jab tak rAgAdibhAvo.nke apratikramaN-apratyAkhyAn hai.n tab tak vah rAgAdibhAvo.nkA kartA
hI hai; jab vah nimittabhUt paradravyake pratikramaN-pratyAkhyAn karatA hai tab usake naimittik
rAgAdibhAvo.nke bhI pratikramaN-pratyAkhyAn ho jAte hai.n, aur jab rAgAdibhAvo.nke pratikramaN-
pratyAkhyAn ho jAte hai.n tab vah sAkShAt akartA hI hai
..283 se 285..
ab dravya aur bhAvakI nimitta-naimittikatAkA udAharaN dete hai.n :
hai.n adhaHkarmAdik ju pudgaladravyake hI doSh ye .
kaise kare ‘j~nAnI’ sadA paradravyake jo guNahi hai.n ? ..286..

Page 420 of 642
PDF/HTML Page 453 of 675
single page version

AdhAkamma.n uddesiya.n cha poggalamaya.n ima.n davva.n .
kah ta.n mam hodi kaya.n ja.n NichchamachedaNa.n vutta.n ..287..
adhaHkarmAdyAH pudgaladravyasya ya ime doShAH .
katha.n tAn karoti j~nAnI paradravyaguNAstu ye nityam ..286..
adhaHkarmoddeshika.n cha pudgalamayamida.n dravya.n .
katha.n tanmam bhavati kR^ita.n yannityamachetanamuktam ..287..
yathAdhaHkarmaniShpannamuddeshaniShpanna.n cha pudgaladravya.n nimittabhUtamapratyAchakShANo naimittikabhUta.n
bandhasAdhaka.n bhAva.n na pratyAchaShTe, tathA samastamapi paradravyamapratyAchakShANastannimittaka.n bhAva.n na
pratyAchaShTe
. yathA chAdhaHkarmAdIn pudgaladravyadoShAnna nAm karotyAtmA paradravyapariNAmatve sati
AtmakAryatvAbhAvAt, tato.adhaHkarmoddeshika.n cha pudgaladravya.n na mam kArya.n nityamachetanatve sati
uddeshi tyo.nhI adhaHkarmI paudgalik yah dravya jo .
kaise hi mujhakR^it hoy nitya ajIv varNA jisahiko ..287..
gAthArtha :[adhaHkarmAdyAH ye ime ] adhaHk rma Adi jo yah [pudgaladravyasya doShAH ]
pudgaladravyake doSh hai.n (unako j~nAnI arthAt AtmA ka ratA nahI.n hai;) [tAn ] unako [j~nAnI ] j~nAnI
arthAt AtmA [katha.n karoti ] kaise ka re [ye tu ] ki jo [nityam ] sadA [paradravyaguNAH ]
paradravyake guN hai ?
isaliye [adhaHkarma uddeshika.n cha ] adhaHk rma aur uddeshik [ida.n ] aisA [pudgalamayam dravya.n ]
pudgalamay dravya hai (vah merA kiyA nahI.n hotA;) [tat ] vah [mam kR^i ta.n ] merA kiyA [katha.n
bhavati ]
kaise ho [yat ] ki jo [nityam ] sadA [achetanam ukta m ] achetan ka hA gayA hai ?
TIkA :jaise adhaHkarmase niShpanna aur uddeshase niShpanna hue nimittabhUt (AhArAdi)
pudgaladravyakA pratyAkhyAn na karatA huA AtmA (muni) naimittikabhUt bandhasAdhak bhAvakA
pratyAkhyAn (tyAg) nahI.n karatA, isIprakAr samasta paradravyakA pratyAkhyAn na karatA huA AtmA
usake nimittase honevAle bhAvako nahI.n tyAgatA
. aur ‘‘adhaHkarma Adi pudgaladravyake doSho.nko
AtmA vAstavame.n nahI.n karatA, kyo.nki ve paradravyake pariNAm hai.n, isaliye unhe.n AtmAke kAryatvakA
abhAv hai; ataH adhaHkarma aur uddeshik pudgaladravya merA kArya nahI.n hai, kyo.nki vah nitya achetan

Page 421 of 642
PDF/HTML Page 454 of 675
single page version

matkAryatvAbhAvAt,iti tattvaj~nAnapUrvaka.n pudgaladravya.n nimittabhUta.n pratyAchakShANo naimittikabhUta.n
bandhasAdhaka.n bhAva.n pratyAchaShTe, tathA samastamapi paradravya.n pratyAchakShANastannimitta.n bhAva.n pratyAchaShTe . eva.n
dravyabhAvayorasti nimittanaimittikabhAvaH .
(shArdUlavikrIDit)
ityAlochya vivechya tatkil paradravya.n samagra.n balAt
tanmUlA.n bahubhAvasantatimimAmuddhartukAmaH samam
.
AtmAna.n samupaiti nirbharavahatpUrNaikasa.nvidyuta.n
yenonmUlitabandha eSh bhagavAnAtmAtmani sphU rjati
..178..
hai, isalie usako mere kAryatvakA abhAv hai;’’isaprakAr tattvaj~nAnapUrvak nimittabhUt
pudgaladravyakA pratyAkhyAn karatA huA AtmA (muni) jaise naimittikabhUt bandhasAdhak bhAvakA
pratyAkhyAn karatA hai, usIprakAr samasta paradravyakA pratyAkhyAn karatA huA (tyAg karatA huA)
AtmA usake nimittase honevAle bhAvakA pratyAkhyAn karatA hai . isaprakAr dravya aur bhAvako
nimitta-naimittikatA hai .
bhAvArtha :yahA.N adhaHkarma aur uddeshik AhArake dR^iShTAntase dravya aur bhAvakI nimitta-
naimittikatA dR^i.Dh.h.h kI hai .
jis pApakarmase AhAr niShpanna ho us pApakarmako adhaHkarma kahate hai.n, tathA us AhArako
bhI adhaHkarma kahate hai.n . jo AhAr, grahaN karanevAleke nimittase hI banAyA gayA ho use uddeshik kahate
hai.n . aise (adhaHkarma aur uddeshik) AhArakA jisane pratyAkhyAn nahI.n kiyA usane usake nimittase
honevAle bhAvakA pratyAkhyAn nahI.n kiyA aur jisane tattvaj~nAnapUrvak us AhArakA pratyAkhyAn kiyA
hai usane usake nimittase honevAle bhAvakA pratyAkhyAn kiyA hai
. isaprakAr samasta dravyako aur
bhAvako nimitta-naimittikabhAv jAnanA chAhiye . jo paradravyako grahaN karatA hai use rAgAdibhAv bhI hote
hai.n, vah unakA kartA bhI hotA hai aur isaliye karmakA bandha bhI karatA hai; jab AtmA j~nAnI hotA hai
tab use kuCh grahaN karanekA rAg nahI.n hotA, isaliye rAgAdirUp pariNaman bhI nahI.n hotA aur isaliye
AgAmI bandha bhI nahI.n hotA
. (isaprakAr j~nAnI paradravyakA kartA nahI.n hai .)..286-287..
ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n, jisame.n paradravyake tyAganekA upadesh hai :
shlokArtha :[iti ] isaprakAr (paradravya aur apane bhAvakI nimitta-naimittik tAko)
[Alochya ] vichAr karake, [tad-mUlA.n imAm bahubhAvasantatim samam uddhartukAmaH ]

Page 422 of 642
PDF/HTML Page 455 of 675
single page version

(mandAkrAntA)
rAgAdInAmudayamadaya.n dArayatkAraNAnA.n
kArya.n bandha.n vividhamadhunA sadya ev praNudya
.
j~nAnajyotiH kShapitatimira.n sAdhu sannaddhametat
tadvadyadvatprasaramaparaH ko.api nAsyAvR^iNoti
..179..
paradravyamUlak bahubhAvo.nkI santatiko ek hI sAth ukhA.D.h.h phe.n kanekA ichChuk puruSh, [tat kil
samagra.n paradravya.n balAt vivechya ]
us samasta paradravyako balapUrvak (
udyamapUrvak, parAkramapUrvak)
bhinna ka rake (tyAg karake), [nirbharavahat-pUrNa-ek-sa.nvid-yuta.n AtmAna.n ] atishayatAse bahate
hue (dhArAvAhI) pUrNa ek sa.nvedanase yukta apane AtmAko [samupaiti ] prApta karatA hai, [yen ]
ki jisase [unmUlitabandhaH eShaH bhagavAn AtmA ] jisane ka rmabandhanako mUlase ukhA.D.h.h phe.n kA
hai, aisA yah bhagavAn AtmA [Atmani ] apaneme.n hI (
AtmAme.n hI) [sphU rjati ] sphu rAyamAn
hotA hai .
bhAvArtha :jab paradravyakI aur apane bhAvakI nimitta-naimittikatA jAnakar samasta
paradravyako bhinna karaneme.n-tyAganeme.n Ate hai.n, tab samasta rAgAdibhAvo.nkI santati kaT jAtI hai aur
tab AtmA apanA hI anubhav karatA huA karmabandhanako kATakar apaneme.n hI prakAshit hotA
hai
. isaliye jo apanA hit chAhate hai.n ve aisA hI kare.n .178.
ab bandha adhikArako pUrNa karate hue usake antim ma.ngalake rUpame.n j~nAnakI mahimAke
arthakA kalasharUp kAvya kahate hai.n :
shlokArtha :[kAraNAnA.n rAgAdInAm udaya.n ] bandhake kAraNarUp rAgAdike udayako
[adayam ] nirdayatA pUrvak (ugra puruShArthase) [dArayat ] vidAraN karatI huI, [kArya.n vividham
bandha.n ]
us rAgAdike kAryarUp (j~nAnAvaraNAdi) anek prakArake bandhako [adhunA ] ab [sadyaH
ev ]
tatkAl hI [praNudya ] dUr ka rake, [etat j~nAnajyotiH ] yah j~nAnajyoti
[kShapitatimira.n ]
ki jisane aj~nAnarUp andhakArakA nAsh kiyA hai vah[sAdhu ] bhalIbhA.Nti [sannaddham ] sajja
huI,[tad-vat yad-vat ] aisI sajja huI ki [asya prasaram aparaH kaH api na AvR^iNoti ]
usake vistArako anya koI AvR^it nahI.n kar sakatA .
bhAvArtha :jab j~nAn pragaT hotA hai, rAgAdik nahI.n rahate, unakA kArya jo bandha vah
bhI nahI.n rahatA, tab phi ra us j~nAnako AvR^it karanevAlA koI nahI.n rahatA, vah sadA prakAshamAn
hI rahatA hai
.179.

Page 423 of 642
PDF/HTML Page 456 of 675
single page version

iti bandho niShkrAntaH .
iti shrImadamR^itachandrasUrivirachitAyA.n samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau bandhaprarUpakaH saptamo.a~N.hkaH ..
TIkA :isaprakAr bandha (ra.ngabhUmise) bAhar nikal gayA .
bhAvArtha :ra.ngabhUmime.n bandhake svA.Ngane pravesh kiyA thA . jab j~nAnajyoti pragaT huI tab vah
bandha svA.Ngako alag karake bAhar nikal gayA .
(savaiyA teIsA)
jo nar koy parai rajamAhi.n sachikkaN a.ng lagai vah gADhai,
tyo.n matihIn ju rAgavirodh liye vichare tab bandhan bADhai;
pAy samai upadesh yathArath rAgavirodh tajai nij chATai,
nAhi.n ba.Ndhai tab karmasamUh ju Ap gahai parabhAvani kATai
.
isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr
paramAgamakI) shrImad amR^itachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAme.n bandhakA prarUpak 7vA.N
a.nk samApta huA .

Page 424 of 642
PDF/HTML Page 457 of 675
single page version

- 8 -
mokSha adhikAr
ath pravishati mokShaH .
(shikhariNI)
dvidhAkR^itya praj~nAkrakachadalanAdbandhapuruShau
nayanmokSha.n sAkShAtpuruShamupalambhaikaniyatam
.
idAnImunmajjatsahajaparamAnandasarasa.n
para.n pUrNa.n j~nAna.n kR^itasakalakR^itya.n vijayate
..180..
(dohA)
karmabandha sab kATike, pahu.Nche mokSha suthAn .
namU.n siddha paramAtamA, karU.N dhyAn amalAn ..
pratham TIkAkAr AchAryadev kahate hai.n ki ‘‘ab mokSha pravesh karatA hai .
jaise nR^ityama.nch par svA.Ng pravesh karatA hai usIprakAr yahA.N mokShatattvakA svA.Ng pravesh karatA
hai . vahA.N j~nAn sarva svA.NgakA j~nAtA hai, isaliye adhikArake prArambhame.n AchAryadev samyagj~nAnakI
mahimAke rUpame.n ma.ngalAcharaN kahate hai.n :
shlokArtha :[idAnIm ] ab (bandha padArthake pashchAt), [praj~nA-krakach-dalanAt bandha-
puruShau dvidhAkR^itya ] praj~nArUpI ka ravatase vidAraN dvArA bandha aur puruShako dvidhA (bhinna bhinnado)
karake, [puruSham upalambha-ek-niyatam ] puruShakoki jo puruSh mAtra 1anubhUti dvArA hI nishchit
hai use[sAkShAt mokSha.n nayat ] sAkShAt mokSha prApta karAtA huA, [pUrNa.n j~nAna.n vijayate ] pUrNa j~nAn
jayava.nt pravartatA hai . vah j~nAn [unmajjat-sahaj-param-Ananda-sarasa.n ] pragaT honevAle sahaj
paramAna.ndake dvArA saras arthAt rasayukta hai, [para.n ] utkR^i ShTa hai, aur [kR^it-sakal-kR^itya.n ] jisane ka rane
yogya samasta kArya ka ra liye hai.n (
jise kuCh bhI ka ranA sheSh nahI.n hai) aisA hai .
1jitanA svarUp-anubhavan hai itanA hI AtmA hai .

Page 425 of 642
PDF/HTML Page 458 of 675
single page version

jah NAm ko vi puriso ba.ndhaNayamhi chirakAlapaDibaddho .
tivva.n ma.ndasahAva.n kAla.n cha viyANade tassa ..288..
jai Na vi kuNadi chCheda.n Na muchchade teN ba.ndhaNavaso sa.n .
kAleN u bahugeN vi Na so Naro pAvadi vimokkha.n ..289..
iy kammaba.ndhaNANa.n padesaThiipayaDimevamaNubhAga.n .
jANa.nto vi Na muchchadi muchchadi so chev jadi suddho ..290..
yathA nAm kashchitpuruSho bandhanake chirakAlapratibaddhaH .
tIvramandasvabhAva.n kAla.n cha vijAnAti tasya ..288..
yadi nApi karoti Cheda.n na muchyate ten bandhanavashaH san .
kAlen tu bahukenApi na sa naraH prApnoti vimokSham ..289..
iti karmabandhanAnA.n pradeshasthitiprakR^itimevamanubhAgam .
jAnannapi na muchyate muchyate sa chaiv yadi shuddhaH ..290..
54
bhAvArtha :j~nAn bandha aur puruShako pR^ithak karake, puruShako mokSha pahu.NchAtA huA, apanA
sampUrNa svarUp pragaT karake jayavanta pravartatA hai . isaprakAr j~nAnakI sarvotkR^iShTatAkA kathan hI
ma.ngalavachan hai .180.
ab, mokShakI prApti kaise hotI hai so kahate hai.n . usame.n pratham to, yah kahate hai.n ki, jo
jIv bandhakA Ched nahI.n karatA, kintu mAtra bandhake svarUpako jAnanese hI santuShTa hai vah mokSha prApta
nahI.n karatA :
jyo.n puruSh koI bandhano.n, pratibaddha hai chirakAlakA .
vah tIvra-manda svabhAv tyo.n hI kAl jAne bandhakA ..288..
par jo kare nahi.n Ched to ChUTe na, bandhanavash rahe .
aru kAl bahutahi jAy to bhI mukta vah nar nahi.n bane ..289..
tyo.n karmabandhanake prakR^iti, pradesh, sthiti, anubhAgako .
jAne bhale ChUTe na jIv, jo shuddha to hI mukta ho ..290..

Page 426 of 642
PDF/HTML Page 459 of 675
single page version

AtmabandhayordvidhAkaraNa.n mokShaH . bandhasvarUpaj~nAnamAtra.n taddheturityeke, tadasat; na karmabaddhasya
bandhasvarUpaj~nAnamAtra.n mokShahetuH, ahetutvAt, nigaDAdibaddhasya bandhasvarUpaj~nAnamAtravat . eten
karmabandhaprapa.ncharachanAparij~nAnamAtrasantuShTA utthApyante .
jah ba.ndhe chi.nta.nto ba.ndhaNabaddho Na pAvadi vimokkha.n .
tah ba.ndhe chi.nta.nto jIvo vi Na pAvadi vimokkha.n ..291..
gAthArtha :[yathA nAm ] jaise [bandhanake ] bandhaname.n [chirakAlapratibaddhaH ] bahut samayase
ba.NdhA huA [kashchit puruShaH ] koI puruSh [tasya ] us bandhanake [tIvramandasvabhAva.n ] tIvra-manda
svabhAvako [kAla.n cha ] aur kAlako (arthAt yah bandhan itane kAlase hai isaprakAr) [vijAnAti ]
jAnatA hai, [yadi ] kintu yadi [na api Cheda.n karoti ] us bandhanako svaya.n nahI.n kATatA [ten na
muchyate ]
to vah usase mukta nahI.n hotA [tu ] aur [bandhanavashaH san ] bandhanavash rahatA huA
[bahuken api kAlen ] bahut kAlame.n bhI [saH naraH ] vah puruSh [vimokSham na prApnoti ] bandhanase
ChUTanerUp muktiko prApta nahI.n karatA; [iti ] isIprakAr jIv [karmabandhanAnA.n ] ka rma-bandhano.nke
[pradeshasthitiprakR^itim evam anubhAgam ] pradesh, sthiti, prakR^i ti aur anubhAgako [jAnan api ]
jAnatA huA bhI [na muchyate ] (ka rmabandhase) nahI.n ChUTatA, [cha yadi saH ev shuddhaH ] kintu yadi
vah svaya.n (rAgAdiko dUr ka rake) shuddha hotA hai [muchyate ] tabhI ChUTatA hai-mukta hotA hai
.
TIkA :AtmA aur bandhakA dvidhAkaraN (arthAt AtmA aur bandhako alag alag
kar denA) so mokSha hai . kitane hI log kahate hai.n ki ‘bandhake svarUpakA j~nAnamAtra mokShakA kAraN
hai (arthAt bandhake svarUpako jAnanemAtrase hI mokSha hotA hai)’, kintu yah asat hai; karmase ba.Ndhe
hue (jIv)ko bandhake svarUpakA j~nAnamAtra mokShakA kAraN nahI.n hai, kyo.nki jaise be.DI Adise ba.Ndhe
hue (jIv)ko bandhake svarUpakA j~nAnamAtra bandhase mukta honekA kAraN nahI.n hai
. usIprakAr karmase
ba.Ndhe hue (jIv)ko karmabandhake svarUpakA j~nAnamAtra karmabandhase mukta honekA kAraN nahI.n hai . is
kathanase unakA utthApan (khaNDan) kiyA gayA hai jo karmabandhake prapa.nchakI (-vistArakI) rachanAke
j~nAnamAtrase santuShTa ho rahe hai.n
.
bhAvArtha :koI anyamatI yah mAnate hai.n ki bandhake svarUpako jAn lenese hI mokSha ho
jAtA hai . unakI is mAnyatAkA is kathanase nirAkaraN kar diyA gayA hai . jAnanemAtrase hI bandha
nahI.n kaT jAtA, kintu vah kATanese hI kaTatA hai ..288 se 290..
ab yah kahate hai.n ki bandhake vichAr karate rahanese bhI bandha nahI.n kaTatA :
jo bandhano.nse baddha vah nahi.n bandhachintAse ChuTe .
tyo.n jIv bhI in bandhako chintA kare se nahi.n ChuTe ..291..

Page 427 of 642
PDF/HTML Page 460 of 675
single page version

yathA bandhA.nshchintayan bandhanabaddho na prApnoti vimokSham .
tathA bandhA.nshchintayan jIvo.api na prApnoti vimokSham ..291..
bandhachintAprabandho mokShaheturityanye, tadapyasat; na karmabaddhasya bandhachintAprabandho mokShahetuH,
ahetutvAt, nigaDAdibaddhasya bandhachintAprabandhavat . eten karmabandhaviShayachintAprabandhAtmak-
vishuddhadharmadhyAnAndhabuddhayo bodhyante .
kastarhi mokShaheturiti chet
jah ba.ndhe ChettUN ya ba.ndhaNabaddho du pAvadi vimokkha.n .
tah ba.ndhe ChettUN ya jIvo sa.npAvadi vimokkha.n ..292..
gAthArtha :[yathA ] jaise [bandhanabaddhaH ] bandhano.nse ba.NdhA huA puruSh [bandhAn chintayan ]
bandho.nke vichAr ka ranese [vimokSham na prApnoti ] muktiko prApta nahI.n karatA (arthAt bandhase nahI.n
ChUTatA), [tathA ] isIprakAr [jIvaH api ] jIv bhI [bandhAn chintayan ] bandho.nke vichAr ka ranese
[vimokSham na prApnoti ] mokShako prApta nahI.n karatA
.
TIkA :anya kitane hI log yah kahate hai.n ki ‘bandha sambandhI vichAr shrR^i~N.hkhalA mokShakA
kAraN hai’, kintu yah bhI asat hai; karmase ba.Ndhe hue (jIv) ko bandha sambandhI vichArakI shrR^i~N.hkhalA
mokShakA kAraN nahI.n hai, kyo.nki jaise be.DI Adise ba.Ndhe hue (puruSh)ko us bandha sambandhI
vichArashrR^i~N.hkhalA (
vichArakI para.nparA) bandhase ChUTanekA kAraN nahI.n hai, usIprakAr karmase ba.Ndhe hue
(puruSh)ko karmabandha sambandhI vichArashrR^i~N.hkhalA karmabandhase mukta honekA kAraN nahI.n hai . is
(kathan)se, karmabandha sambandhI vichArashrR^i~N.hkhalAtmak vishuddha (shubh) dharmadhyAnase jinakI buddhi andha
hai, unhe.n samajhAyA jAtA hai .
bhAvArtha :karmabandhakI chintAme.n man lagA rahe to bhI mokSha nahI.n hotA . yah to
dharmadhyAnarUp shubh pariNAm hai . jo keval (mAtra) shubh pariNAmase hI mokSha mAnate hai.n, unhe.n yahA.N
upadesh diyA gayA hai kishubh pariNAmase mokSha nahI.n hotA ..291..
‘‘(yadi bandhake svarUpake j~nAnamAtrase bhI mokSha nahI.n hotA aur bandhake vichAr karanese bhI
mokSha nahI.n hotA) tab phi ra mokShakA kAraN kyA hai ?’’ aisA prashna hone par ab mokShakA upAy
batAte hai.n :
jo bandhano.nse baddha vah nar bandhaChedanase ChuTe .
tyo.n jIv bhI in bandhano.nkA Ched kar muktI vare ..292..