Samaysar-Hindi (Punjabi transliteration). Bandh adhikar; Kalash: 163-170 ; Gatha: 237-258.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 21 of 34

 

Page 368 of 642
PDF/HTML Page 401 of 675
single page version

ਅਥ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਤਿ ਬਨ੍ਧਃ .
(ਸ਼ਾਰ੍ਦੂਲਵਿਕ੍ਰੀਡਿਤ)
ਰਾਗੋਦ੍ਗਾਰਮਹਾਰਸੇਨ ਸਕ ਲਂ ਕ੍ਰੁਤ੍ਵਾ ਪ੍ਰਮਤ੍ਤਂ ਜਗਤ੍
ਕ੍ਰੀਡਨ੍ਤਂ ਰਸਭਾਵਨਿਰ੍ਭਰਮਹਾਨਾਟਯੇਨ ਬਨ੍ਧਂ ਧੁਨਤ੍ .
ਆਨਨ੍ਦਾਮ੍ਰੁਤਨਿਤ੍ਯਭੋਜਿ ਸਹਜਾਵਸ੍ਥਾਂ ਸ੍ਫੁ ਟਂ ਨਾਟਯਦ੍
ਧੀਰੋਦਾਰਮਨਾਕੁਲਂ ਨਿਰੁਪਧਿ ਜ੍ਞਾਨਂ ਸਮੁਨ੍ਮਜ੍ਜਤਿ ..੧੬੩..
- ੭ -
ਬਨ੍ਧ ਅਧਿਕਾਰ
(ਦੋਹਾ)
ਰਾਗਾਦਿਕਤੈਂ ਕਰ੍ਮਕੌ, ਬਨ੍ਧ ਜਾਨਿ ਮੁਨਿਰਾਯ .
ਤਜੈਂ ਤਿਨਹਿਂ ਸਮਭਾਵ ਕਰਿ, ਨਮੂਁ ਸਦਾ ਤਿਨ ਪਾਁਯ ..
ਪ੍ਰਥਮ ਟੀਕਾਕਾਰ ਕਹਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ‘ਅਬ ਬਨ੍ਧ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਤਾ ਹੈ’ . ਜੈਸੇ ਨ੍ਰੁਤ੍ਯਮਂਚ ਪਰ ਸ੍ਵਾਁਗ ਪ੍ਰਵੇਸ਼
ਕਰਤਾ ਹੈ ਉਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਰਂਗਭੂਮਿਮੇਂ ਬਨ੍ਧਤਤ੍ਤ੍ਵਕਾ ਸ੍ਵਾਁਗ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਤਾ ਹੈ .
ਉਸਮੇਂ ਪ੍ਰਥਮ ਹੀ, ਸਰ੍ਵ ਤਤ੍ਤ੍ਵੋਂਕੋ ਯਥਾਰ੍ਥ ਜਾਨਨੇਵਾਲਾ ਸਮ੍ਯਗ੍ਜ੍ਞਾਨ ਬਨ੍ਧਕੋ ਦੂਰ ਕਰਤਾ ਹੁਆ ਪ੍ਰਗਟ
ਹੋਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਅਰ੍ਥਕਾ ਮਂਗਲਰੂਪ ਕਾਵ੍ਯ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਰਾਗ-ਉਦ੍ਗਾਰ-ਮਹਾਰਸੇਨ ਸਕਲਂ ਜਗਤ੍ ਪ੍ਰਮਤ੍ਤਂ ਕ੍ਰੁਤ੍ਵਾ ] ਜੋ (ਬਨ੍ਧ) ਰਾਗਕੇ
ਉਦਯਰੂਪ ਮਹਾਰਸ(ਮਦਿਰਾ)ਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਸਮਸ੍ਤ ਜਗਤਕੋ ਪ੍ਰਮਤ੍ਤ ( – ਮਤਵਾਲਾ) ਕ ਰਕੇ, [ਰਸ-ਭਾਵ-ਨਿਰ੍ਭਰ-
ਮਹਾਨਾਟਯੇਨ ਕ੍ਰੀਡਨ੍ਤਂ ਬਨ੍ਧਂ ] ਰਸਕੇ ਭਾਵਸੇ (ਰਾਗਰੂਪ ਮਤਵਾਲੇਪਨਸੇ) ਭਰੇ ਹੁਏ ਮਹਾ ਨ੍ਰੁਤ੍ਯਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਖੇਲ
(ਨਾਚ) ਰਹਾ ਹੈ ਐਸੇ ਬਨ੍ਧਕੋ [ਧੁਨਤ੍ ] ਉੜਾਤਾ — ਦੂਰ ਕ ਰਤਾ ਹੁਆ, [ਜ੍ਞਾਨਂ ] ਜ੍ਞਾਨ [ਸਮੁਨ੍ਮਜ੍ਜਤਿ ]
ਉਦਯਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੋਤਾ ਹੈ . ਵਹ ਜ੍ਞਾਨ [ਆਨਨ੍ਦ-ਅਮ੍ਰੁਤ-ਨਿਤ੍ਯ-ਭੋਜਿ ] ਆਨਂਦਰੂਪ ਅਮ੍ਰੁਤਕਾ ਨਿਤ੍ਯ ਭੋਜਨ
ਕ ਰਨੇਵਾਲਾ ਹੈ, [ਸਹਜ-ਅਵਸ੍ਥਾਂ ਸ੍ਫੁ ਟਂ ਨਾਟਯਤ੍ ] ਅਪਨੀ ਜ੍ਞਾਤ੍ਰੁਕ੍ਰਿਯਾਰੂਪ ਸਹਜ ਅਵਸ੍ਥਾਕੋ ਪ੍ਰਗਟ ਨਚਾ
ਰਹਾ ਹੈ, [ਧੀਰ-ਉਦਾਰਮ੍ ] ਧੀਰ ਹੈ, ਉਦਾਰ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਮਹਾਨ ਵਿਸ੍ਤਾਰਵਾਲਾ, ਨਿਸ਼੍ਚਲ) ਹੈ, [ਅਨਾਕੁਲਂ ]
ਅਨਾਕੁ ਲ ਹੈ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਜਿਸਮੇਂ ਕਿਂਚਿਤ੍ ਭੀ ਆਕੁ ਲਤਾਕਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੈ), [ਨਿਰੂਪਧਿ ] ਉਪਾਧਿ ਰਹਿਤ
(ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਪਰਿਗ੍ਰਹ ਰਹਿਤ ਯਾ ਜਿਸਮੇਂ ਕਿਞ੍ਚਿਤ੍ ਭੀ ਪਰਦ੍ਰਵ੍ਯ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੀ ਗ੍ਰਹਣ-ਤ੍ਯਾਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ਐਸਾ) ਹੈ .

Page 369 of 642
PDF/HTML Page 402 of 675
single page version

ਜਹ ਣਾਮ ਕੋ ਵਿ ਪੁਰਿਸੋ ਣੇਹਬ੍ਭਤ੍ਤੋ ਦੁ ਰੇਣੁਬਹੁਲਮ੍ਮਿ .
ਠਾਣਮ੍ਮਿ ਠਾਇਦੂਣ ਯ ਕਰੇਦਿ ਸਤ੍ਥੇਹਿਂ ਵਾਯਾਮਂ ..੨੩੭..
ਛਿਂਦਦਿ ਭਿਂਦਦਿ ਯ ਤਹਾ ਤਾਲੀਤਲਕਯਲਿਵਂਸਪਿਂਡੀਓ .
ਸਚ੍ਚਿਤ੍ਤਾਚਿਤ੍ਤਾਣਂ ਕਰੇਦਿ ਦਵ੍ਵਾਣਮੁਵਘਾਦਂ ..੨੩੮..
ਉਵਘਾਦਂ ਕੁਵ੍ਵਂਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਣਾਣਾਵਿਹੇਹਿਂ ਕਰਣੇਹਿਂ .
ਣਿਚ੍ਛਯਦੋ ਚਿਂਤੇਜ੍ਜ ਹੁ ਕਿਂਪਚ੍ਚਯਗੋ ਦੁ ਰਯਬਂਧੋ ..੨੩੯..
ਜੋ ਸੋ ਦੁ ਣੇਹਭਾਵੋ ਤਮ੍ਹਿ ਣਰੇ ਤੇਣ ਤਸ੍ਸ ਰਯਬਂਧੋ .
ਣਿਚ੍ਛਯਦੋ ਵਿਣ੍ਣੇਯਂ ਣ ਕਾਯਚੇਟ੍ਠਾਹਿਂ ਸੇਸਾਹਿਂ ..੨੪੦..
ਏਵਂ ਮਿਚ੍ਛਾਦਿਟ੍ਠੀ ਵਟ੍ਟਂਤੋ ਬਹੁਵਿਹਾਸੁ ਚਿਟ੍ਠਾਸੁ .
ਰਾਗਾਦੀ ਉਵਓਗੇ ਕੁਵ੍ਵਂਤੋ ਲਿਪ੍ਪਦਿ ਰਏਣ ..੨੪੧..
47
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਬਨ੍ਧਤਤ੍ਤ੍ਵਨੇ ‘ਰਂਗਭੂਮਿਮੇਂ’ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਿਯਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਜੋ ਜ੍ਞਾਨ ਸ੍ਵਯਂ ਪ੍ਰਗਟ
ਹੋਕਰ ਨ੍ਰੁਤ੍ਯ ਕਰੇਗਾ, ਉਸ ਜ੍ਞਾਨਕੀ ਮਹਿਮਾ ਇਸ ਕਾਵ੍ਯਮੇਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀ ਗਈ ਹੈ . ਐਸੇ ਅਨਨ੍ਤ ਜ੍ਞਾਨਸ੍ਵਰੂਪ
ਜੋ ਆਤ੍ਮਾ ਵਹ ਸਦਾ ਪ੍ਰਗਟ ਰਹੋ .੧੬੩.
ਅਬ ਬਨ੍ਧਤਤ੍ਤ੍ਵਕੇ ਸ੍ਵਰੂਪਕਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਤੇ ਹੈਂ; ਉਸਮੇਂ ਪਹਿਲੇ ਬਨ੍ਧਕੇ ਕਾਰਣਕੋ ਸ੍ਪਸ਼੍ਟਤਯਾ
ਬਤਲਾਤੇ ਹੈਂ : —
ਜਿਸ ਰੀਤ ਕੋਈ ਪੁਰੁਸ਼ ਮਰ੍ਦਨ ਆਪ ਕਰਕੇ ਤੇਲਕਾ .
ਵ੍ਯਾਯਾਮ ਕਰਤਾ ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰਸੇ, ਬਹੁ ਰਜਭਰੇ ਸ੍ਥਾਨਕ ਖੜਾ ..੨੩੭..
ਅਰੁ ਤਾੜ, ਕਦਲੀ, ਬਾਁਸ ਆਦਿਕ ਛਿਨ੍ਨਭਿਨ੍ਨ ਬਹੂ ਕਰੇ .
ਉਪਘਾਤ ਆਪ ਸਚਿਤ੍ਤ ਅਵਰੁ ਅਚਿਤ੍ਤ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕਾ ਕਰੇ ..੨੩੮..
ਬਹੁ ਭਾਁਤਿਕੇ ਕਰਣਾਦਿਸੇ ਉਪਘਾਤ ਕਰਤੇ ਉਸਹਿਕੋ .
ਨਿਸ਼੍ਚਯਪਨੇ ਚਿਂਤਨ ਕਰੋ, ਰਜਬਨ੍ਧ ਹੈ ਕਿਨ ਕਾਰਣੋਂ ? ..੨੩੯..
ਯੋਂ ਜਾਨਨਾ ਨਿਸ਼੍ਚਯਪਨੇ — ਚਿਕਨਾਇ ਜੋ ਉਸ ਨਰ ਵਿਸ਼ੈਂ .
ਰਜਬਨ੍ਧਕਾਰਣ ਸੋ ਹਿ ਹੈ, ਨਹਿਂ ਕਾਯਚੇਸ਼੍ਟਾ ਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ ..੨੪੦..
ਚੇਸ਼੍ਟਾ ਵਿਵਿਧਮੇਂ ਵਰ੍ਤਤਾ, ਇਸ ਭਾਁਤਿ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਜੋ .
ਉਪਯੋਗਮੇਂ ਰਾਗਾਦਿ ਕਰਤਾ, ਰਜਹਿਸੇ ਲੇਪਾਯ ਸੋ ..੨੪੧..

Page 370 of 642
PDF/HTML Page 403 of 675
single page version

ਯਥਾ ਨਾਮ ਕੋਪਿ ਪੁਰੁਸ਼ਃ ਸ੍ਨੇਹਾਭ੍ਯਕ੍ਤਸ੍ਤੁ ਰੇਣੁਬਹੁਲੇ .
ਸ੍ਥਾਨੇ ਸ੍ਥਿਤ੍ਵਾ ਚ ਕਰੋਤਿ ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰੈਰ੍ਵ੍ਯਾਯਾਮਮ੍ ..੨੩੭..
ਛਿਨਤ੍ਤਿ ਭਿਨਤ੍ਤਿ ਚ ਤਥਾ ਤਾਲੀਤਲਕਦਲੀਵਂਸ਼ਪਿਣ੍ਡੀਃ .
ਸਚਿਤ੍ਤਾਚਿਤ੍ਤਾਨਾਂ ਕਰੋਤਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਮੁਪਘਾਤਮ੍ ..੨੩੮..
ਉਪਘਾਤਂ ਕੁਰ੍ਵਤਸ੍ਤਸ੍ਯ ਨਾਨਾਵਿਧੈਃ ਕਰਣੈਃ .
ਨਿਸ਼੍ਚਯਤਸ਼੍ਚਿਨ੍ਤ੍ਯਤਾਂ ਖਲੁ ਕਿਮ੍ਪ੍ਰਤ੍ਯਯਿਕਸ੍ਤੁ ਰਜੋਬਨ੍ਧਃ ..੨੩੯..
ਯਃ ਸ ਤੁ ਸ੍ਨੇਹਭਾਵਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨਰੇ ਤੇਨ ਤਸ੍ਯ ਰਜੋਬਨ੍ਧਃ .
ਨਿਸ਼੍ਚਯਤੋ ਵਿਜ੍ਞੇਯਂ ਨ ਕਾਯਚੇਸ਼੍ਟਾਭਿਃ ਸ਼ੇਸ਼ਾਭਿਃ ..੨੪੦..
ਏਵਂ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰਸ਼੍ਟਿਰ੍ਵਰ੍ਤਮਾਨੋ ਬਹੁਵਿਧਾਸੁ ਚੇਸ਼੍ਟਾਸੁ .
ਰਾਗਾਦੀਨੁਪਯੋਗੇ ਕੁਰ੍ਵਾਣੋ ਲਿਪ੍ਯਤੇ ਰਜਸਾ ..੨੪੧..
ਇਹ ਖਲੁ ਯਥਾ ਕਸ਼੍ਚਿਤ੍ ਪੁਰੁਸ਼ਃ ਸ੍ਨੇਹਾਭ੍ਯਕ੍ਤ :, ਸ੍ਵਭਾਵਤ ਏਵ ਰਜੋਬਹੁਲਾਯਾਂ
ਗਾਥਾਰ੍ਥ : — [ਯਥਾ ਨਾਮ ] ਜੈਸੇ — [ਕਃ ਅਪਿ ਪੁਰੁਸ਼ਃ ] ਕੋਈ ਪੁਰੁਸ਼ [ਸ੍ਨੇਹਾਭ੍ਯਕ੍ਤਃ ਤੁ ]
(ਅਪਨੇ ਸ਼ਰੀਰਮੇਂ) ਤੇਲ ਆਦਿ ਸ੍ਨਿਗ੍ਧ ਪਦਾਰ੍ਥ ਲਗਾਕਰ [ਚ ] ਔਰ [ਰੇਣੁਬਹੁਲੇ ] ਬਹੁਤਸੇ ਰਜਵਾਲੇ
(ਧੂਲਿਵਾਲੇ) [ਸ੍ਥਾਨੇ ] ਸ੍ਥਾਨਮੇਂ [ਸ੍ਥਿਤ੍ਵਾ ] ਰਹਕਰ [ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰੈਃ ] ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰੋਂਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ [ਵ੍ਯਾਯਾਮਮ੍ ਕਰੋਤਿ ]
ਵ੍ਯਾਯਾਮ ਕ ਰਤਾ ਹੈ, [ਤਥਾ ] ਤਥਾ [ਤਾਲੀਤਲਕਦਲੀਵਂਸ਼ਪਿਣ੍ਡੀਃ ] ਤਾੜ, ਤਮਾਲ, ਕੇ ਲ, ਬਾਁਸ, ਅਸ਼ੋਕ
ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਵ੍ਰੁਕ੍ਸ਼ੋਂਕੋ [ਛਿਨਤ੍ਤਿ ] ਛੇਦਤਾ ਹੈ, [ਭਿਨਤ੍ਤਿ ਚ ] ਭੇਦਤਾ ਹੈ, [ਸਚਿਤ੍ਤਾਚਿਤ੍ਤਾਨਾਂ ] ਸਚਿਤ੍ਤ ਤਥਾ
ਅਚਿਤ੍ਤ [ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਮ੍ ] ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕਾ [ਉਪਘਾਤਮ੍ ] ਉਪਘਾਤ (ਨਾਸ਼) [ਕਰੋਤਿ ] ਕ ਰਤਾ ਹੈ; [ਨਾਨਾਵਿਧੈਃ
ਕਰਣੈਃ ] ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਨਾ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਕ ਰਣੋਂ ਦ੍ਵਾਰਾ [ਉਪਘਾਤਂ ਕੁਰ੍ਵਤਃ ] ਉਪਘਾਤ ਕ ਰਤੇ ਹੁਏ [ਤਸ੍ਯ ] ਉਸ
ਪੁਰੁਸ਼ਕੇ [ਰਜੋਬਨ੍ਧਃ ਤੁ ] ਰਜਕਾ ਬਨ੍ਧ (ਧੂਲਿਕਾ ਚਿਪਕਨਾ) [ਖਲੁ ] ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ [ਕਿਮ੍ਪ੍ਰਤ੍ਯਯਿਕਃ ]
ਕਿਸ ਕਾਰਣਸੇ ਹੋਤਾ ਹੈ, [ਨਿਸ਼੍ਚਯਤਃ ] ਯਹ ਨਿਸ਼੍ਚਯਸੇ [ਚਿਨ੍ਤ੍ਯਤਾਂ ] ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ . [ਤਸ੍ਮਿਨ੍ ਨਰੇ ] ਉਸ
ਪੁਰੁਸ਼ਮੇਂ [ਯਃ ਸਃ ਸ੍ਨੇਹਭਾਵਃ ਤੁ ] ਜੋ ਵਹ ਤੇਲ ਆਦਿਕੀ ਚਿਕਨਾਹਟ ਹੈ [ਤੇਨ ] ਉਸਸੇ [ਤਸ੍ਯ ] ਉਸੇ
[ਰਜੋਬਨ੍ਧਃ ] ਰਜਕਾ ਬਨ੍ਧ ਹੋਤਾ ਹੈ, [ਨਿਸ਼੍ਚਯਤਃ ਵਿਜ੍ਞੇਯਂ ] ਐਸਾ ਨਿਸ਼੍ਚਯਸੇ ਜਾਨਨਾ ਚਾਹਿਏ, [ਸ਼ੇਸ਼ਾਭਿਃ
ਕਾਯਚੇਸ਼੍ਟਾਭਿਃ ] ਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਾਰੀਰਿਕ ਚੇਸ਼੍ਟਾਓਂਸੇ [ਨ ] ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ . [ਏਵਂ ] ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ — [ਬਹੁਵਿਧਾਸੁ
ਚੇਸ਼੍ਟਾਸੁ ] ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਕਾਰਕੀ ਚੇਸ਼੍ਟਾਓਂਮੇਂ [ਵਰ੍ਤਮਾਨਃ ] ਵਰ੍ਤਤਾ ਹੁਆ [ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਃ ] ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ [ਉਪਯੋਗੇ ]
(ਅਪਨੇ) ਉਪਯੋਗਮੇਂ [ਰਾਗਾਦੀਨ੍ ਕੁਰ੍ਵਾਣਃ ] ਰਾਗਾਦਿ ਭਾਵੋਂਕੋ ਕਰਤਾ ਹੁਆ [ਰਜਸਾ ] ਕ ਰ੍ਮਰੂਪ ਰਜਸੇ
[ਲਿਪ੍ਯਤੇ ] ਲਿਪ੍ਤ ਹੋਤਾ ਹੈ — ਬਁਧਤਾ ਹੈ .
ਟੀਕਾ : — ਜੈਸੇ —
ਇਸ ਜਗਤਮੇਂ ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਕੋਈ ਪੁਰੁਸ਼ ਸ੍ਨੇਹ ( – ਤੇਲ ਆਦਿ ਚਿਕਨੇ

Page 371 of 642
PDF/HTML Page 404 of 675
single page version

ਭੂਮੌ ਸ੍ਥਿਤਃ, ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰਵ੍ਯਾਯਾਮਕਰ੍ਮ ਕੁਰ੍ਵਾਣਃ, ਅਨੇਕਪ੍ਰਕਾਰਕਰਣੈਃ ਸਚਿਤਾਚਿਤ੍ਤਵਸ੍ਤੂਨਿ ਨਿਘ੍ਨਨ੍,
ਰਜਸਾ ਬਧ੍ਯਤੇ . ਤਸ੍ਯ ਕਤਮੋ ਬਨ੍ਧਹੇਤੁਃ? ਨ ਤਾਵਤ੍ਸ੍ਵਭਾਵਤ ਏਵ ਰਜੋਬਹੁਲਾ ਭੂਮਿਃ,
ਸ੍ਨੇਹਾਨਭ੍ਯਕ੍ਤਾਨਾਮਪਿ ਤਤ੍ਰਸ੍ਥਾਨਾਂ ਤਤ੍ਪ੍ਰਸਂਗਾਤ੍ . ਨ ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰਵ੍ਯਾਯਾਮਕਰ੍ਮ, ਸ੍ਨੇਹਾਨਭ੍ਯਕ੍ਤਾਨਾਮਪਿ ਤਸ੍ਮਾਤ੍
ਤਤ੍ਪ੍ਰਸਂਗਾਤ੍ . ਨਾਨੇਕਪ੍ਰਕਾਰਕਰਣਾਨਿ, ਸ੍ਨੇਹਾਨਭ੍ਯਕ੍ਤਾਨਾਮਪਿ ਤੈਸ੍ਤਤ੍ਪ੍ਰਸਂਗਾਤ੍ . ਨ ਸਚਿਤ੍ਤਾ-
ਚਿਤ੍ਤਵਸ੍ਤੂਪਘਾਤਃ, ਸ੍ਨੇਹਾਨਭ੍ਯਕ੍ਤਾਨਾਮਪਿ ਤਸ੍ਮਿਂਸ੍ਤਤ੍ਪ੍ਰਸਂਗਾਤ੍ . ਤਤੋ ਨ੍ਯਾਯਬਲੇਨੈਵੈਤਦਾਯਾਤਂ, ਯਤ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍
ਪੁਰੁਸ਼ੇ ਸ੍ਨੇਹਾਭ੍ਯਂਗਕਰਣਂ ਸ ਬਨ੍ਧਹੇਤੁਃ . ਏਵਂ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰਸ਼੍ਟਿਃ ਆਤ੍ਮਨਿ ਰਾਗਾਦੀਨ੍ ਕੁਰ੍ਵਾਣਃ, ਸ੍ਵਭਾਵਤ
ਏਵ ਕਰ੍ਮਯੋਗ੍ਯਪੁਦ੍ਗਲਬਹੁਲੇ ਲੋਕੇ ਕਾਯਵਾਙ੍ਮਨਃਕਰ੍ਮ ਕੁਰ੍ਵਾਣਃ, ਅਨੇਕਪ੍ਰਕਾਰਕਰਣੈਃ ਸਚਿਤ੍ਤਾ-
ਚਿਤ੍ਤਵਸ੍ਤੂਨਿ ਨਿਘ੍ਨਨ੍, ਕਰ੍ਮਰਜਸਾ ਬਧ੍ਯਤੇ . ਤਸ੍ਯ ਕਤਮੋ ਬਨ੍ਧਹੇਤੁਃ ? ਨ ਤਾਵਤ੍ਸ੍ਵਭਾਵਤ ਏਵ
ਪਦਾਰ੍ਥ)ਸੇ ਮਰ੍ਦਨਯੁਕ੍ਤ ਹੁਆ, ਸ੍ਵਭਾਵਤਃ ਹੀ ਬਹੁਤਸੀ ਧੂਲਿਮਯ ਭੂਮਿਮੇਂ ਰਹਾ ਹੁਆ, ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰੋਂਕੇ
ਵ੍ਯਾਯਾਮਰੂਪ ਕਰ੍ਮ(ਕ੍ਰਿਯਾ)ਕੋ ਕਰਤਾ ਹੁਆ, ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਕਰਣੋਂਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਸਚਿਤ੍ਤ ਤਥਾ ਅਚਿਤ੍ਤ
ਵਸ੍ਤੁਓਂਕਾ ਘਾਤ ਕਰਤਾ ਹੁਆ, (ਉਸ ਭੂਮਿਕੀ) ਧੂਲਿਸੇ ਬਦ੍ਧ ਹੋਤਾ ਹੈ — ਲਿਪ੍ਤ ਹੋਤਾ ਹੈ . (ਯਹਾਁ
ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ ਕਿ) ਇਨਮੇਂਸੇ ਉਸ ਪੁਰੁਸ਼ਕੇ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਕੌਨ ਹੈ ? ਪਹਲੇ, ਜੋ ਸ੍ਵਭਾਵਸੇ ਹੀ
ਬਹੁਤਸੀ ਧੂਲਿਸੇ ਭਰੀ ਹੁਈ ਭੂਮਿ ਹੈ ਵਹ ਧੂਲਿਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯਦਿ ਐਸਾ ਹੋ
ਤੋ ਜਿਨ੍ਹੋਂਨੇ ਤੈਲਾਦਿਕਾ ਮਰ੍ਦਨ ਨਹੀਂ ਕਿਯਾ ਹੈ ਐਸੇ ਉਸ ਭੂਮਿਮੇਂ ਰਹੇ ਹੁਏ ਪੁਰੁਸ਼ੋਂਕੋ ਭੀ ਧੂਲਿਬਨ੍ਧਕਾ
ਪ੍ਰਸਂਗ ਆ ਜਾਏਗਾ . ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰੋਂਕਾ ਵ੍ਯਾਯਾਮਰੂਪ ਕਰ੍ਮ ਭੀ ਧੂਲਿਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯਦਿ
ਐਸਾ ਹੋ ਤੋ ਜਿਨ੍ਹੋਂਨੇ ਤੇਲਾਦਿਕਾ ਮਰ੍ਦਨ ਨਹੀਂ ਕਿਯਾ ਹੈ ਉਨਕੇ ਭੀ ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰਵ੍ਯਾਯਾਮਰੂਪ ਕ੍ਰਿਯਾਕੇ
ਕਰਨੇਸੇ ਧੂਲਿਬਨ੍ਧਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆ ਜਾਏਗਾ . ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਕਾਰਣ ਭੀ ਧੂਲਿਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ
ਹੈਂ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯਦਿ ਐਸਾ ਹੋ ਤੋ ਜਿਨ੍ਹੋਂਨੇ ਤੈਲਾਦਿਕਾ ਮਰ੍ਦਨ ਨਹੀਂ ਕਿਯਾ ਹੈ ਉਨਕੇ ਭੀ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ
ਕਾਰਣੋਂਸੇ ਧੂਲਿਬਨ੍ਧਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆ ਜਾਏਗਾ . ਸਚਿਤ੍ਤ ਤਥਾ ਅਚਿਤ੍ਤ ਵਸ੍ਤੁਓਂਕਾ ਘਾਤ ਭੀ
ਧੂਲਿਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯਦਿ ਐਸਾ ਹੋ ਤੋ ਜਿਨ੍ਹੋਂਨੇ ਤੈਲਾਦਿਕਾ ਮਰ੍ਦਨ ਨਹੀਂ ਕਿਯਾ
ਉਨ੍ਹੇਂ ਭੀ ਸਚਿਤ੍ਤ ਤਥਾ ਅਚਿਤ੍ਤ ਵਸ੍ਤੁਓਂਕਾ ਘਾਤ ਕਰਨੇਸੇ ਧੂਲਿਬਨ੍ਧਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆ ਜਾਏਗਾ .
ਇਸਲਿਏ ਨ੍ਯਾਯਕੇ ਬਲਸੇ ਹੀ ਯਹ ਫਲਿਤ ( – ਸਿਦ੍ਧ) ਹੁਆ ਕਿ, ਉਸ ਪੁਰੁਸ਼ਮੇਂ ਤੈਲਾਦਿਕਾ ਮਰ੍ਦਨ
ਕਰਨਾ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਹੈ . ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ — ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਅਪਨੇਮੇਂ ਰਾਗਾਦਿਕ ਕਰਤਾ ਹੁਆ, ਸ੍ਵਭਾਵਸੇ
ਹੀ ਜੋ ਬਹੁਤਸੇ ਕਰ੍ਮਯੋਗ੍ਯ ਪੁਦ੍ਗਲੋਂਸੇ ਭਰਾ ਹੁਆ ਹੈ ਐਸੇ ਲੋਕਮੇਂ ਕਾਯ-ਵਚਨ-ਮਨਕਾ ਕਰ੍ਮ
(ਕ੍ਰਿਯਾ) ਕਰਤਾ ਹੁਆ, ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਕਰਣੋਂਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਸਚਿਤ੍ਤ ਤਥਾ ਅਚਿਤ੍ਤ ਵਸ੍ਤੁਓਂਕਾ ਘਾਤ
ਕਰਤਾ ਹੁਆ, ਕਰ੍ਮਰੂਪ ਰਜਸੇ ਬਁਧਤਾ ਹੈ . (ਯਹਾਁ ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ ਕਿ) ਇਨਮੇਂਸੇ ਉਸ ਪੁਰੁਸ਼ਕੇ ਬਨ੍ਧਕਾ
ਕਾਰਣ ਕੌਨ ਹੈ ? ਪ੍ਰਥਮ, ਸ੍ਵਭਾਵਸੇ ਹੀ ਜੋ ਬਹੁਤਸੇ ਕਰ੍ਮਯੋਗ੍ਯ ਪੁਦ੍ਗਲੋਂਸੇ ਭਰਾ ਹੁਆ ਹੈ ਐਸਾ
ਲੋਕ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯਦਿ ਐਸਾ ਹੋ ਤੋ ਸਿਦ੍ਧੋਂਕੋ ਭੀ, ਜੋ ਕਿ ਲੋਕਮੇਂ ਰਹ

Page 372 of 642
PDF/HTML Page 405 of 675
single page version

ਕਰ੍ਮਯੋਗ੍ਯਪੁਦ੍ਗਲਬਹੁਲੋ ਲੋਕਃ, ਸਿਦ੍ਧਾਨਾਮਪਿ ਤਤ੍ਰਸ੍ਥਾਨਾਂ ਤਤ੍ਪ੍ਰਸਂਗਾਤ੍ . ਨ ਕਾਯਵਾਙ੍ਮਨਃਕਰ੍ਮ,
ਯਥਾਖ੍ਯਾਤਸਂਯਤਾਨਾਮਪਿ ਤਤ੍ਪ੍ਰਸਂਗਾਤ੍ . ਨਾਨੇਕਪ੍ਰਕਾਰਕਰਣਾਨਿ, ਕੇਵਲਜ੍ਞਾਨਿਨਾਮਪਿ ਤਤ੍ਪ੍ਰਸਂਗਾਤ੍ . ਨ
ਸਚਿਤ੍ਤਾਚਿਤ੍ਤਵਸ੍ਤੂਪਘਾਤਃ, ਸਮਿਤਿਤਤ੍ਪਰਾਣਾਮਪਿ ਤਤ੍ਪ੍ਰਸਂਗਾਤ੍ . ਤਤੋ ਨ੍ਯਾਯਬਲੇਨੈਵੈਤਦਾਯਾਤਂ, ਯਦੁਪਯੋਗੇ
ਰਾਗਾਦਿਕਰਣਂ ਸ ਬਨ੍ਧਹੇਤੁਃ .
ਰਹੇ ਹੈਂ ਉਨਕੇ ਭੀ, ਬਨ੍ਧਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆ ਜਾਏਗਾ . ਕਾਯ-ਵਚਨ-ਮਨਕਾ ਕਰ੍ਮ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕਾਯ-ਵਚਨ-
ਮਨਕੀ ਕ੍ਰਿਯਾਸ੍ਵਰੂਪ ਯੋਗ) ਭੀ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯਦਿ ਐਸਾ ਹੋ ਤੋ ਯਥਾਖ੍ਯਾਤ-
ਸਂਯਮਿਯੋਂਕੇ ਭੀ (ਕਾਯ-ਵਚਨ-ਮਨਕੀ ਕ੍ਰਿਯਾ ਹੋਨੇਸੇ) ਬਨ੍ਧਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆ ਜਾਏਗਾ . ਅਨੇਕ
ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ੧ਕਰਣ ਭੀ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੈਂ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯਦਿ ਐਸਾ ਹੋ ਤੋ ਕੇਵਲਜ੍ਞਾਨਿਯੋਂਕੇ ਭੀ
(ਉਨ ਕਰਣੋਂਸੇ) ਬਨ੍ਧਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆ ਜਾਏਗਾ . ਸਚਿਤ੍ਤ ਤਥਾ ਅਚਿਤ੍ਤ ਵਸ੍ਤੁਓਂਕਾ ਘਾਤ ਭੀ ਬਨ੍ਧਕਾ
ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਯਦਿ ਐਸਾ ਹੋ ਤੋ ਜੋ ਸਮਿਤਿਮੇਂ ਤਤ੍ਪਰ ਹੈਂ ਉਨਕੇ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਜੋ ਯਤ੍ਨਪੂਰ੍ਵਕ
ਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਐਸੇ ਸਾਧੁਓਂਕੇ) ਭੀ (ਸਚਿਤ੍ਤ ਤਥਾ ਅਚਿਤ੍ਤ ਵਸ੍ਤੁਓਂਕੇ ਘਾਤਸੇ) ਬਨ੍ਧਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ
ਆ ਜਾਏਗਾ . ਇਸਲਿਯੇ ਨ੍ਯਾਯਬਲਸੇ ਹੀ ਯਹ ਫਲਿਤ ਹੁਆ ਕਿ, ਉਪਯੋਗਮੇਂ ਰਾਗਾਦਿਕਰਣ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍
ਉਪਯੋਗਮੇਂ ਰਾਗਾਦਿਕਕਾ ਕਰਨਾ), ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਯਹਾਁ ਨਿਸ਼੍ਚਯਨਯਕੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਕੇ ਕਥਨ ਹੈ . ਜਹਾਁ ਨਿਰ੍ਬਾਧ ਹੇਤੁਸੇ ਸਿਦ੍ਧਿ ਹੋਤੀ
ਹੈ ਵਹੀ ਨਿਸ਼੍ਚਯ ਹੈ . ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੇ ਪਰ ਨਿਰ੍ਬਾਧਤਯਾ ਯਹੀ ਸਿਦ੍ਧ ਹੁਆ ਕਿ —
ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਪੁਰੁਸ਼ ਜਿਨ ਰਾਗਦ੍ਵੇਸ਼ਮੋਹਭਾਵੋਂਕੋ ਅਪਨੇ ਉਪਯੋਗਮੇਂ ਕਰਤਾ ਹੈ ਵੇ ਰਾਗਾਦਿਕ ਹੀ ਬਨ੍ਧਕਾ
ਕਾਰਣ ਹੈਂ . ਉਨਕੇ ਅਤਿਰਿਕ੍ਤ ਅਨ੍ਯ — ਬਹੁ ਕਰ੍ਮਯੋਗ੍ਯ ਪੁਦ੍ਗਲੋਂਸੇ ਪਰਿਪੂਰ੍ਣ ਲੋਕ, ਕਾਯ-ਵਚਨ-ਮਨਕੇ
ਯੋਗ, ਅਨੇਕ ਕਰਣ ਤਥਾ ਚੇਤਨ-ਅਚੇਤਨਕਾ ਘਾਤ — ਬਨ੍ਧਕੇ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੈਂ; ਯਦਿ ਉਨਸੇ ਬਨ੍ਧ ਹੋਤਾ
ਹੋ ਤੋ ਸਿਦ੍ਧੋਂਕੇ, ਯਥਾਖ੍ਯਾਤ ਚਾਰਿਤ੍ਰਵਾਨੋਂਕੇ, ਕੇਵਲਜ੍ਞਾਨਿਯੋਂਕੇ ਔਰ ਸਮਿਤਿਰੂਪ ਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਕਰਨੇਵਾਲੇ
ਮੁਨਿਯੋਂਕੇ ਬਨ੍ਧਕਾ ਪ੍ਰਸਂਗ ਆ ਜਾਏਗਾ . ਪਰਨ੍ਤੁ ਉਨਕੇ ਤੋ ਬਨ੍ਧ ਹੋਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਇਸਲਿਏ ਇਨ ਹੇਤੁਓਂਮੇਂ
( – ਕਾਰਣੋਂਮੇਂ) ਵ੍ਯਭਿਚਾਰ (ਦੋਸ਼) ਆਯਾ . ਇਸਲਿਏ ਯਹ ਨਿਸ਼੍ਚਯ ਹੈ ਕਿ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਰਾਗਾਦਿਕ
ਹੀ ਹੈਂ .
ਯਹਾਁ ਸਮਿਤਿਰੂਪ ਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਕਰਨੇਵਾਲੇ ਮੁਨਿਯੋਂਕਾ ਨਾਮ ਲਿਯਾ ਗਯਾ ਹੈ ਔਰ ਅਵਿਰਤ,
ਦੇਸ਼ਵਿਰਤਕਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲਿਯਾ; ਇਸਕਾ ਯਹ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ — ਅਵਿਰਤ ਤਥਾ ਦੇਸ਼ਵਿਰਤਕੇ
ਬਾਹ੍ਯਸਮਿਤਿਰੂਪ ਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ, ਇਸਲਿਏ ਚਾਰਿਤ੍ਰਮੋਹ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੀ ਰਾਗਸੇ ਕਿਂਚਿਤ੍ ਬਨ੍ਧ ਹੋਤਾ ਹੈ;
ਇਸਲਿਏ ਸਰ੍ਵਥਾ ਬਨ੍ਧਕੇ ਅਭਾਵਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਮੇਂ ਉਨਕਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲਿਯਾ . ਵੈਸੇ ਅਨ੍ਤਰਙ੍ਗਕੀ ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਸੇ
ਤੋ ਉਨ੍ਹੇਂ ਭੀ ਨਿਰ੍ਬਨ੍ਧ ਹੀ ਜਾਨਨਾ ਚਾਹਿਏ ..੨੩੭ ਸੇ ੨੪੧..
੧ਕਰਣ = ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਁ .

Page 373 of 642
PDF/HTML Page 406 of 675
single page version

(ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀ)
ਨ ਕਰ੍ਮਬਹੁਲਂ ਜਗਨ੍ਨ ਚਲਨਾਤ੍ਮਕਂ ਕਰ੍ਮ ਵਾ
ਨ ਨੈਕਕਰਣਾਨਿ ਵਾ ਨ ਚਿਦਚਿਦ੍ਵਧੋ ਬਨ੍ਧਕ੍ਰੁਤ੍ .
ਯਦੈਕ੍ਯਮੁਪਯੋਗਭੂਃ ਸਮੁਪਯਾਤਿ ਰਾਗਾਦਿਭਿਃ
ਸ ਏਵ ਕਿਲ ਕੇਵਲਂ ਭਵਤਿ ਬਨ੍ਧਹੇਤੁਰ੍ਨ੍ਰੁਣਾਮ੍ ..੧੬੪..
ਜਹ ਪੁਣ ਸੋ ਚੇਵ ਣਰੋ ਣੇਹੇ ਸਵ੍ਵਮ੍ਹਿ ਅਵਣਿਦੇ ਸਂਤੇ .
ਰੇਣੁਬਹੁਲਮ੍ਮਿ ਠਾਣੇ ਕਰੇਦਿ ਸਤ੍ਥੇਹਿਂ ਵਾਯਾਮਂ ..੨੪੨..
ਛਿਂਦਦਿ ਭਿਂਦਦਿ ਯ ਤਹਾ ਤਾਲੀਤਲਕਯਲਿਵਂਸਪਿਂਡੀਓ .
ਸਚ੍ਚਿਤ੍ਤਾਚਿਤ੍ਤਾਣਂ ਕਰੇਦਿ ਦਵ੍ਵਾਣਮੁਵਘਾਦਂ ..੨੪੩..
ਅਬ ਇਸ ਅਰ੍ਥਕਾ ਕਲਸ਼ਰੂਪ ਕਾਵ੍ਯ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਬਨ੍ਧਕ੍ਰੁਤ੍ ] ਕ ਰ੍ਮਬਨ੍ਧਕੋ ਕ ਰਨੇਵਾਲਾ ਕਾਰਣ, [ਨ ਕਰ੍ਮਬਹੁਲਂ ਜਗਤ੍ ] ਨ ਤੋ
ਬਹੁਤ ਕ ਰ੍ਮਯੋਗ੍ਯ ਪੁਦ੍ਗਲੋਂਸੇ ਭਰਾ ਹੁਆ ਲੋਕ ਹੈ, [ਨ ਚਲਨਾਤ੍ਮਕਂ ਕਰ੍ਮ ਵਾ ] ਨ ਚਲਨਸ੍ਵਰੂਪ ਕ ਰ੍ਮ
(ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕਾਯ-ਵਚਨ-ਮਨਕੀ ਕ੍ਰਿਯਾਰੂਪ ਯੋਗ) ਹੈ, [ਨ ਨੈਕਕਰਣਾਨਿ ] ਨ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਕ ਰਣ ਹੈਂ
[ਵਾ ਨ ਚਿਦ੍-ਅਚਿਦ੍-ਵਧਃ ] ਔਰ ਨ ਚੇਤਨ-ਅਚੇਤਨਕਾ ਘਾਤ ਹੈ . ਕਿਨ੍ਤੁ [ਉਪਯੋਗਭੂਃ ਰਾਗਾਦਿਭਿਃ ਯਦ੍-
ਐਕ੍ਯਮ੍ ਸਮੁਪਯਾਤਿ ] ‘ਉਪਯੋਗਭੂ’ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਆਤ੍ਮਾ ਰਾਗਾਦਿਕ ਕੇ ਸਾਥ ਜੋ ਐਕ੍ਯਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੋਤਾ ਹੈ [ਸਃ
ਏਵ ਕੇਵਲਂ ] ਵਹੀ ਏਕ ( – ਮਾਤ੍ਰ ਰਾਗਾਦਿਕ ਕੇ ਸਾਥ ਏਕ ਤ੍ਵ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਕਰਨਾ ਵਹੀ – ) [ਕਿਲ ] ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ
[ਨ੍ਰੁਣਾਮ੍ ਬਨ੍ਧਹੇਤੁਃ ਭਵਤਿ ] ਪੁਰੁਸ਼ੋਂਕੇ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਯਹਾਁ ਨਿਸ਼੍ਚਯਨਯਸੇ ਏਕਮਾਤ੍ਰ ਰਾਗਾਦਿਕਕੋ ਹੀ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਕਹਾ ਹੈ .੧੬੪.
ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਉਪਯੋਗਮੇਂ ਰਾਗਾਦਿਕ ਨਹੀਂ ਕਰਤਾ, ਉਪਯੋਗਕਾ ਔਰ ਰਾਗਾਦਿਕਾ ਭੇਦ ਜਾਨਕਰ
ਰਾਗਾਦਿਕ ਕਾ ਸ੍ਵਾਮੀ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ, ਇਸਲਿਏ ਉਸੇ ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤ ਚੇਸ਼੍ਟਾਸੇ ਬਨ੍ਧ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ — ਯਹ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਜਿਸ ਰੀਤ ਫਿ ਰ ਵਹ ਹੀ ਪੁਰੁਸ਼, ਉਸ ਤੇਲ ਸਬਕੋ ਦੂਰ ਕਰ .
ਵ੍ਯਾਯਾਮ ਕਰਤਾ ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰਸੇ, ਬਹੁ ਰਜਭਰੇ ਸ੍ਥਾਨਕ ਠਹਰ ..੨੪੨..
ਅਰੁ ਤਾੜ, ਕਦਲੀ, ਬਾਁਸ, ਆਦਿਕ, ਛਿਨ੍ਨਭਿਨ੍ਨ ਬਹੂ ਕਰੇ .
ਉਪਘਾਤ ਆਪ ਸਚਿਤ੍ਤ ਅਵਰੁ, ਅਚਿਤ੍ਤ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕਾ ਕਰੇ ..੨੪੩..

Page 374 of 642
PDF/HTML Page 407 of 675
single page version

ਉਵਘਾਦਂ ਕੁਵ੍ਵਂਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਣਾਣਾਵਿਹੇਹਿਂ ਕਰਣੇਹਿਂ .
ਣਿਚ੍ਛਯਦੋ ਚਿਂਤੇਜ੍ਜ ਹੁ ਕਿਂਪਚ੍ਚਯਗੋ ਣ ਰਯਬਂਧੋ ..੨੪੪..
ਜੋ ਸੋ ਦੁ ਣੇਹਭਾਵੋ ਤਮ੍ਹਿ ਣਰੇ ਤੇਣ ਤਸ੍ਸ ਰਯਬਂਧੋ .
ਣਿਚ੍ਛਯਦੋ ਵਿਣ੍ਣੇਯਂ ਣ ਕਾਯਚੇਟ੍ਠਾਹਿਂ ਸੇਸਾਹਿਂ ..੨੪੫..
ਏਵਂ ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠੀ ਵਟ੍ਟਂਤੋ ਬਹੁਵਿਹੇਸੁ ਜੋਗੇਸੁ .
ਅਕਰਂਤੋ ਉਵਓਗੇ ਰਾਗਾਦੀ ਣ ਲਿਪ੍ਪਦਿ ਰਏਣ ..੨੪੬..
ਯਥਾ ਪੁਨਃ ਸ ਚੈਵ ਨਰਃ ਸ੍ਨੇਹੇ ਸਰ੍ਵਸ੍ਮਿਨ੍ਨਪਨੀਤੇ ਸਤਿ .
ਰੇਣੁਬਹੁਲੇ ਸ੍ਥਾਨੇ ਕਰੋਤਿ ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰੈਰ੍ਵ੍ਯਾਯਾਮਮ੍ ..੨੪੨..
ਛਿਨਤ੍ਤਿ ਭਿਨਤ੍ਤਿ ਚ ਤਥਾ ਤਾਲੀਤਲਕਦਲੀਵਂਸ਼ ਪਿਣ੍ਡੀਃ .
ਸਚਿਤ੍ਤਾਚਿਤ੍ਤਾਨਾਂ ਕਰੋਤਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਮੁਪਘਾਤਮ੍ ..੨੪੩..
ਉਪਘਾਤਂ ਕੁਰ੍ਵਤਸ੍ਤਸ੍ਯ ਨਾਨਾਵਿਧੈਃ ਕਰਣੈਃ .
ਨਿਸ਼੍ਚਯਤਸ਼੍ਚਿਨ੍ਤ੍ਯਤਾਂ ਖਲੁ ਕਿਮ੍ਪ੍ਰਤ੍ਯਯਿਕੋ ਨ ਰਜੋਬਨ੍ਧਃ ..੨੪੪..
ਯਃ ਸ ਤੁ ਸ੍ਨੇਹਭਾਵਸ੍ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨਰੇ ਤੇਨ ਤਸ੍ਯ ਰਜੋਬਨ੍ਧਃ .
ਨਿਸ਼੍ਚਯਤੋ ਵਿਜ੍ਞੇਯਂ ਨ ਕਾਯਚੇਸ਼੍ਟਾਭਿਃ ਸ਼ੇਸ਼ਾਭਿਃ ..੨੪੫..
ਏਵਂ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰਸ਼੍ਟਿਰ੍ਵਰ੍ਤਮਾਨੋ ਬਹੁਵਿਧੇਸ਼ੁ ਯੋਗੇਸ਼ੁ .
ਅਕੁਰ੍ਵਨ੍ਨੁਪਯੋਗੇ ਰਾਗਾਦੀਨ੍ ਨ ਲਿਪ੍ਯਤੇ ਰਜਸਾ ..੨੪੬..
ਬਹੁ ਭਾਁਤਿਕੇ ਕਰਣਾਦਿਸੇ, ਉਪਘਾਤ ਕਰਤੇ ਉਸਹਿਕੋ .
ਨਿਸ਼੍ਚਯਪਨੇ ਚਿਂਤਨ ਕਰੋ, ਰਜਬਨ੍ਧ ਨਹਿਂ ਕਿਨ ਕਾਰਣੋਂ ..੨੪੪..
ਯੋਂ ਜਾਨਨਾ ਨਿਸ਼੍ਚਯਪਣੇ — ਚਿਕਨਾਇ ਜੋ ਉਸ ਨਰ ਵਿਸ਼ੈਂ .
ਰਜਬਨ੍ਧਕਾਰਣ ਸੋ ਹਿ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਕਾਯਚੇਸ਼੍ਟਾ ਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ ..੨੪੫..
ਯੋਗੋਂ ਵਿਵਿਧਮੇਂ ਵਰ੍ਤਤਾ, ਇਸ ਭਾਁਤਿ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਜੋ .
ਉਪਯੋਗਮੇਂ ਰਾਗਾਦਿ ਨ ਕਰੇ, ਰਜਹਿ ਨਹਿਂ ਲੇਪਾਯ ਸੋ ..੨੪੬..
ਗਾਥਾਰ੍ਥ : — [ਯਥਾ ਪੁਨਃ ] ਔਰ ਜੈਸੇ — [ਸਃ ਚ ਏਵ ਨਰਃ ] ਵਹੀ ਪੁਰੁਸ਼, [ਸਰ੍ਵਸ੍ਮਿਨ੍ ਸ੍ਨੇਹੇ ]
ਸਮਸ੍ਤ ਤੇਲ ਆਦਿ ਸ੍ਨਿਗ੍ਧ ਪਦਾਰ੍ਥਕੋ [ਅਪਨੀਤੇ ਸਤਿ ] ਦੂਰ ਕਿਏ ਜਾਨੇ ਪਰ, [ਰੇਣੁਬਹੁਲੇ ] ਬਹੁਤ

Page 375 of 642
PDF/HTML Page 408 of 675
single page version

ਯਥਾ ਸ ਏਵ ਪੁਰੁਸ਼ਃ, ਸ੍ਨੇਹੇ ਸਰ੍ਵਸ੍ਮਿਨ੍ਨਪਨੀਤੇ ਸਤਿ, ਤਸ੍ਯਾਮੇਵ ਸ੍ਵਭਾਵਤ ਏਵ ਰਜੋਬਹੁਲਾਯਾਂ
ਭੂਮੌ ਤਦੇਵ ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰਵ੍ਯਾਯਾਮਕਰ੍ਮ ਕੁਰ੍ਵਾਣਃ, ਤੈਰੇਵਾਨੇਕਪ੍ਰਕਾਰਕਰਣੈਸ੍ਤਾਨ੍ਯੇਵ ਸਚਿਤ੍ਤਾਚਿਤ੍ਤਵਸ੍ਤੂਨਿ ਨਿਘ੍ਨਨ੍,
ਰਜਸਾ ਨ ਬਧ੍ਯਤੇ, ਸ੍ਨੇਹਾਭ੍ਯਂਗਸ੍ਯ ਬਨ੍ਧਹੇਤੋਰਭਾਵਾਤ੍; ਤਥਾ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰਸ਼੍ਟਿਃ, ਆਤ੍ਮਨਿ ਰਾਗਾਦੀਨਕੁਰ੍ਵਾਣਃ
ਸਨ੍, ਤਸ੍ਮਿਨ੍ਨੇਵ ਸ੍ਵਭਾਵਤ ਏਵ ਕਰ੍ਮਯੋਗ੍ਯਪੁਦ੍ਗਲਬਹੁਲੇ ਲੋਕੇ ਤਦੇਵ ਕਾਯਵਾਙ੍ਮਨਃਕਰ੍ਮ ਕੁਰ੍ਵਾਣਃ,
ਤੈਰੇਵਾਨੇਕਪ੍ਰਕਾਰਕਰਣੈਸ੍ਤਾਨ੍ਯੇਵ ਸਚਿਤ੍ਤਾਚਿਤ੍ਤਵਸ੍ਤੂਨਿ ਨਿਘ੍ਨਨ੍, ਕਰ੍ਮਰਜਸਾ ਨ ਬਧ੍ਯਤੇ, ਰਾਗਯੋਗਸ੍ਯ
ਬਨ੍ਧਹੇਤੋਰਭਾਵਾਤ੍ .
ਧੂਲਿਵਾਲੇ [ਸ੍ਥਾਨੇ ] ਸ੍ਥਾਨਮੇਂ [ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰੈਃ ] ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰੋਂਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ [ਵ੍ਯਾਯਾਮਮ੍ ਕਰੋਤਿ ] ਵ੍ਯਾਯਾਮ ਕ ਰਤਾ ਹੈ,
[ਤਥਾ ] ਔਰ [ਤਾਲੀਤਲਕਦਲੀਵਂਸ਼ਪਿਣ੍ਡੀਃ ] ਤਾੜ, ਤਮਾਲ, ਕੇ ਲ, ਬਾਁਸ ਔਰ ਅਸ਼ੋਕ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਵ੍ਰੁਕ੍ਸ਼ੋਂਕੋ
[ਛਿਨਤ੍ਤਿ ] ਛੇਦਤਾ ਹੈ, [ਭਿਨਤ੍ਤਿ ਚ ] ਭੇਦਤਾ ਹੈ, [ਸਚਿਤ੍ਤਾਚਿਤ੍ਤਾਨਾਂ ] ਸਚਿਤ੍ਤ ਤਥਾ ਅਚਿਤ੍ਤ [ਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਾਮ੍ ]
ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕਾ [ਉਪਘਾਤਮ੍ ] ਉਪਘਾਤ [ਕਰੋਤਿ ] ਕ ਰਤਾ ਹੈ; [ਨਾਨਾਵਿਧੈਃ ਕਰਣੈਃ ] ਐਸੇ ਨਾਨਾ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ
ਕ ਰਣੋਂਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ [ਉਪਘਾਤਂ ਕੁਰ੍ਵਤਃ ] ਉਪਘਾਤ ਕ ਰਤੇ ਹੁਏ [ਤਸ੍ਯ ] ਉਸ ਪੁਰੁਸ਼ਕੋ [ਰਜੋਬਨ੍ਧਃ ] ਧੂਲਿਕਾ
ਬਨ੍ਧ [ਖਲੁ ] ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ [ਕਿਮ੍ਪ੍ਰਤ੍ਯਯਿਕਃ ] ਕਿਸ ਕਾਰਣਸੇ [ਨ ] ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ [ਨਿਸ਼੍ਚਯਤਃ ] ਯਹ
ਨਿਸ਼੍ਚਯਸੇ [ਚਿਨ੍ਤ੍ਯਤਾਮ੍ ] ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ . [ਤਸ੍ਮਿਨ੍ ਨਰੇ ] ਉਸ ਪੁਰੁਸ਼ਕੋ [ਯਃ ਸਃ ਸ੍ਨੇਹਭਾਵਃ ਤੁ ] ਜੋ ਵਹ
ਤੇਲ ਆਦਿਕੀ ਚਿਕਨਾਈ ਹੈ [ਤੇਨ ] ਉਸਸੇ [ਤਸ੍ਯ ] ਉਸਕੇ [ਰਜੋਬਨ੍ਧਃ ] ਧੂਲਿਕਾ ਬਨ੍ਧ ਹੋਨਾ
[ਨਿਸ਼੍ਚਯਤਃ ਵਿਜ੍ਞੇਯਂ ] ਨਿਸ਼੍ਚਯਸੇ ਜਾਨਨਾ ਚਾਹਿਏ, [ਸ਼ੇਸ਼ਾਭਿਃ ਕਾਯਚੇਸ਼੍ਟਾਭਿਃ ] ਸ਼ੇਸ਼ ਕ ਾਯਾਕੀ ਚੇਸ਼੍ਟਾਓਂਸੇ
[ਨ ] ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ . (ਇਸਲਿਏ ਉਸ ਪੁਰੁਸ਼ਮੇਂ ਤੇਲ ਆਦਿਕੀ ਚਿਕਨਾਹਟਕਾ ਅਭਾਵ ਹੋਨੇਸੇ ਹੀ ਧੂਲਿ ਇਤ੍ਯਾਦਿ
ਨਹੀਂ ਚਿਪਕਤੀ .) [ਏਵਂ ] ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ — [ਬਹੁਵਿਧੇਸੁ ਯੋਗੇਸ਼ੁ ] ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਯੋਗੋਮੇਂ [ਵਰ੍ਤਮਾਨਃ ]
ਵਰ੍ਤਤਾ ਹੁਆ [ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਃ ] ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ [ਉਪਯੋਗੇ ] ਉਪਯੋਗਮੇਂ [ਰਾਗਾਦੀਨ੍ ਅਕੁਰ੍ਵਨ੍ ] ਰਾਗਾਦਿਕੋ ਨ ਕ ਰਤਾ
ਹੁਆ [ਰਜਸਾ ] ਕ ਰ੍ਮਰਜਸੇ [ਨ ਲਿਪ੍ਯਤੇ ] ਲਿਪ੍ਤ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ .
ਟੀਕਾ : — ਜੈਸੇ ਵਹੀ ਪੁਰੁਸ਼, ਸਮ੍ਪੂਰ੍ਣ ਚਿਕਨਾਹਟਕੋ ਦੂਰ ਕਰ ਦੇਨੇ ਪਰ, ਉਸੀ ਸ੍ਵਭਾਵਸੇ ਹੀ
ਅਤ੍ਯਧਿਕ ਧੂਲਿਸੇ ਭਰੀ ਹੁਈ ਉਸੀ ਭੂਮਿਮੇਂ ਵਹੀ ਸ਼ਸ੍ਤ੍ਰਵ੍ਯਾਯਾਮਰੂਪ ਕਰ੍ਮਕੋ (ਕ੍ਰਿਯਾਕੋ) ਕਰਤਾ ਹੁਆ,
ਉਨ੍ਹੀਂ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਕਰਣੋਂਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਉਨ੍ਹੀਂ ਸਚਿਤ੍ਤਾਚਿਤ੍ਤ ਵਸ੍ਤੁਓਂਕਾ ਘਾਤ ਕਰਤਾ ਹੁਆ, ਧੂਲਿਸੇ ਲਿਪ੍ਤ
ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਉਸਕੇ ਧੂਲਿਕੇ ਲਿਪ੍ਤ ਹੋਨੇਕਾ ਕਾਰਣ ਜੋ ਤੈਲਾਦਿਕਾ ਮਰ੍ਦਨ ਹੈ ਉਸਕਾ ਅਭਾਵ ਹੈ;
ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ, ਅਪਨੇਮੇਂ ਰਾਗਾਦਿਕੋ ਨ ਕਰਤਾ ਹੁਆ, ਉਸੀ ਸ੍ਵਭਾਵਸੇ ਹੀ ਬਹੁਤ ਕਰ੍ਮਯੋਗ੍ਯ
ਪੁਦ੍ਗਲੋਂਸੇ ਭਰੇ ਹੁਏ ਲੋਕਮੇਂ ਵਹੀ ਕਾਯ-ਵਚਨ-ਮਨਕੀ ਕ੍ਰਿਯਾ ਕਰਤਾ ਹੁਆ, ਉਨ੍ਹੀਂ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ
ਕਰਣੋਂਕੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਉਨ੍ਹੀਂ ਸਚਿਤ੍ਤਾਚਿਤ੍ਤ ਵਸ੍ਤੁਓਂਕਾ ਘਾਤ ਕਰਤਾ ਹੁਆ, ਕਰ੍ਮਰੂਪ ਰਜਸੇ ਨਹੀਂ ਬਁਧਤਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ
ਉਸਕੇ ਬਨ੍ਧਕੇ ਕਾਰਣਭੂਤ ਰਾਗਕੇ ਯੋਗਕਾ ( – ਰਾਗਮੇਂ ਜੁੜਨੇਕਾ) ਅਭਾਵ ਹੈ
.
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਕੇ ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤ ਸਰ੍ਵ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧ ਹੋਨੇ ਪਰ ਭੀ ਰਾਗਕੇ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਕਾ ਅਭਾਵ

Page 376 of 642
PDF/HTML Page 409 of 675
single page version

(ਸ਼ਾਰ੍ਦੂਲਵਿਕ੍ਰੀਡਿਤ)
ਲੋਕਃ ਕਰ੍ਮ ਤਤੋਸ੍ਤੁ ਸੋਸ੍ਤੁ ਚ ਪਰਿਸ੍ਪਨ੍ਦਾਤ੍ਮਕਂ ਕਰ੍ਮ ਤਤ੍
ਤਾਨ੍ਯਸ੍ਮਿਨ੍ਕਰਣਾਨਿ ਸਨ੍ਤੁ ਚਿਦਚਿਦ੍ਵ੍ਯਾਪਾਦਨਂ ਚਾਸ੍ਤੁ ਤਤ੍ .
ਰਾਗਾਦੀਨੁਪਯੋਗਭੂਮਿਮਨਯਨ੍ ਜ੍ਞਾਨਂ ਭਵਨ੍ਕੇਵਲਂ
ਬਨ੍ਧਂ ਨੈਵ ਕੁਤੋਪ੍ਯੁਪੈਤ੍ਯਯਮਹੋ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰਗਾਤ੍ਮਾ ਧ੍ਰੁਵਮ੍ ..੧੬੫..
ਹੋਨੇਸੇ ਕਰ੍ਮਬਨ੍ਧ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ . ਇਸਕੇ ਸਮਰ੍ਥਨਮੇਂ ਪਹਲੇ ਕਹਾ ਜਾ ਚੁਕਾ ਹੈ ..੨੪੨ ਸੇ ੨੪੬..
ਅਬ ਇਸੀ ਅਰ੍ਥਕਾ ਕਲਸ਼ਰੂਪ ਕਾਵ੍ਯ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਕਰ੍ਮਤਤਃ ਲੋਕਃ ਸਃ ਅਸ੍ਤੁ ] ਇਸਲਿਏ ਵਹ (ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤ) ਬਹੁਤ ਕ ਰ੍ਮੋਂਸੇ
(ਕ ਰ੍ਮਯੋਗ੍ਯ ਪੁਦ੍ਗਲੋਂਸੇ) ਭਰਾ ਹੁਆ ਲੋਕ ਹੈ ਸੋ ਭਲੇ ਰਹੋ, [ਪਰਿਸ੍ਪਨ੍ਦਾਤ੍ਮਕਂ ਕਰ੍ਮ ਤਤ੍ ਚ ਅਸ੍ਤੁ ]
ਵਹ ਕਾਯ-ਵਚਨ-ਮਨਕਾ ਚਲਨਸ੍ਵਰੂਪ ਕ ਰ੍ਮ (ਯੋਗ) ਹੈ ਸੋ ਭੀ ਭਲੇ ਰਹੋ, [ਤਾਨਿ ਕਰਣਾਨਿ
ਅਸ੍ਮਿਨ੍ ਸਨ੍ਤੁ ] ਵੇ (ਪੂਰ੍ਵੋਕ੍ਤ) ਕ ਰਣ ਭੀ ਉਸਕੇ ਭਲੇ ਰਹੇਂ [ਚ ] ਔਰ [ਤਤ੍ ਚਿਦ੍-ਅਚਿਦ੍-
ਵ੍ਯਾਪਾਦਨਂ ਅਸ੍ਤੁ ] ਵਹ ਚੇਤਨ-ਅਚੇਤਨਕਾ ਘਾਤ ਭੀ ਭਲੇ ਹੋ, ਪਰਂਤੁ [ਅਹੋ ] ਅਹੋ! [ਅਯਮ੍
ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਗ੍-ਆਤ੍ਮਾ ] ਯਹ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਆਤ੍ਮਾ, [ਰਾਗਾਦੀਨ੍ ਉਪਯੋਗਭੂਮਿਮ੍ ਅਨਯਨ੍ ] ਰਾਗਾਦਿਕ ਕੋ
ਉਪਯੋਗਭੂਮਿਮੇਂ ਨ ਲਾਤਾ ਹੁਆ, [ਕੇਵਲਂ ਜ੍ਞਾਨਂ ਭਵਨ੍ ] ਕੇ ਵਲ (ਏਕ) ਜ੍ਞਾਨਰੂਪ ਪਰਿਣਮਿਤ ਹੋਤਾ
ਹੁਆ, [ਕੁਤਃ ਅਪਿ ਬਨ੍ਧਮ੍ ਧ੍ਰੁਵਮ੍ ਨ ਏਵ ਉਪੈਤਿ ] ਕਿਸੀ ਭੀ ਕਾਰਣਸੇ ਨਿਸ਼੍ਚਯਤਃ ਬਨ੍ਧਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ
ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ . (ਅਹੋ ! ਦੇਖੋ ! ਯਹ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦਰ੍ਸ਼ਨਕੀ ਅਦ੍ਭੁਤ ਮਹਿਮਾ ਹੈ .)
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਯਹਾਁ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਕੀ ਅਦ੍ਭੁਤ ਮਹਿਮਾ ਬਤਾਈ ਹੈ, ਔਰ ਯਹ ਕਹਾ ਹੈ ਕਿ —
ਲੋਕ, ਯੋਗ, ਕਰਣ, ਚੈਤਨ੍ਯ-ਅਚੈਤਨ੍ਯਕਾ ਘਾਤ — ਵੇ ਬਨ੍ਧਕੇ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੈਂ . ਇਸਕਾ ਅਰ੍ਥ ਯਹ
ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪਰਜੀਵਕੀ ਹਿਂਸਾਸੇ ਬਨ੍ਧਕਾ ਹੋਨਾ ਨਹੀਂ ਕਹਾ, ਇਸਲਿਏ ਸ੍ਵਚ੍ਛਨ੍ਦ ਹੋਕਰ ਹਿਂਸਾ
ਕਰਨੀ . ਕਿਨ੍ਤੁ ਯਹਾਁ ਯਹ ਆਸ਼ਯ ਹੈ ਕਿ ਅਬੁਦ੍ਧਿਪੂਰ੍ਵਕ ਕਦਾਚਿਤ੍ ਪਰਜੀਵਕਾ ਘਾਤ ਭੀ ਹੋ ਜਾਯੇ
ਤੋ ਉਸਸੇ ਬਨ੍ਧ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ . ਕਿਨ੍ਤੁ ਜਹਾਁ ਬੁਦ੍ਧਿਪੂਰ੍ਵਕ ਜੀਵੋਂਕੋ ਮਾਰਨੇਕੇ ਭਾਵ ਹੋਂਗੇ ਵਹਾਁ ਤੋ ਅਪਨੇ
ਉਪਯੋਗਮੇਂ ਰਾਗਾਦਿਕਾ ਅਸ੍ਤਿਤ੍ਵ ਹੋਗਾ ਔਰ ਉਸਸੇ ਵਹਾਁ ਹਿਂਸਾਜਨ੍ਯ ਬਨ੍ਧ ਹੋਗਾ ਹੀ . ਜਹਾਁ ਜੀਵਕੋ
ਜਿਲਾਨੇਕਾ ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ ਹੋ ਵਹਾਁ ਭੀ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਉਸ ਅਭਿਪ੍ਰਾਯਕੋ ਭੀ ਨਿਸ਼੍ਚਯਨਯਮੇਂ ਮਿਥ੍ਯਾਤ੍ਵ ਕਹਾ ਹੈ,
ਤਬ ਫਿ ਰ ਜੀਵਕੋ ਮਾਰਨੇਕਾ ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ ਮਿਥ੍ਯਾਤ੍ਵ ਕ੍ਯੋਂ ਨ ਹੋਗਾ ? ਅਵਸ਼੍ਯ ਹੋਗਾ . ਇਸਲਿਯੇ
ਕਥਨਕੋ ਨਯਵਿਭਾਗਸੇ ਯਥਾਰ੍ਥ ਸਮਝਕਰ ਸ਼੍ਰਦ੍ਧਾਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਏ . ਸਰ੍ਵਥਾ ਏਕਾਨ੍ਤ ਮਾਨਨਾ ਮਿਥ੍ਯਾਤ੍ਵ
ਹੈ .੧੬੫.

Page 377 of 642
PDF/HTML Page 410 of 675
single page version

(ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀ)
ਤਥਾਪਿ ਨ ਨਿਰਰ੍ਗਲਂ ਚਰਿਤੁਮਿਸ਼੍ਯਤੇ ਜ੍ਞਾਨਿਨਾਂ
ਤਦਾਯਤਨਮੇਵ ਸਾ ਕਿਲ ਨਿਰਰ੍ਗਲਾ ਵ੍ਯਾਪ੍ਰੁਤਿਃ .
ਅਕਾਮਕ੍ਰੁਤਕਰ੍ਮ ਤਨ੍ਮਤਮਕਾਰਣਂ ਜ੍ਞਾਨਿਨਾਂ
ਦ੍ਵਯਂ ਨ ਹਿ ਵਿਰੁਧ੍ਯਤੇ ਕਿਮੁ ਕਰੋਤਿ ਜਾਨਾਤਿ ਚ ..੧੬੬..
(ਵਸਨ੍ਤਤਿਲਕਾ)
ਜਾਨਾਤਿ ਯਃ ਸ ਨ ਕਰੋਤਿ ਕਰੋਤਿ ਯਸ੍ਤੁ
ਜਾਨਾਤ੍ਯਯਂ ਨ ਖਲੁ ਤਤ੍ਕਿਲ ਕਰ੍ਮਰਾਗਃ .
ਰਾਗਂ ਤ੍ਵਬੋਧਮਯਮਧ੍ਯਵਸਾਯਮਾਹੁ-
ਰ੍ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰਸ਼ਃ ਸ ਨਿਯਤਂ ਸ ਚ ਬਨ੍ਧਹੇਤੁਃ ..੧੬੭..
48
ਅਬ ਉਪਰੋਕ੍ਤ ਭਾਵਾਰ੍ਥਮੇਂ ਕਥਿਤ ਆਸ਼ਯਕੋ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨੇਕੇ ਲਿਏ, ਕਾਵ੍ਯ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਤਥਾਪਿ ] ਤਥਾਪਿ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਲੋਕ ਆਦਿ ਕਾਰਣੋਂਸੇ ਬਨ੍ਧ ਨਹੀਂ ਕਹਾ ਔਰ
ਰਾਗਾਦਿਕ ਸੇ ਹੀ ਬਨ੍ਧ ਕ ਹਾ ਹੈ ਤਥਾਪਿ) [ਜ੍ਞਾਨਿਨਾਂ ਨਿਰਰ੍ਗਲਂ ਚਰਿਤੁਮ੍ ਨ ਇਸ਼੍ਯਤੇ ] ਜ੍ਞਾਨਿਯੋਂਕੋ ਨਿਰਰ੍ਗਲ
(ਸ੍ਵਚ੍ਛਨ੍ਦਤਾਪੂਰ੍ਵਕ) ਪ੍ਰਵਰ੍ਤਨਾ ਯੋਗ੍ਯ ਨਹੀਂ ਹੈ, [ਸਾ ਨਿਰਰ੍ਗਲਾ ਵ੍ਯਾਪ੍ਰੁਤਿਃ ਕਿਲ ਤਦ੍-ਆਯਤਨਮ੍ ਏਵ ]
ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਹ ਨਿਰਰ੍ਗਲ ਪ੍ਰਵਰ੍ਤਨ ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਬਨ੍ਧਕਾ ਹੀ ਸ੍ਥਾਨ ਹੈ . [ਜ੍ਞਾਨਿਨਾਂ ਅਕਾਮ-ਕ੍ਰੁਤ-ਕਰ੍ਮ ਤਤ੍
ਅਕਾਰਣਮ੍ ਮਤਮ੍ ] ਜ੍ਞਾਨਿਯੋਂਕੇ ਵਾਁਛਾਰਹਿਤ ਕਰ੍ਮ (ਕਾਰ੍ਯ) ਹੋਤਾ ਹੈ ਵਹ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਕ ਹਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ
[ਜਾਨਾਤਿ ਚ ਕਰੋਤਿ ] ਜਾਨਤਾ ਭੀ ਹੈ ਔਰ (ਕ ਰ੍ਮਕੋ ) ਕ ਰਤਾ ਭੀ ਹੈ — [ਦ੍ਵਯਂ ਕਿਮੁ ਨ ਹਿ ਵਿਰੁਧ੍ਯਤੇ ]
ਯਹ ਦੋਨੋਂ ਕ੍ਰਿਯਾਏਁ ਕ੍ਯਾ ਵਿਰੋਧਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੈਂ ? (ਕ ਰਨਾ ਔਰ ਜਾਨਨਾ ਨਿਸ਼੍ਚਯਸੇ ਵਿਰੋਧਰੂਪ ਹੀ ਹੈ .)
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਪਹਲੇ ਕਾਵ੍ਯਮੇਂ ਲੋਕ ਆਦਿਕੋ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਨਹੀਂ ਕਹਾ, ਇਸਲਿਏ ਵਹਾਁ ਯਹ
ਨਹੀਂ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹਿਏ ਕਿ ਬਾਹ੍ਯਵ੍ਯਵਹਾਰਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿਕਾ ਬਨ੍ਧਕੇ ਕਾਰਣੋਂਮੇਂ ਸਰ੍ਵਥਾ ਹੀ ਨਿਸ਼ੇਧ ਕਿਯਾ ਹੈ;
ਬਾਹ੍ਯਵ੍ਯਵਹਾਰਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਰਾਗਾਦਿ ਪਰਿਣਾਮਕੀ — ਬਨ੍ਧਕੇ ਕਾਰਣਕੀ — ਨਿਮਿਤ੍ਤਭੂਤ ਹੈ, ਉਸ ਨਿਮਿਤ੍ਤਕਾ ਯਹਾਁ
ਨਿਸ਼ੇਧ ਨਹੀਂ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹਿਏ . ਜ੍ਞਾਨਿਯੋਂਕੇ ਅਬੁਦ੍ਧਿਪੂਰ੍ਵਕ — ਵਾਁਛਾ ਰਹਿਤ — ਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ ਹੋਤੀ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ
ਬਨ੍ਧ ਨਹੀਂ ਕਹਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹੇਂ ਕਹੀਂ ਸ੍ਵਚ੍ਛਨ੍ਦ ਹੋਕਰ ਪ੍ਰਵਰ੍ਤਨੇਕੋ ਨਹੀਂ ਕ ਹਾ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਮਰ੍ਯਾਦਾ ਰਹਿਤ
(ਨਿਰਂਕੁਸ਼) ਪ੍ਰਵਰ੍ਤਨਾ ਤੋ ਬਨ੍ਧਕਾ ਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ . ਜਾਨਨੇਮੇਂ ਔਰ ਕਰਨੇਮੇਂ ਤੋ ਪਰਸ੍ਪਰ ਵਿਰੋਧ ਹੈ; ਜ੍ਞਾਤਾ
ਰਹੇਗਾ ਤੋ ਬਨ੍ਧ ਨਹੀਂ ਹੋਗਾ, ਕਰ੍ਤਾ ਹੋਗਾ ਤੋ ਅਵਸ਼੍ਯ ਬਨ੍ਧ ਹੋਗਾ .੧੬੬.
‘‘ਜੋ ਜਾਨਤਾ ਹੈ ਸੋ ਕਰਤਾ ਨਹੀਂ ਔਰ ਜੋ ਕਰਤਾ ਹੈ ਸੋ ਜਾਨਤਾ ਨਹੀਂ; ਕਰਨਾ ਤੋ ਕਰ੍ਮਕਾ ਰਾਗ
ਹੈ, ਔਰ ਜੋ ਰਾਗ ਹੈ ਸੋ ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ ਤਥਾ ਅਜ੍ਞਾਨ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਹੈ .
’’ — ਇਸ ਅਰ੍ਥਕਾ ਕਾਵ੍ਯ ਕਹਤੇ
ਹੈਂ : —

Page 378 of 642
PDF/HTML Page 411 of 675
single page version

ਜੋ ਮਣ੍ਣਦਿ ਹਿਂਸਾਮਿ ਯ ਹਿਂਸਿਜ੍ਜਾਮਿ ਯ ਪਰੇਹਿਂ ਸਤ੍ਤੇਹਿਂ .
ਸੋ ਮੂਢੋ ਅਣ੍ਣਾਣੀ ਣਾਣੀ ਏਤ੍ਤੋ ਦੁ ਵਿਵਰੀਦੋ ..੨੪੭..
ਯੋ ਮਨ੍ਯਤੇ ਹਿਨਸ੍ਮਿ ਚ ਹਿਂਸ੍ਯੇ ਚ ਪਰੈਃ ਸਤ੍ਤ੍ਵੈਃ .
ਸ ਮੂਢੋਜ੍ਞਾਨੀ ਜ੍ਞਾਨ੍ਯਤਸ੍ਤੁ ਵਿਪਰੀਤਃ ..੨੪੭..
ਪਰਜੀਵਾਨਹਂ ਹਿਨਸ੍ਮਿ, ਪਰਜੀਵੈਰ੍ਹਿਂਸ੍ਯੇ ਚਾਹਮਿਤ੍ਯਧ੍ਯਵਸਾਯੋ ਧ੍ਰੁਵਮਜ੍ਞਾਨਮ੍ . ਸ ਤੁ ਯਸ੍ਯਾਸ੍ਤਿ
ਸੋਜ੍ਞਾਨਿਤ੍ਵਾਨ੍ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਃ, ਯਸ੍ਯ ਤੁ ਨਾਸ੍ਤਿ ਸ ਜ੍ਞਾਨਿਤ੍ਵਾਤ੍ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰਸ਼੍ਟਿਃ .
ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਯਃ ਜਾਨਾਤਿ ਸਃ ਨ ਕਰੋਤਿ ] ਜੋ ਜਾਨਤਾ ਹੈ ਸੋ ਕ ਰਤਾ ਨਹੀਂ [ਤੁ ] ਔਰ [ਯਃ
ਕਰੋਤਿ ਅਯਂ ਖਲੁ ਜਾਨਾਤਿ ਨ ] ਜੋ ਕ ਰਤਾ ਹੈ ਸੋ ਜਾਨਤਾ ਨਹੀਂ . [ਤਤ੍ ਕਿਲ ਕਰ੍ਮਰਾਗਃ ] ਕ ਰਨਾ ਤੋ
ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਕ ਰ੍ਮਰਾਗ ਹੈ [ਤੁ ] ਔਰ [ਰਾਗਂ ਅਬੋਧਮਯਮ੍ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯਮ੍ ਆਹੁਃ ] ਰਾਗਕੋ (ਮੁਨਿਯੋਂਨੇ)
ਅਜ੍ਞਾਨਮਯ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਕ ਹਾ ਹੈ; [ਸਃ ਨਿਯਤਂ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼ਃ ] ਜੋ ਕਿ ਵਹ (ਅਜ੍ਞਾਨਮਯ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ)
ਨਿਯਮਸੇ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਕੇ ਹੋਤਾ ਹੈ [ਚ ] ਔਰ [ਸਃ ਬਨ੍ਧਹੇਤੁਃ ] ਵਹ ਬਨ੍ਧਕਾ ਕਾਰਣ ਹੈ .੧੬੭.
ਅਬ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਕੇ ਆਸ਼ਯਕੋ ਗਾਥਾਮੇਂ ਸ੍ਪਸ਼੍ਟ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਜੋ ਮਾਨਤਾ — ਮੈਂ ਮਾਰੁਁ ਪਰ ਅਰੁ ਘਾਤ ਪਰ ਮੇਰਾ ਕਰੇ .
ਸੋ ਮੂਢ ਹੈ, ਅਜ੍ਞਾਨਿ ਹੈ, ਵਿਪਰੀਤ ਇਸਸੇ ਜ੍ਞਾਨਿ ਹੈ ..੨੪੭..
ਗਾਥਾਰ੍ਥ : — [ਯਃ ] ਜੋ [ਮਨ੍ਯਤੇ ] ਯਹ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ [ਹਿਨਸ੍ਮਿ ਚ ] ‘ਮੈਂ ਪਰ ਜੀਵੋਂਕੋ ਮਾਰਤਾ
ਹੂਁ [ਪਰੈਃ ਸਤ੍ਤ੍ਵੈਃ ਹਿਂਸ੍ਯੇ ਚ ] ਔਰ ਪਰ ਜੀਵ ਮੁਝੇ ਮਾਰਤੇ ਹੈਂ ’, [ਸਃ ] ਵਹ [ਮੂਢਃ ] ਮੂਢ ( – ਮੋਹੀ) ਹੈ,
[ਅਜ੍ਞਾਨੀ ] ਅਜ੍ਞਾਨੀ ਹੈ, [ਤੁ ] ਔਰ [ਅਤਃ ਵਿਪਰੀਤਃ ] ਇਸਸੇ ਵਿਪਰੀਤ (ਜੋ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਮਾਨਤਾ ਵਹ)
[ਜ੍ਞਾਨੀ ] ਜ੍ਞਾਨੀ ਹੈ .
ਟੀਕਾ : — ‘ਮੈਂ ਪਰ ਜੀਵੋਂਕੋ ਮਾਰਤਾ ਹੂਁ ਔਰ ਪਰ ਜੀਵ ਮੁਝੇ ਮਾਰਤੇ ਹੈਂ ’ — ਐਸਾ ੧ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ
ਧ੍ਰੁਵਰੂਪਸੇ ( – ਨਿਯਮਸੇ, ਨਿਸ਼੍ਚਯਤਃ) ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ . ਵਹ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਜਿਸਕੇ ਹੈ ਵਹ ਅਜ੍ਞਾਨੀਪਨੇਕੇ ਕਾਰਣ
ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ; ਔਰ ਜਿਸਕੇ ਵਹ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਨਹੀਂ ਹੈ ਵਹ ਜ੍ਞਾਨੀਪਨੇਕੇ ਕਾਰਣ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ‘ਪਰਜੀਵੋਂਕੋ ਮੈਂ ਮਾਰਤਾ ਹੂਁ ਔਰ ਪਰਜੀਵ ਮੁਝੇ ਮਾਰਤੇ ਹੈਂ’ ਐਸਾ ਆਸ਼ਯ ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ,
ਇਸਲਿਏ ਜਿਸਕਾ ਐਸਾ ਆਸ਼ਯ ਹੈ ਵਹ ਅਜ੍ਞਾਨੀ ਹੈ — ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ ਔਰ ਜਿਸਕਾ ਐਸਾ ਆਸ਼ਯ ਨਹੀਂ
ਹੈ ਵਹ ਜ੍ਞਾਨੀ ਹੈ — ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ .
ਨਿਸ਼੍ਚਯਨਯਸੇ ਕਰ੍ਤਾਕਾ ਸ੍ਵਰੂਪ ਯਹ ਹੈ : — ਸ੍ਵਯਂ ਸ੍ਵਾਧੀਨਤਯਾ ਜਿਸ ਭਾਵਰੂਪ ਪਰਿਣਮਿਤ ਹੋ ਉਸ
੧ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ = ਮਿਥ੍ਯਾ ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ; ਆਸ਼ਯ .

Page 379 of 642
PDF/HTML Page 412 of 675
single page version

ਕਥਮਯਮਧ੍ਯਵਸਾਯੋਜ੍ਞਾਨਮਿਤਿ ਚੇਤ੍ —
ਆਉਕ੍ਖਯੇਣ ਮਰਣਂ ਜੀਵਾਣਂ ਜਿਣਵਰੇਹਿਂ ਪਣ੍ਣਤ੍ਤਂ .
ਆਉਂ ਣ ਹਰੇਸਿ ਤੁਮਂ ਕਹ ਤੇ ਮਰਣਂ ਕਦਂ ਤੇਸਿਂ ..੨੪੮..
ਆਉਕ੍ਖਯੇਣ ਮਰਣਂ ਜੀਵਾਣਂ ਜਿਣਵਰੇਹਿਂ ਪਣ੍ਣਤ੍ਤਂ .
ਆਉਂ ਣ ਹਰਂਤਿ ਤੁਹਂ ਕਹ ਤੇ ਮਰਣਂ ਕਦਂ ਤੇਹਿਂ ..੨੪੯..
ਆਯੁਃਕ੍ਸ਼ਯੇਣ ਮਰਣਂ ਜੀਵਾਨਾਂ ਜਿਨਵਰੈਃ ਪ੍ਰਜ੍ਞਪ੍ਤਮ੍ .
ਆਯੁਰ੍ਨ ਹਰਸਿ ਤ੍ਵਂ ਕਥਂ ਤ੍ਵਯਾ ਮਰਣਂ ਕ੍ਰੁਤਂ ਤੇਸ਼ਾਮ੍ ..੨੪੮..
ਆਯੁਃਕ੍ਸ਼ਯੇਣ ਮਰਣਂ ਜੀਵਾਨਾਂ ਜਿਨਵਰੈਃ ਪ੍ਰਜ੍ਞਪ੍ਤਮ੍ .
ਆਯੁਰ੍ਨ ਹਰਨ੍ਤਿ ਤਵ ਕਥਂ ਤੇ ਮਰਣਂ ਕ੍ਰੁਤਂ ਤੈਃ ..੨੪੯..
ਭਾਵਕਾ ਸ੍ਵਯਂ ਕਰ੍ਤਾ ਕਹਲਾਤਾ ਹੈ . ਇਸਲਿਏ ਪਰਮਾਰ੍ਥਤਃ ਕੋਈ ਕਿਸੀਕਾ ਮਰਣ ਨਹੀਂ ਕਰਤਾ . ਜੋ ਪਰਸੇ
ਪਰਕਾ ਮਰਣ ਮਾਨਤਾ ਹੈ, ਵਹ ਅਜ੍ਞਾਨੀ ਹੈ . ਨਿਮਿਤ੍ਤ-ਨੈਮਿਤ੍ਤਿਕਭਾਵਸੇ ਕਰ੍ਤਾ ਕਹਨਾ ਸੋ ਵ੍ਯਵਹਾਰਨਯਕਾ
ਕਥਨ ਹੈ; ਉਸੇ ਯਥਾਰ੍ਥਤਯਾ ( – ਅਪੇਕ੍ਸ਼ਾਕੋ ਸਮਝ ਕਰ) ਮਾਨਨਾ ਸੋ ਸਮ੍ਯਗ੍ਜ੍ਞਾਨ ਹੈ ..੨੪੭..
ਅਬ ਯਹ ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ਯਹ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਅਜ੍ਞਾਨ ਕੈਸੇ ਹੈ ? ਉਸਕੇ ਉਤ੍ਤਰ ਸ੍ਵਰੂਪ ਗਾਥਾ
ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਹੈ ਆਯੁਕ੍ਸ਼ਯਸੇ ਮਰਣ ਜੀਵਕਾ, ਯੇ ਹਿ ਜਿਨਵਰਨੇ ਕਹਾ .
ਤੂ ਆਯੁ ਤੋ ਹਰਤਾ ਨਹੀਂ, ਤੈਂਨੇ ਮਰਣ ਕੈਸੇ ਕਿਯਾ ? ..੨੪੮..
ਹੈ ਆਯੁਕ੍ਸ਼ਯਸੇ ਮਰਣ ਜੀਵਕਾ, ਯੇ ਹਿ ਜਿਨਵਰਨੇ ਕਹਾ .
ਵੇ ਆਯੁ ਤੁਝ ਹਰਤੇ ਨਹੀਂ, ਤੋ ਮਰਣ ਤੁਝ ਕੈਸੇ ਕਿਯਾ ? ..੨੪੯..
ਗਾਥਾਰ੍ਥ : — (ਹੇ ਭਾਈ ! ਤੂ ਜੋ ਯਹ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਮੈਂ ਪਰ ਜੀਵੋਂਕੋ ਮਾਰਤਾ ਹੂਁ ’ ਸੋ ਯਹ ਤੇਰਾ
ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ .) [ਜੀਵਾਨਾਂ ] ਜੀਵੋਂਕਾ [ਮਰਣਂ ] ਮਰਣ [ਆਯੁਃਕ੍ਸ਼ਯੇਣ ] ਆਯੁਕ ਰ੍ਮਕੇ ਕ੍ਸ਼ਯਸੇ ਹੋਤਾ ਹੈ ਐਸਾ
[ਜਿਨਵਰੈਃ ] ਜਿਨਵਰੋਂਨੇ [ਪ੍ਰਜ੍ਞਪ੍ਤਮ੍ ] ਕ ਹਾ ਹੈ; [ਤ੍ਵਂ ] ਤੂ [ਆਯੁਃ ] ਪਰ ਜੀਵੋਂਕੇ ਆਯੁਕ ਰ੍ਮਕੋ ਤੋ [ਨ
ਹਰਸਿ ] ਹਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, [ਤ੍ਵਯਾ ] ਤੋ ਤੂਨੇ [ਤੇਸ਼ਾਮ੍ ਮਰਣਂ ] ਉਨਕਾ ਮਰਣ [ਕਥਂ ] ਕੈਸੇ [ਕ੍ਰੁਤਂ ] ਕਿਯਾ ?
(ਹੇ ਭਾਈ ! ਤੂ ਜੋ ਯਹ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਪਰ ਜੀਵ ਮੁਝੇ ਮਾਰਤੇ ਹੈਂ ’ ਸੋ ਯਹ ਤੇਰਾ ਅਜ੍ਞਾਨ
ਹੈ .) [ਜੀਵਾਨਾਂ ] ਜੀਵੋਂਕਾ [ਮਰਣਂ ] ਮਰਣ [ਆਯੁਃਕ੍ਸ਼ਯੇਣ ] ਆਯੁਕ ਰ੍ਮਕੇ ਕ੍ਸ਼ਯਸੇ ਹੋਤਾ ਹੈ ਐਸਾ

Page 380 of 642
PDF/HTML Page 413 of 675
single page version

ਮਰਣਂ ਹਿ ਤਾਵਜ੍ਜੀਵਾਨਾਂ ਸ੍ਵਾਯੁਃਕਰ੍ਮਕ੍ਸ਼ਯੇਣੈਵ, ਤਦਭਾਵੇ ਤਸ੍ਯ ਭਾਵਯਿਤੁਮਸ਼ਕ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍; ਸ੍ਵਾਯੁਃਕਰ੍ਮ
ਚ ਨਾਨ੍ਯੇਨਾਨ੍ਯਸ੍ਯ ਹਰ੍ਤੁਂ ਸ਼ਕ੍ਯਂ, ਤਸ੍ਯ ਸ੍ਵੋਪਭੋਗੇਨੈਵ ਕ੍ਸ਼ੀਯਮਾਣਤ੍ਵਾਤ੍; ਤਤੋ ਨ ਕਥਂਚਨਾਪਿ ਅਨ੍ਯੋਨ੍ਯਸ੍ਯ
ਮਰਣਂ ਕੁਰ੍ਯਾਤ੍ . ਤਤੋ ਹਿਨਸ੍ਮਿ, ਹਿਂਸ੍ਯੇ ਚੇਤ੍ਯਧ੍ਯਵਸਾਯੋ ਧ੍ਰੁਵਮਜ੍ਞਾਨਮ੍ .
ਜੀਵਨਾਧ੍ਯਵਸਾਯਸ੍ਯ ਤਦ੍ਵਿਪਕ੍ਸ਼ਸ੍ਯ ਕਾ ਵਾਰ੍ਤੇਤਿ ਚੇਤ੍ —
[ਜਿਨਵਰੈਃ ] ਜਿਨਵਰੋਂਨੇ [ਪ੍ਰਜ੍ਞਪ੍ਤਮ੍ ] ਕ ਹਾ ਹੈ; ਪਰ ਜੀਵ [ਤਵ ਆਯੁਃ ] ਤੇਰੇ ਆਯੁਕ ਰ੍ਮਕੋ ਤੋ
[ਨ ਹਰਨ੍ਤਿ ] ਹਰਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈਂ, [ਤੈਃ ] ਤੋ ਉਨ੍ਹੋਂਨੇ [ਤੇ ਮਰਣਂ ] ਤੇਰਾ ਮਰਣ [ਕਥਂ ] ਕੈਸੇ [ਕ੍ਰੁਤਂ ]
ਕਿਯਾ ?
ਟੀਕਾ : — ਪ੍ਰਥਮ ਤੋ, ਜੀਵੋਂਕਾ ਮਰਣ ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਅਪਨੇ ਆਯੁਕਰ੍ਮਕੇ ਕ੍ਸ਼ਯਸੇ ਹੀ ਹੋਤਾ ਹੈ,
ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਅਪਨੇ ਆਯੁਕਰ੍ਮਕੇ ਕ੍ਸ਼ਯਕੇ ਅਭਾਵਮੇਂ ਮਰਣ ਹੋਨਾ ਅਸ਼ਕ੍ਯ ਹੈ; ਔਰ ਦੂਸਰੇਸੇ ਦੂਸਰੇਕਾ ਸ੍ਵ-
ਆਯੁਕਰ੍ਮ ਹਰਣ ਨਹੀਂ ਕਿਯਾ ਜਾ ਸਕਤਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਹ (ਸ੍ਵ-ਆਯੁਕਰ੍ਮ) ਅਪਨੇ ਉਪਭੋਗਸੇ ਹੀ
ਕ੍ਸ਼ਯਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੋਤਾ ਹੈ; ਇਸਲਿਯੇ ਕਿਸੀ ਭੀ ਪ੍ਰਕਾਰਸੇ ਕੋਈ ਦੂਸਰਾ ਕਿਸੀ ਦੂਸਰੇਕਾ ਮਰਣ ਨਹੀਂ ਕਰ
ਸਕਤਾ . ਇਸਲਿਯੇ ‘ਮੈਂ ਪਰ ਜੀਵੋਂਕੋ ਮਾਰਤਾ ਹੂਁ, ਔਰ ਪਰ ਜੀਵ ਮੁਝੇ ਮਾਰਤੇ ਹੈਂ’ ਐਸਾ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ
ਧ੍ਰੁਵਰੂਪਸੇ ( – ਨਿਯਮਸੇ) ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਜੀਵਕੀ ਜੋ ਮਾਨ੍ਯਤਾ ਹੋ ਤਦਨੁਸਾਰ ਜਗਤਮੇਂ ਨਹੀਂ ਬਨਤਾ ਹੋ, ਤੋ ਵਹ ਮਾਨ੍ਯਤਾ
ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ . ਅਪਨੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਦੂਸਰੇਕਾ ਤਥਾ ਦੂਸਰੇਸੇ ਅਪਨਾ ਮਰਣ ਨਹੀਂ ਕਿਯਾ ਜਾ ਸਕਤਾ, ਤਥਾਪਿ ਯਹ
ਪ੍ਰਾਣੀ ਵ੍ਯਰ੍ਥ ਹੀ ਐਸਾ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਸੋ ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ . ਯਹ ਕਥਨ ਨਿਸ਼੍ਚਯਨਯਕੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾਸੇ ਹੈ .
ਵ੍ਯਵਹਾਰ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ : — ਪਰਸ੍ਪਰ ਨਿਮਿਤ੍ਤ-ਨੈਮਿਤ੍ਤਿਕਭਾਵਸੇ ਪਰ੍ਯਾਯਕਾ ਜੋ ਉਤ੍ਪਾਦ-ਵ੍ਯਯ ਹੋ
ਉਸੇ ਜਨ੍ਮ-ਮਰਣ ਕਹਾ ਜਾਤਾ ਹੈ; ਵਹਾਁ ਜਿਸਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਮਰਣ ( – ਪਰ੍ਯਾਯਕਾ ਵ੍ਯਯ) ਹੋ ਉਸਕੇ
ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਮੇਂ ਯਹ ਕਹਾ ਜਾਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਇਸਨੇ ਇਸੇ ਮਾਰਾ’, ਯਹ ਵ੍ਯਵਹਾਰ ਹੈ .
ਯਹਾਁ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਨਾ ਕਿ ਵ੍ਯਵਹਾਰਕਾ ਸਰ੍ਵਥਾ ਨਿਸ਼ੇਧ ਹੈ . ਜੋ ਨਿਸ਼੍ਚਯਕੋ ਨਹੀਂ ਜਾਨਤੇ,
ਉਨਕਾ ਅਜ੍ਞਾਨ ਮਿਟਾਨੇਕੇ ਲਿਏ ਯਹਾਁ ਕਥਨ ਕਿਯਾ ਹੈ . ਉਸੇ ਜਾਨਨੇਕੇ ਬਾਦ ਦੋਨੋਂ ਨਯੋਂਕੋ
ਅਵਿਰੋਧਰੂਪਸੇ ਜਾਨਕਰ ਯਥਾਯੋਗ੍ਯ ਨਯ ਮਾਨਨਾ ਚਾਹਿਏ ..੨੪੮ ਸੇ ੨੪੯..
ਅਬ ਪੁਨਃ ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘(ਮਰਣਕਾ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ ਯਹ ਕਹਾ ਸੋ ਜਾਨ
ਲਿਯਾ; ਕਿਨ੍ਤੁ ਅਬ) ਮਰਣਕੇ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯਕਾ ਪ੍ਰਤਿਪਕ੍ਸ਼ੀ ਜੋ ਜੀਵਨਕਾ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਹੈ ਉਸਕਾ ਕ੍ਯਾ
ਹਾਲ ਹੈ ?’’ ਉਸਕਾ ਉਤ੍ਤਰ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —

Page 381 of 642
PDF/HTML Page 414 of 675
single page version

ਜੋ ਮਣ੍ਣਦਿ ਜੀਵੇਮਿ ਯ ਜੀਵਿਜ੍ਜਾਮਿ ਯ ਪਰੇਹਿਂ ਸਤ੍ਤੇਹਿਂ .
ਸੋ ਮੂਢੋ ਅਣ੍ਣਾਣੀ ਣਾਣੀ ਏਤ੍ਤੋ ਦੁ ਵਿਵਰੀਦੋ ..੨੫੦..
ਯੋ ਮਨ੍ਯਤੇ ਜੀਵਯਾਮਿ ਚ ਜੀਵ੍ਯੇ ਚ ਪਰੈਃ ਸਤ੍ਤ੍ਵੈਃ .
ਸ ਮੂਢੋਜ੍ਞਾਨੀ ਜ੍ਞਾਨ੍ਯਤਸ੍ਤੁ ਵਿਪਰੀਤਃ ..੨੫੦..
ਪਰਜੀਵਾਨਹਂ ਜੀਵਯਾਮਿ, ਪਰਜੀਵੈਰ੍ਜੀਵ੍ਯੇ ਚਾਹਮਿਤ੍ਯਧ੍ਯਵਸਾਯੋ ਧ੍ਰੁਵਮਜ੍ਞਾਨਮ੍ . ਸ ਤੁ ਯਸ੍ਯਾਸ੍ਤਿ
ਸੋਜ੍ਞਾਨਿਤ੍ਵਾਨ੍ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰਸ਼੍ਟਿਃ, ਯਸ੍ਯ ਤੁ ਨਾਸ੍ਤਿ ਸ ਜ੍ਞਾਨਿਤ੍ਵਾਤ੍ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰਸ਼੍ਟਿਃ .
ਕਥਮਯਮਧ੍ਯਵਸਾਯੋਜ੍ਞਾਨਮਿਤਿ ਚੇਤ੍ —
ਆਊਦਯੇਣ ਜੀਵਦਿ ਜੀਵੋ ਏਵਂ ਭਣਂਤਿ ਸਵ੍ਵਣ੍ਹੂ .
ਆਉਂ ਚ ਣ ਦੇਸਿ ਤੁਮਂ ਕਹਂ ਤਏ ਜੀਵਿਦਂ ਕਦਂ ਤੇਸਿਂ ..੨੫੧..
ਜੋ ਮਾਨਤਾ — ਮੈਂ ਪਰ ਜਿਲਾਵੂਁ, ਮੁਝ ਜੀਵਨ ਪਰਸੇ ਰਹੇ .
ਸੋ ਮੂਢ ਹੈ, ਅਜ੍ਞਾਨਿ ਹੈ, ਵਿਪਰੀਤ ਇਸਸੇ ਜ੍ਞਾਨਿ ਹੈ ..੨੫੦..
ਗਾਥਾਰ੍ਥ : — [ਯਃ ] ਜੋ ਜੀਵ [ਮਨ੍ਯਤੇ ] ਯਹ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ [ਜੀਵਯਾਮਿ ] ਮੈਂ ਪਰ ਜੀਵੋਂਕੋ
ਜਿਲਾਤਾ ਹੂਁ [ਚ ] ਔਰ [ਪਰੈਃ ਸਤ੍ਤ੍ਵੈਃ ] ਪਰ ਜੀਵ [ਜੀਵ੍ਯੇ ਚ ] ਮੁਝੇ ਜਿਲਾਤੇ ਹੈਂ, [ਸਃ ] ਵਹ [ਮੂਢਃ ]
ਮੂਢ ( – ਮੋਹੀ) ਹੈ, [ਅਜ੍ਞਾਨੀ ] ਅਜ੍ਞਾਨੀ ਹੈ, [ਤੁ ] ਔਰ [ਅਤਃ ਵਿਪਰੀਤਃ ] ਇਸਸੇ ਵਿਪਰੀਤ (ਜੋ ਐਸਾ
ਨਹੀਂ ਮਾਨਤਾ, ਕਿਨ੍ਤੁ ਇਸਸੇ ਉਲ੍ਟਾ ਮਾਨਤਾ ਹੈ) ਵਹ [ਜ੍ਞਾਨੀ ] ਜ੍ਞਾਨੀ ਹੈ .
ਟੀਕਾ : — ‘ਪਰ ਜੀਵੋਂਕੋ ਮੈਂ ਜਿਲਾਤਾ ਹੂਁ, ਔਰ ਪਰ ਜੀਵ ਮੁਝੇ ਜਿਲਾਤੇ ਹੈਂ ’ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰਕਾ
ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਧ੍ਰੁਵਰੂਪਸੇ ( – ਅਤ੍ਯਨ੍ਤ ਨਿਸ਼੍ਚਿਤਰੂਪਸੇ) ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ . ਯਹ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਜਿਸਕੇ ਹੈ ਵਹ ਜੀਵ
ਅਜ੍ਞਾਨੀਪਨੇਕੇ ਕਾਰਣ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ; ਔਰ ਜਿਸਕੇ ਯਹ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਨਹੀਂ ਹੈ ਵਹ ਜੀਵ ਜ੍ਞਾਨੀਪਨੇਕੇ ਕਾਰਣ
ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਯਹ ਮਾਨਨਾ ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ ਕਿ ‘ਪਰ ਜੀਵ ਮੁਝੇ ਜਿਲਾਤਾ ਹੈ ਔਰ ਮੈਂ ਪਰਕੋ ਜਿਲਾਤਾ ਹੂਁ’ .
ਜਿਸਕੇ ਯਹ ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ ਵਹ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ; ਤਥਾ ਜਿਸਕੇ ਯਹ ਅਜ੍ਞਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਵਹ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ ..੨੫੦..
ਅਬ ਯਹ ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ਯਹ (ਜੀਵਨਕਾ) ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਅਜ੍ਞਾਨ ਕੈਸੇ ਹੈ ? ਇਸਕਾ ਉਤ੍ਤਰ ਕਹਤੇ
ਹੈਂ : —
ਜੀਤਵ੍ਯ ਜੀਵਕਾ ਆਯੁਦਯਸੇ, ਯੇ ਹਿ ਜਿਨਵਰਨੇ ਕਹਾ .
ਤੂ ਆਯੁ ਤੋ ਦੇਤਾ ਨਹੀਂ, ਤੈਂਨੇ ਜੀਵਨ ਕੈਸੇ ਕਿਯਾ ? ..੨੫੧..

Page 382 of 642
PDF/HTML Page 415 of 675
single page version

ਆਊਦਯੇਣ ਜੀਵਦਿ ਜੀਵੋ ਏਵਂ ਭਣਂਤਿ ਸਵ੍ਵਣ੍ਹੂ .
ਆਉਂ ਚ ਣ ਦਿਂਤਿ ਤੁਹਂ ਕਹਂ ਣੁ ਤੇ ਜੀਵਿਦਂ ਕਦਂ ਤੇਹਿਂ ..੨੫੨..
ਆਯੁਰੁਦਯੇਨ ਜੀਵਤਿ ਜੀਵ ਏਵਂ ਭਣਨ੍ਤਿ ਸਰ੍ਵਜ੍ਞਾਃ .
ਆਯੁਸ਼੍ਚ ਨ ਦਦਾਸਿ ਤ੍ਵਂ ਕਥਂ ਤ੍ਵਯਾ ਜੀਵਿਤਂ ਕ੍ਰੁਤਂ ਤੇਸ਼ਾਮ੍ ..੨੫੧..
ਆਯੁਰੁਦਯੇਨ ਜੀਵਤਿ ਜੀਵ ਏਵਂ ਭਣਨ੍ਤਿ ਸਰ੍ਵਜ੍ਞਾਃ .
ਆਯੁਸ਼੍ਚ ਨ ਦਦਤਿ ਤਵ ਕਥਂ ਨੁ ਤੇ ਜੀਵਿਤਂ ਕ੍ਰੁਤਂ ਤੈਃ ..੨੫੨..
ਜੀਵਿਤਂ ਹਿ ਤਾਵਜ੍ਜੀਵਾਨਾਂ ਸ੍ਵਾਯੁਃਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨੈਵ, ਤਦਭਾਵੇ ਤਸ੍ਯ ਭਾਵਯਿਤੁਮਸ਼ਕ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍;
ਸ੍ਵਾਯੁਃਕਰ੍ਮ ਚ ਨਾਨ੍ਯੇਨਾਨ੍ਯਸ੍ਯ ਦਾਤੁਂ ਸ਼ਕ੍ਯਂ, ਤਸ੍ਯ ਸ੍ਵਪਰਿਣਾਮੇਨੈਵ ਉਪਾਰ੍ਜ੍ਯਮਾਣਤ੍ਵਾਤ੍; ਤਤੋ ਨ
ਕਥਂਚਨਾਪਿ ਅਨ੍ਯੋਨ੍ਯਸ੍ਯ ਜੀਵਿਤਂ ਕੁਰ੍ਯਾਤ੍ . ਅਤੋ ਜੀਵਯਾਮਿ, ਜੀਵ੍ਯੇ ਚੇਤ੍ਯਧ੍ਯਵਸਾਯੋ ਧ੍ਰੁਵਮਜ੍ਞਾਨਮ੍ .
ਜੀਤਵ੍ਯ ਜੀਵਕਾ ਆਯੁਦਯਸੇ, ਯੇ ਹਿ ਜਿਨਵਰਨੇ ਕਹਾ .
ਵੇ ਆਯੁ ਤੁਝ ਦੇਤੇ ਨਹੀਂ, ਤੋ ਜੀਵਨ ਤੁਝ ਕੈਸੇ ਕਿਯਾ ? ..੨੫੨..
ਗਾਥਾਰ੍ਥ : — [ਜੀਵਃ ] ਜੀਵ [ਆਯੁਰੁਦਯੇਨ ] ਆਯੁਕ ਰ੍ਮਕੇ ਉਦਯਸੇ [ਜੀਵਤਿ ] ਜੀਤਾ ਹੈ
[ਏਵਂ ] ਐਸਾ [ਸਰ੍ਵਜ੍ਞਾਃ ] ਸਰ੍ਵਜ੍ਞਦੇਵ [ਭਣਨ੍ਤਿ ] ਕ ਹਤੇ ਹੈਂ; [ਤ੍ਵਂ ] ਤੂ [ਆਯੁਃ ਚ ] ਪਰ ਜੀਵੋਂਕੋ
ਆਯੁਕ ਰ੍ਮ ਤੋ [ਨ ਦਦਾਸਿ ] ਨਹੀਂ ਦੇਤਾ [ਤ੍ਵਯਾ ] ਤੋ (ਹੇ ਭਾਈ !) ਤੂਨੇ [ਤੇਸ਼ਾਮ੍ ਜੀਵਿਤਂ ] ਉਨਕਾ ਜੀਵਨ
(ਜੀਵਿਤ ਰਹਨਾ) [ਕਥਂ ਕ੍ਰੁਤਂ ] ਕੈਸੇ ਕਿਯਾ ?
[ਜੀਵਃ ] ਜੀਵ [ਆਯੁਰੁਦਯੇਨ ] ਆਯੁਕ ਰ੍ਮਕੇ ਉਦਯਸੇ [ਜੀਵਤਿ ] ਜੀਤਾ ਹੈ [ਏਵਂ ] ਐਸਾ
[ਸਰ੍ਵਜ੍ਞਾਃ ] ਸਰ੍ਵਜ੍ਞਦੇਵ [ਭਣਨ੍ਤਿ ] ਕ ਹਤੇ ਹੈਂ; ਪਰ ਜੀਵ [ਤਵ ] ਤੁਝੇ [ਆਯੁਃ ਚ ] ਆਯੁਕ ਰ੍ਮ ਤੋ [ਨ
ਦਦਤਿ ] ਦੇਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈਂ [ਤੈਃ ] ਤੋ (ਹੇ ਭਾਈ !) ਉਨ੍ਹੋਂਨੇ [ਤੇ ਜੀਵਿਤਂ ] ਤੇਰਾ ਜੀਵਨ (ਜੀਵਿਤ ਰਹਨਾ) [ਕਥਂ
ਨੁ ਕ੍ਰੁਤਂ ] ਕੈਸੇ ਕਿਯਾ ?
ਟੀਕਾ : — ਪ੍ਰਥਮ ਤੋ, ਜੀਵੋਂਕਾ ਜੀਵਿਤ (ਜੀਵਨ) ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਅਪਨੇ ਆਯੁਕਰ੍ਮਕੇ ਉਦਯਸੇ ਹੀ
ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਅਪਨੇ ਆਯੁਕਰ੍ਮਕੇ ਉਦਯਕੇ ਅਭਾਵਮੇਂ ਜੀਵਿਤ ਰਹਨਾ ਅਸ਼ਕ੍ਯ ਹੈ; ਔਰ ਅਪਨਾ ਆਯੁਕਰ੍ਮ ਦੂਸਰੇਸੇ
ਦੂਸਰੇਕੋ ਨਹੀਂ ਦਿਯਾ ਜਾ ਸਕਤਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਹ (ਅਪਨਾ ਆਯੁਕਰ੍ਮ) ਅਪਨੇ ਪਰਿਣਾਮਸੇ ਹੀ ਉਪਾਰ੍ਜਿਤ ਹੋਤਾ
ਹੈ; ਇਸਲਿਏ ਕਿਸੀ ਭੀ ਪ੍ਰਕਾਰਸੇ ਦੂਸਰਾ ਦੂਸਰੇਕਾ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਤਾ . ਇਸਲਿਯੇ ‘ਮੈਂ ਪਰਕੋ ਜਿਲਾਤਾ
ਹੂਁ ਔਰ ਪਰ ਮੁਝੇ ਜਿਲਾਤਾ ਹੈ’ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰਕਾ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਧ੍ਰੁਵਰੂਪਸੇ (ਨਿਯਤਰੂਪਸੇ) ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਪਹਲੇ ਮਰਣਕੇ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯਕੇ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਮੇਂ ਕਹਾ ਥਾ, ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਯਹਾਁ ਭੀ
ਜਾਨਨਾ ..੨੫੧ ਸੇ ੨੫੨..

Page 383 of 642
PDF/HTML Page 416 of 675
single page version

ਦੁਃਖਸੁਖਕਰਣਾਧ੍ਯਵਸਾਯਸ੍ਯਾਪਿ ਏਸ਼ੈਵ ਗਤਿਃ —
ਜੋ ਅਪ੍ਪਣਾ ਦੁ ਮਣ੍ਣਦਿ ਦੁਕ੍ਖਿਦਸੁਹਿਦੇ ਕਰੇਮਿ ਸਤ੍ਤੇ ਤ੍ਤਿ .
ਸੋ ਮੂਢੋ ਅਣ੍ਣਾਣੀ ਣਾਣੀ ਏਤ੍ਤੋ ਦੁ ਵਿਵਰੀਦੋ ..੨੫੩..
ਯ ਆਤ੍ਮਨਾ ਤੁ ਮਨ੍ਯਤੇ ਦੁਃਖਿਤਸੁਖਿਤਾਨ੍ ਕਰੋਮਿ ਸਤ੍ਤ੍ਵਾਨਿਤਿ .
ਸ ਮੂਢੋਜ੍ਞਾਨੀ ਜ੍ਞਾਨ੍ਯਤਸ੍ਤੁ ਵਿਪਰੀਤਃ ..੨੫੩..
ਪਰਜੀਵਾਨਹਂ ਦੁਃਖਿਤਾਨ੍ ਸੁਖਿਤਾਂਸ਼੍ਚ ਕਰੋਮਿ, ਪਰਜੀਵੈਰ੍ਦੁਃਖਿਤਃ ਸੁਖਿਤਸ਼੍ਚ ਕ੍ਰਿਯੇਹਮਿਤ੍ਯ-
ਧ੍ਯਵਸਾਯੋ ਧ੍ਰੁਵਮਜ੍ਞਾਨਮ੍ . ਸ ਤੁ ਯਸ੍ਯਾਸ੍ਤਿ ਸੋਜ੍ਞਾਨਿਤ੍ਵਾਨ੍ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰਸ਼੍ਟਿਃ, ਯਸ੍ਯ ਤੁ ਨਾਸ੍ਤਿ ਸ ਜ੍ਞਾਨਿਤ੍ਵਾਤ੍
ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰਸ਼੍ਟਿਃ .
ਕਥਮਯਮਧ੍ਯਵਸਾਯੋਜ੍ਞਾਨਮਿਤਿ ਚੇਤ੍ —
ਅਬ ਯਹ ਕਹਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਦੁਃਖ-ਸੁਖ ਕਰਨੇਕੇ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯਕੀ ਭੀ ਯਹੀ ਗਤਿ ਹੈ : —
ਜੋ ਆਪਸੇ ਮਾਨੇ ਦੁਃਖੀਸੁਖੀ, ਮੈਂ ਕਰੂਁ ਪਰ ਜੀਵਕੋ .
ਸੋ ਮੂਢ ਹੈ, ਅਜ੍ਞਾਨਿ ਹੈ, ਵਿਪਰੀਤ ਇਸਸੇ ਜ੍ਞਾਨਿ ਹੈ ..੨੫੩..
ਗਾਥਾਰ੍ਥ : — [ਯਃ ] ਜੋ [ਇਤਿ ਮਨ੍ਯਤੇ ] ਯਹ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ [ਆਤ੍ਮਨਾ ਤੁ ] ਅਪਨੇ ਦ੍ਵਾਰਾ
[ਸਤ੍ਤ੍ਵਾਨ੍ ] ਮੈਂਂ (ਪਰ) ਜੀਵੋਂਕੋ [ਦੁਃਖਿਤਸੁਖਿਤਾਨ੍ ] ਦੁਃਖੀ-ਸੁਖੀ [ਕਰੋਮਿ ] ਕਰਤਾ ਹੂਁ, [ਸਃ ] ਵਹ
[ਮੂਢਃ ] ਮੂਢ ( – ਮੋਹੀ) ਹੈ, [ਅਜ੍ਞਾਨੀ ] ਅਜ੍ਞਾਨੀ ਹੈ, [ਤੁ ] ਔਰ [ਅਤਃ ਵਿਪਰੀਤਃ ] ਜੋ ਇਸਸੇ ਵਿਪਰੀਤ
ਹੈ ਵਹ [ਜ੍ਞਾਨੀ ] ਜ੍ਞਾਨੀ ਹੈ .
ਟੀਕਾ : — ‘ਪਰ ਜੀਵੋਂਕੋ ਮੈਂ ਦੁਃਖੀ ਤਥਾ ਸੁਖੀ ਕਰਤਾ ਹੂਁ ਔਰ ਪਰ ਜੀਵ ਮੁਝੇ ਦੁਃਖੀ ਤਥਾ
ਸੁਖੀ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ’ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰਕਾ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਧ੍ਰੁਵਰੂਪਸੇ ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ . ਵਹ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਜਿਸਕੇ ਹੈ ਵਹ
ਜੀਵ ਅਜ੍ਞਾਨੀਪਨੇਕੇ ਕਾਰਣ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ; ਔਰ ਜਿਸਕੇ ਵਹ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਨਹੀਂ ਹੈ ਵਹ ਜੀਵ ਜ੍ਞਾਨੀਪਨੇਕੇ
ਕਾਰਣ ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਯਹ ਮਾਨਨਾ ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ ਕਿ — ‘ਮੈਂ ਪਰ ਜੀਵੋਂਕੋ ਦੁਃਖੀ ਯਾ ਸੁਖੀ ਕਰਤਾ ਹੂਁ ਔਰ
ਪਰਜੀਵ ਮੁਝੇ ਦੁਃਖੀ ਯਾ ਸੁਖੀ ਕਰਤੇ ਹੈਂ’ . ਜਿਸਕੇ ਯਹ ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ ਵਹ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ; ਔਰ ਜਿਸਕੇ
ਯਹ ਅਜ੍ਞਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਵਹ ਜ੍ਞਾਨੀ ਹੈ — ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ ..੨੫੩..
ਅਬ ਯਹ ਪ੍ਰਸ਼੍ਨ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿ ਯਹ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਅਜ੍ਞਾਨ ਕੈਸੇ ਹੈ ? ਇਸਕਾ ਉਤ੍ਤਰ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : –

Page 384 of 642
PDF/HTML Page 417 of 675
single page version

ਕਮ੍ਮੋਦਏਣ ਜੀਵਾ ਦੁਕ੍ਖਿਦਸੁਹਿਦਾ ਹਵਂਤਿ ਜਦਿ ਸਵ੍ਵੇ .
ਕਮ੍ਮਂ ਚ ਣ ਦੇਸਿ ਤੁਮਂ ਦੁਕ੍ਖਿਦਸੁਹਿਦਾ ਕਹ ਕਯਾ ਤੇ ..੨੫੪..
ਕਮ੍ਮੋਦਏਣ ਜੀਵਾ ਦੁਕ੍ਖਿਦਸੁਹਿਦਾ ਹਵਂਤਿ ਜਦਿ ਸਵ੍ਵੇ .
ਕਮ੍ਮਂ ਚ ਣ ਦਿਂਤਿ ਤੁਹਂ ਕਦੋਸਿ ਕਹਂ ਦੁਕ੍ਖਿਦੋ ਤੇਹਿਂ ..੨੫੫..
ਕਮ੍ਮੋਦਏਣ ਜੀਵਾ ਦੁਕ੍ਖਿਦਸੁਹਿਦਾ ਹਵਂਤਿ ਜਦਿ ਸਵ੍ਵੇ .
ਕਮ੍ਮਂ ਚ ਣ ਦਿਂਤਿ ਤੁਹਂ ਕਹ ਤਂ ਸੁਹਿਦੋ ਕਦੋ ਤੇਹਿਂ ..੨੫੬..
ਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨ ਜੀਵਾ ਦੁਃਖਿਤਸੁਖਿਤਾ ਭਵਨ੍ਤਿ ਯਦਿ ਸਰ੍ਵੇ .
ਕਰ੍ਮ ਚ ਨ ਦਦਾਸਿ ਤ੍ਵਂ ਦੁਃਖਿਤਸੁਖਿਤਾਃ ਕਥਂ ਕ੍ਰੁਤਾਸ੍ਤੇ ..੨੫੪..
ਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨ ਜੀਵਾ ਦੁਃਖਿਤਸੁਖਿਤਾ ਭਵਨ੍ਤਿ ਯਦਿ ਸਰ੍ਵੇ .
ਕਰ੍ਮ ਚ ਨ ਦਦਤਿ ਤਵ ਕ੍ਰੁਤੋਸਿ ਕਥਂ ਦੁਃਖਿਤਸ੍ਤੈਃ ..੨੫੫..
ਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨ ਜੀਵਾ ਦੁਃਖਿਤਸੁਖਿਤਾ ਭਵਨ੍ਤਿ ਯਦਿ ਸਰ੍ਵੇ .
ਕਰ੍ਮ ਚ ਨ ਦਦਤਿ ਤਵ ਕਥਂ ਤ੍ਵਂ ਸੁਖਿਤਃ ਕ੍ਰੁਤਸ੍ਤੈਃ ..੨੫੬..
ਜਹਁ ਉਦਯਕਰ੍ਮ ਜੁ ਜੀਵ ਸਬ ਹੀ, ਦੁਃਖਿਤ ਅਵਰੁ ਸੁਖੀ ਬਨੇ .
ਤੂ ਕਰ੍ਮ ਤੋ ਦੇਤਾ ਨਹੀਂ, ਕੈਸੇ ਤੂ ਦੁਖਿਤ-ਸੁਖੀ ਕਰੇ ? ..੨੫੪..
ਜਹਁ ਉਦਯਕਰ੍ਮ ਜੁ ਜੀਵ ਸਬ ਹੀ, ਦੁਃਖਿਤ ਅਵਰੁ ਸੁਖੀ ਬਨੇਂ .
ਵੇ ਕਰ੍ਮ ਤੁਝ ਦੇਤੇ ਨਹੀਂ, ਤੋ ਦੁਖਿਤ ਤੁਝ ਕੈਸੇ ਕਰੇਂ ? ..੨੫੫..
ਜਹਁ ਉਦਯਕਰ੍ਮ ਜੁ ਜੀਵ ਸਬ ਹੀ, ਦੁਃਖਿਤ ਅਵਰੁ ਸੁਖੀ ਬਨੇਂ .
ਵੇ ਕਰ੍ਮ ਤੁਝ ਦੇਤੇ ਨਹੀਂ, ਤੋ ਸੁਖਿਤ ਤੁਝ ਕੈਸੇ ਕਰੇਂ ? ..੨੫੬..
ਗਾਥਾਰ੍ਥ : — [ਯਦਿ ] ਯਦਿ [ਸਰ੍ਵੇ ਜੀਵਾਃ ] ਸਭੀ ਜੀਵ [ਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨ ] ਕ ਰ੍ਮਕੇ ਉਦਯਸੇ
[ਦੁਃਖਿਤਸੁਖਿਤਾਃ ] ਦੁਃਖੀ-ਸੁਖੀ [ਭਵਨ੍ਤਿ ] ਹੋਤੇ ਹੈਂ, [ਚ ] ਔਰ [ਤ੍ਵਂ ] ਤੂ [ਕਰ੍ਮ ] ਉਨ੍ਹੇਂ ਕ ਰ੍ਮ ਤੋ
[ਨ ਦਦਾਸਿ ] ਦੇਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤੋ (ਹੇ ਭਾਈ !) ਤੂਨੇ [ਤੇ ] ਉਨ੍ਹੇਂ [ਦੁਃਖਿਤਸੁਖਿਤਾਃ ] ਦੁਃਖੀ-ਸੁਖੀ [ਕਥਂ
ਕ੍ਰੁਤਾਃ ] ਕੈਸੇ ਕਿਯਾ ?
[ਯਦਿ ] ਯਦਿ [ਸਰ੍ਵੇ ਜੀਵਾਃ ] ਸਭੀ ਜੀਵ [ਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨ ] ਕ ਰ੍ਮਕੇ ਉਦਯਸੇ [ਦੁਃਖਿਤਸੁਖਿਤਾਃ ]
ਦੁਃਖੀ-ਸੁਖੀ [ਭਵਨ੍ਤਿ ] ਹੋਤੇ ਹੈਂ, [ਚ ] ਔਰ ਵੇ [ਤਵ ] ਤੁਝੇ [ਕਰ੍ਮ ] ਕ ਰ੍ਮ ਤੋ [ਨ ਦਦਤਿ ] ਨਹੀਂ ਦੇਤੇ,

Page 385 of 642
PDF/HTML Page 418 of 675
single page version

ਸੁਖਦੁਃਖੇ ਹਿ ਤਾਵਜ੍ਜੀਵਾਨਾਂ ਸ੍ਵਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨੈਵ, ਤਦਭਾਵੇ ਤਯੋਰ੍ਭਵਿਤੁਮਸ਼ਕ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍; ਸ੍ਵਕਰ੍ਮ ਚ ਨਾਨ੍ਯੇ-
ਨਾਨ੍ਯਸ੍ਯ ਦਾਤੁਂ ਸ਼ਕ੍ਯਂ, ਤਸ੍ਯ ਸ੍ਵਪਰਿਣਾਮੇਨੈਵੋਪਾਰ੍ਜ੍ਯਮਾਣਤ੍ਵਾਤ੍; ਤਤੋ ਨ ਕਥਂਚਨਾਪਿ ਅਨ੍ਯੋਨ੍ਯਸ੍ਯ ਸੁਖ-
ਦੁਃਖੇ ਕੁਰ੍ਯਾਤ੍ . ਅਤਃ ਸੁਖਿਤਦੁਃਖਿਤਾਨ੍ ਕਰੋਮਿ, ਸੁਖਿਤਦੁਃਖਿਤਃ ਕ੍ਰਿਯੇ ਚੇਤ੍ਯਧ੍ਯਵਸਾਯੋ ਧ੍ਰੁਵਮਜ੍ਞਾਨਮ੍ .
(ਵਸਨ੍ਤਤਿਲਕਾ)
ਸਰ੍ਵਂ ਸਦੈਵ ਨਿਯਤਂ ਭਵਤਿ ਸ੍ਵਕੀਯ-
ਕਰ੍ਮੋਦਯਾਨ੍ਮਰਣਜੀਵਿਤਦੁਃਖਸੌਖ੍ਯਮ੍ .
ਅਜ੍ਞਾਨਮੇਤਦਿਹ ਯਤ੍ਤੁ ਪਰਃ ਪਰਸ੍ਯ
ਕੁਰ੍ਯਾਤ੍ਪੁਮਾਨ੍ਮਰਣਜੀਵਿਤਦੁਃਖਸੌਖ੍ਯਮ੍ ..੧੬੮..
49
ਤੋ (ਹੇ ਭਾਈ !) [ਤੈਃ ] ਉਨ੍ਹੋਂਨੇ [ਦੁਃਖਿਤਃ ] ਤੁਝਕੋ ਦੁਃਖੀ [ਕਥਂ ਕ੍ਰੁਤਃ ਅਸਿ ] ਕੈਸੇ ਕਿਯਾ ?
[ਯਦਿ ] ਯਦਿ [ਸਰ੍ਵੇ ਜੀਵਾਃ ] ਸਭੀ ਜੀਵ [ਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨ ] ਕ ਰ੍ਮਕੇ ਉਦਯਸੇ [ਦੁਃਖਿਤਸੁਖਿਤਾਃ ]
ਦੁਃਖੀ-ਸੁਖੀ [ਭਵਨ੍ਤਿ ] ਹੋਤੇ ਹੈਂ, [ਚ ] ਔਰ ਵੇ [ਤਵ ] ਤੁਝੇ [ਕਰ੍ਮ ] ਕ ਰ੍ਮ ਤੋ [ਨ ਦਦਤਿ ] ਨਹੀਂ
ਦੇਤੇ, ਤੋ (ਹੇ ਭਾਈ !) [ਤੈਃ ] ਉਨ੍ਹੋਂਨੇ [ਤ੍ਵਂ ] ਤੁਝਕੋ [ਸੁਖਿਤਃ ] ਸੁਖੀ [ਕਥਂ ਕ੍ਰੁਤਃ ] ਕੈਸੇ ਕਿਯਾ ?
ਟੀਕਾ : — ਪ੍ਰਥਮ ਤੋ, ਜੀਵੋਂਕੋ ਸੁਖ-ਦੁਃਖ ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਅਪਨੇ ਕਰ੍ਮੋਦਯਸੇ ਹੀ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ
ਅਪਨੇ ਕਰ੍ਮੋਦਯਕੇ ਅਭਾਵਮੇਂ ਸੁਖ-ਦੁਃਖ ਹੋਨਾ ਅਸ਼ਕ੍ਯ ਹੈ; ਔਰ ਅਪਨਾ ਕਰ੍ਮ ਦੂਸਰੇ ਦ੍ਵਾਰਾ ਦੂਸਰੇਕੋ ਨਹੀਂ
ਦਿਯਾ ਜਾ ਸਕਤਾ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵਹ (ਅਪਨਾ ਕਰ੍ਮ) ਅਪਨੇ ਪਰਿਣਾਮਸੇ ਹੀ ਉਪਾਰ੍ਜਿਤ ਹੋਤਾ ਹੈ; ਇਸਲਿਯੇ ਕਿਸੀ
ਭੀ ਪ੍ਰਕਾਰਸੇ ਦੂਸਰਾ ਦੂਸਰੇਕੋ ਸੁਖ-ਦੁਃਖ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਤਾ . ਇਸਲਿਯੇ ਯਹ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯ ਧ੍ਰੁਵਰੂਪਸੇ ਅਜ੍ਞਾਨ
ਹੈ ਕਿ ‘ਮੈਂ ਪਰ ਜੀਵੋਂਕੋ ਸੁਖੀ-ਦੁਃਖੀ ਕਰਤਾ ਹੂਁ ਔਰ ਪਰ ਜੀਵ ਮੁਝੇ ਸੁਖੀ-ਦੁਃਖੀ ਕਰਤੇ ਹੈਂ’ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਜੀਵਕਾ ਜੈਸਾ ਆਸ਼ਯ ਹੋ ਤਦਨੁਸਾਰ ਜਗਤਮੇਂ ਕਾਰ੍ਯ ਨ ਹੋਤੇ ਹੋਂ ਤੋ ਵਹ ਆਸ਼ਯ
ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ . ਇਸਲਿਯੇ, ਸਭੀ ਜੀਵ ਅਪਨੇ ਅਪਨੇ ਕਰ੍ਮੋਦਯਸੇ ਸੁਖੀ-ਦੁਃਖੀ ਹੋਤੇ ਹੈਂ, ਵਹਾਁ ਯਹ ਮਾਨਨਾ ਕਿ
‘ਮੈਂ ਪਰਕੋ ਸੁਖੀ-ਦੁਃਖੀ ਕਰਤਾ ਹੂਁ ਔਰ ਪਰ ਮੁਝੇ ਸੁਖੀ-ਦੁਃਖੀ ਕਰਤਾ ਹੈ’, ਸੋ ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ . ਨਿਮਿਤ੍ਤ
-ਨੈਮਿਤ੍ਤਿਕਭਾਵਕੇ ਆਸ਼੍ਰਯਸੇ (ਕਿਸੀਕੋ ਕਿਸੀਕੇ) ਸੁਖ-ਦੁਃਖਕਾ ਕਰਨੇਵਾਲਾ ਕਹਨਾ ਸੋ ਵ੍ਯਵਹਾਰ ਹੈ;
ਜੋ ਕਿ ਨਿਸ਼੍ਚਯਕੀ ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਮੇਂ ਗੌਣ ਹੈ ..੨੫੪ ਸੇ ੨੫੬..
ਅਬ ਇਸ ਅਰ੍ਥਕਾ ਕਲਸ਼ਰੂਪ ਕਾਵ੍ਯ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਇਹ ] ਇਸ ਜਗਤਮੇਂ [ਮਰਣ-ਜੀਵਿਤ-ਦੁਃਖ-ਸੌਖ੍ਯਮ੍ ] ਜੀਵੋਂਕੇ ਮਰਣ,
ਜੀਵਿਤ, ਦੁਃਖ, ਸੁਖ — [ਸਰ੍ਵਂ ਸਦੈਵ ਨਿਯਤਂ ਸ੍ਵਕੀਯ-ਕਰ੍ਮੋਦਯਾਤ੍ ਭਵਤਿ ] ਸਬ ਸਦੈਵ ਨਿਯਮਸੇ
( – ਨਿਸ਼੍ਚਿਤਰੂਪਸੇ) ਅਪਨੇ ਕ ਰ੍ਮੋਦਯਸੇ ਹੋਤਾ ਹੈ; [ਪਰਃ ਪੁਮਾਨ੍ ਪਰਸ੍ਯ ਮਰਣ-ਜੀਵਿਤ-ਦੁਃਖ-ਸੌਖ੍ਯਮ੍
ਕੁਰ੍ਯਾਤ੍ ] ‘ਦੂਸਰਾ ਪੁਰੁਸ਼ ਦੂਸਰੇਕੇ ਮਰਣ, ਜੀਵਨ, ਦੁਃਖ, ਸੁਖਕੋ ਕਰਤਾ ਹੈ’ [ਯਤ੍ ਤੁ ] ਐਸਾ ਜੋ ਮਾਨਨਾ,
[ਏਤਤ੍ ਅਜ੍ਞਾਨਮ੍ ] ਵਹ ਤੋ ਅਜ੍ਞਾਨ ਹੈ .੧੬੮.

Page 386 of 642
PDF/HTML Page 419 of 675
single page version

(ਵਸਨ੍ਤਤਿਲਕਾ)
ਅਜ੍ਞਾਨਮੇਤਦਧਿਗਮ੍ਯ ਪਰਾਤ੍ਪਰਸ੍ਯ
ਪਸ਼੍ਯਨ੍ਤਿ ਯੇ ਮਰਣਜੀਵਿਤਦੁਃਖਸੌਖ੍ਯਮ੍ .
ਕਰ੍ਮਾਣ੍ਯਹਂਕ੍ਰੁਤਿਰਸੇਨ ਚਿਕੀਰ੍ਸ਼ਵਸ੍ਤੇ
ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰਸ਼ੋ ਨਿਯਤਮਾਤ੍ਮਹਨੋ ਭਵਨ੍ਤਿ ..੧੬੯..
ਜੋ ਮਰਦਿ ਜੋ ਯ ਦੁਹਿਦੋ ਜਾਯਦਿ ਕਮ੍ਮੋਦਏਣ ਸੋ ਸਵ੍ਵੋ .
ਤਮ੍ਹਾ ਦੁ ਮਾਰਿਦੋ ਦੇ ਦੁਹਾਵਿਦੋ ਚੇਦਿ ਣ ਹੁ ਮਿਚ੍ਛਾ ..੨੫੭..
ਜੋ ਣ ਮਰਦਿ ਣ ਯ ਦੁਹਿਦੋ ਸੋ ਵਿ ਯ ਕਮ੍ਮੋਦਏਣ ਚੇਵ ਖਲੁ .
ਤਮ੍ਹਾ ਣ ਮਾਰਿਦੋ ਣੋ ਦੁਹਾਵਿਦੋ ਚੇਦਿ ਣ ਹੁ ਮਿਚ੍ਛਾ ..੨੫੮..
ਪੁਨਃ ਇਸੀ ਅਰ੍ਥਕੋ ਦ੍ਰੁਢ ਕਰਨੇਵਾਲਾ ਔਰ ਆਗਾਮੀ ਕਥਨਕਾ ਸੂਚਕ ਕਾਵ੍ਯ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਏਤਤ੍ ਅਜ੍ਞਾਨਮ੍ ਅਧਿਗਮ੍ਯ ] ਇਸ (ਪੂਰ੍ਵਕਥਿਤ ਮਾਨ੍ਯਤਾਰੂਪ) ਅਜ੍ਞਾਨਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ
ਕਰਕੇ [ਯੇ ਪਰਾਤ੍ ਪਰਸ੍ਯ ਮਰਣ-ਜੀਵਿਤ-ਦੁਃਖ-ਸੌਖ੍ਯਮ੍ ਪਸ਼੍ਯਨ੍ਤਿ ] ਜੋ ਪੁਰੁਸ਼ ਪਰਸੇ ਪਰਕੇ ਮਰਣ,
ਜੀਵਨ, ਦੁਃਖ, ਸੁਖਕੋ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਮਾਨਤੇ ਹੈਂ, [ਤੇ ] ਵੇ ਪੁਰੁਸ਼ — [ਅਹਂਕ੍ਰੁਤਿਰਸੇਨ ਕ ਰ੍ਮਾਣਿ
ਚਿਕੀਰ੍ਸ਼ਵਃ ] ਜੋ ਕਿ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਅਹਂਕਾਰਰਸਸੇ ਕ ਰ੍ਮੋਂਕੋ ਕਰਨੇਕੇ ਇਚ੍ਛੁਕ ਹੈਂ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ‘ਮੈਂ ਇਨ ਕਰ੍ਮੋਂਕੋ
ਕਰਤਾ ਹੂਁ’ ਐਸੇ ਅਹਂਕਾਰਰੂਪ ਰਸਸੇ ਜੋ ਕ ਰ੍ਮ ਕ ਰਨੇਕੀ — ਮਾਰਨੇ-ਜਿਲਾਨੇਕੀ, ਸੁਖੀ-ਦੁਃਖੀ ਕ ਰਨੇਕੀ —
ਵਾਁਛਾ ਕ ਰਨੇਵਾਲੇ ਹੈਂ) ਵੇ — [ਨਿਯਤਮ੍ ] ਨਿਯਮਸੇ [ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼ਃ ਆਤ੍ਮਹਨਃ ਭਵਨ੍ਤਿ ] ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ,
ਅਪਨੇ ਆਤ੍ਮਾਕਾ ਘਾਤ ਕ ਰਨੇਵਾਲੇ ਹੈਂ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਜੋ ਪਰਕੋ ਮਾਰਨੇ-ਜਿਲਾਨੇਕਾ ਤਥਾ ਸੁਖ-ਦੁਃਖ ਕਰਨੇਕਾ ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ ਰਖਤੇ ਹੈਂ ਵੇ
ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈਂ . ਵੇ ਅਪਨੇ ਸ੍ਵਰੂਪਸੇ ਚ੍ਯੁਤ ਹੋਤੇ ਹੁਏ ਰਾਗੀ, ਦ੍ਵੇਸ਼ੀ, ਮੋਹੀ ਹੋਕਰ ਸ੍ਵਤਃ ਹੀ ਅਪਨਾ ਘਾਤ
ਕਰਤੇ ਹੈਂ, ਇਸਲਿਯੇ ਵੇ ਹਿਂਸਕ ਹੈਂ .੧੬੯.
ਅਬ ਇਸੀ ਅਰ੍ਥਕੋ ਗਾਥਾਓਂ ਦ੍ਵਾਰਾ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਮਰਤਾ ਦੁਖੀ ਹੋਤਾ ਜੁ ਜੀਵ — ਸਬ ਕਰ੍ਮ-ਉਦਯੋਂਸੇ ਬਨੇ .
‘ਮੁਝਸੇ ਮਰਾ ਅਰੁ ਦੁਖਿ ਹੁਆ’ — ਕ੍ਯਾ ਮਤ ਨ ਤੁਝ ਮਿਥ੍ਯਾ ਅਰੇ ? ..੨੫੭..
ਅਰੁ ਨਹਿਂ ਮਰੇ, ਨਹਿਂ ਦੁਖਿ ਬਨੇ, ਵੇ ਕਰ੍ਮ-ਉਦਯੋਂਸੇ ਬਨੇ .
‘ਮੈਂਨੇ ਨ ਮਾਰਾ ਦੁਖਿ ਕਰਾ’ — ਕ੍ਯਾ ਮਤ ਨ ਤੁਝ ਮਿਥ੍ਯਾ ਅਰੇ ? ..੨੫੮..

Page 387 of 642
PDF/HTML Page 420 of 675
single page version

ਯੋ ਮ੍ਰਿਯਤੇ ਯਸ਼੍ਚ ਦੁਃਖਿਤੋ ਜਾਯਤੇ ਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨ ਸ ਸਰ੍ਵਃ .
ਤਸ੍ਮਾਤ੍ਤੁ ਮਾਰਿਤਸ੍ਤੇ ਦੁਃਖਿਤਸ਼੍ਚੇਤਿ ਨ ਖਲੁ ਮਿਥ੍ਯਾ ..੨੫੭..
ਯੋ ਨ ਮ੍ਰਿਯਤੇ ਨ ਚ ਦੁਃਖਿਤਃ ਸੋਪਿ ਚ ਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨ ਚੈਵ ਖਲੁ .
ਤਸ੍ਮਾਨ੍ਨ ਮਾਰਿਤੋ ਨੋ ਦੁਃਖਿਤਸ਼੍ਚੇਤਿ ਨ ਖਲੁ ਮਿਥ੍ਯਾ ..੨੫੮..
ਯੋ ਹਿ ਮ੍ਰਿਯਤੇ ਜੀਵਤਿ ਵਾ, ਦੁਃਖਿਤੋ ਭਵਤਿ ਸੁਖਿਤੋ ਭਵਤਿ ਵਾ, ਸ ਖਲੁ ਸ੍ਵਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨੈਵ,
ਤਦਭਾਵੇ ਤਸ੍ਯ ਤਥਾ ਭਵਿਤੁਮਸ਼ਕ੍ਯਤ੍ਵਾਤ੍ . ਤਤਃ ਮਯਾਯਂ ਮਾਰਿਤਃ, ਅਯਂ ਜੀਵਿਤਃ, ਅਯਂ ਦੁਃਖਿਤਃ
ਕ੍ਰੁਤਃ, ਅਯਂ ਸੁਖਿਤਃ ਕ੍ਰੁਤਃ ਇਤਿ ਪਸ਼੍ਯਨ੍ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰਸ਼੍ਟਿਃ .
(ਅਨੁਸ਼੍ਟੁਭ੍)
ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰਸ਼੍ਟੇਃ ਸ ਏਵਾਸ੍ਯ ਬਨ੍ਧਹੇਤੁਰ੍ਵਿਪਰ੍ਯਯਾਤ੍ .
ਯ ਏਵਾਧ੍ਯਵਸਾਯੋਯਮਜ੍ਞਾਨਾਤ੍ਮਾਸ੍ਯ ਦ੍ਰਸ਼੍ਯਤੇ ..੧੭੦..
ਗਾਥਾਰ੍ਥ : — [ਯਃ ਮ੍ਰਿਯਤੇ ] ਜੋ ਮਰਤਾ ਹੈ [ਚ ] ਔਰ [ਯਃ ਦੁਃਖਿਤਃ ਜਾਯਤੇ ] ਜੋ ਦੁਃਖੀ ਹੋਤਾ
ਹੈ [ਸਃ ਸਰ੍ਵਃ ] ਵਹ ਸਬ [ਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨ ] ਕ ਰ੍ਮੋਦਯਸੇ ਹੋਤਾ ਹੈ; [ਤਸ੍ਮਾਤ੍ ਤੁ ] ਇਸਲਿਯੇ [ਮਾਰਿਤਃ ਚ
ਦੁਃਖਿਤਃ ] ‘ਮੈਂਨੇ ਮਾਰਾ, ਮੈਂਨੇ ਦੁਃਖੀ ਕਿਯਾ’ [ਇਤਿ ] ਐਸਾ [ਤੇ ] ਤੇਰਾ ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ [ਨ ਖਲੁ ਮਿਥ੍ਯਾ ] ਕ੍ਯਾ
ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਮਿਥ੍ਯਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
[ਚ ] ਔਰ [ਯਃ ਨ ਮ੍ਰਿਯਤੇ ] ਜੋ ਨ ਮਰਤਾ ਹੈ [ਚ ] ਔਰ [ਨ ਦੁਃਖਿਤਃ ] ਨ ਦੁਃਖੀ ਹੋਤਾ ਹੈ
[ਸਃ ਅਪਿ ] ਵਹ ਭੀ [ਖਲੁ ] ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ [ਕਰ੍ਮੋਦਯੇਨ ਚ ਏਵ ] ਕ ਰ੍ਮੋਦਯਸੇ ਹੀ ਹੋਤਾ ਹੈ; [ਤਸ੍ਮਾਤ੍ ]
ਇਸਲਿਯੇ [ਨ ਮਾਰਿਤਃ ਚ ਨ ਦੁਃਖਿਤਃ ] ‘ਮੈਂਨੇ ਨਹੀਂ ਮਾਰਾ, ਮੈਂਨੇ ਦੁਃਖੀ ਨਹੀਂ ਕਿਯਾ’ [ਇਤਿ ] ਐਸਾ ਤੇਰਾ
ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ [ਨ ਖਲੁ ਮਿਥ੍ਯਾ ] ਕ੍ਯਾ ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਮਿਥ੍ਯਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
ਟੀਕਾ : — ਜੋ ਮਰਤਾ ਹੈ ਯਾ ਜੀਤਾ ਹੈ, ਦੁਃਖੀ ਹੋਤਾ ਹੈ ਯਾ ਸੁਖੀ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਯਹ ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਅਪਨੇ
ਕਰ੍ਮੋਦਯਸੇ ਹੀ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਅਪਨੇ ਕਰ੍ਮੋਦਯਕੇ ਅਭਾਵਮੇਂ ਉਸਕਾ ਵੈਸਾ ਹੋਨਾ (ਮਰਨਾ, ਜੀਨਾ, ਦੁਃਖੀ
ਯਾ ਸੁਖੀ ਹੋਨਾ) ਅਸ਼ਕ੍ਯ ਹੈ . ਇਸਲਿਯੇ ਐਸਾ ਦੇਖਨੇਵਾਲਾ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਮਾਨਨੇਵਾਲਾ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੈ ਕਿ —
‘ਮੈਂਨੇ ਇਸੇ ਮਾਰਾ, ਇਸੇ ਜਿਲਾਯਾ, ਇਸੇ ਦੁਃਖੀ ਕਿਯਾ, ਇਸੇ ਸੁਖੀ ਕਿਯਾ’ .
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਕੋਈ ਕਿਸੀਕੇ ਮਾਰੇ ਨਹੀਂ ਮਰਤਾ ਔਰ ਜਿਲਾਏ ਨਹੀਂ ਜੀਤਾ ਤਥਾ ਕਿਸੀਕੇ ਸੁਖੀ-
ਦੁਃਖੀ ਕਿਯੇ ਸੁਖੀ-ਦੁਃਖੀ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ; ਇਸਲਿਯੇ ਜੋ ਮਾਰਨੇ, ਜਿਲਾਨੇ ਆਦਿਕਾ ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ ਕਰਤਾ ਹੈ ਵਹ
ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਹੀ ਹੈ — ਯਹ ਨਿਸ਼੍ਚਯਕਾ ਵਚਨ ਹੈ . ਯਹਾਁ ਵ੍ਯਵਹਾਰਨਯ ਗੌਣ ਹੈ ..੨੫੭ ਸੇ ੨੫੮..
ਅਬ ਆਗੇਕੇ ਕਥਨਕਾ ਸੂਚਕ ਸ਼੍ਲੋਕ ਕਹਤੇ ਹੈਂ : —
ਸ਼੍ਲੋਕਾਰ੍ਥ : — [ਅਸ੍ਯ ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟੇਃ ] ਮਿਥ੍ਯਾਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਕੇ [ਯਃ ਏਵ ਅਯਮ੍ ਅਜ੍ਞਾਨਾਤ੍ਮਾ ਅਧ੍ਯਵਸਾਯਃ