Samaysar-Hindi (Telugu transliteration). Kalash: 244-261 ; Gatha: 415 ; End; Parishistam; 14 bhangs of anekant quote; 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 32 of 34

 

Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version

చేతయన్తే, తే ఏవ సమయసారం చేతయన్తే .
(మాలినీ)
అలమలమతిజల్పైర్దుర్వికల్పైరనల్పై-
రయమిహ పరమార్థశ్చేత్యతాం నిత్యమేకః
.
స్వరసవిసరపూర్ణజ్ఞానవిస్ఫూ ర్తిమాత్రా-
న్న ఖలు సమయసారాదుత్తరం కించిదస్తి
..౨౪౪..
(అనుష్టుభ్)
ఇదమేకం జగచ్చక్షురక్షయం యాతి పూర్ణతామ్ .
విజ్ఞానఘనమానన్దమయమధ్యక్షతాం నయత్ ..౨౪౫..
హైం, వే హీ సమయసారకా అనుభవ కరతే హైం.
భావార్థ :వ్యవహారనయకా విషయ తో భేదరూప అశుద్ధద్రవ్య హై, ఇసలియే వహ పరమార్థ నహీం
హై; నిశ్చయనయకా విషయ అభేదరూప శుద్ధద్రవ్య హై, ఇసలియే వహీ పరమార్థ హై. ఇసలియే, జో వ్యవహారకో
హీ నిశ్చయ మానకర ప్రవర్తన కరతే హైం వే సమయసారకా అనుభవ నహీం కరతే; జో పరమార్థకో పరమార్థ
మానకర ప్రవర్తన కరతే హైం వే హీ సమయసారకా అనుభవ కరతే హైం (ఇసలియే వే హీ మోక్షకో ప్రాప్త కరతే
హైం)
..౪౧౪..
‘అధిక కథనసే క్యా, ఏక పరమార్థకా హీ అనుభవన కరో’ఇస అర్థకా కావ్య కహతే
హైం :
శ్లోకార్థ :[అతిజల్పైః అనల్పైః దుర్వికల్పైః అలమ్ అలమ్ ] బహుత కథనసే ఔర బహుత
దుర్వికల్పోంసే బస హోఓ, బస హోఓ; [ఇహ ] యహాఁ మాత్ర ఇతనా హీ కహనా హై కి [అయమ్ పరమార్థః
ఏకః నిత్యమ్ చేత్యతామ్ ]
ఇస ఏకమాత్ర పరమార్థకా హీ నిరన్తర అనుభవ కరో; [స్వరస-విసర-పూర్ణ-
జ్ఞాన-విస్ఫూ ర్తి-మాత్రాత్ సమయసారాత్ ఉత్తరం ఖలు కిఞ్చిత్ న అస్తి ]
క్యోంకి నిజరసకే ప్రసారసే పూర్ణ
జో జ్ఞాన ఉసకే స్ఫు రాయమాన హోనేమాత్ర జో సమయసార (
పరమాత్మా) ఉససే ఉచ్చ వాస్తవమేం దూసరా కుఛ
భీ నహీం హై (సమయసారకే అతిరిక్త దూసరా కుఛ భీ సారభూత నహీం హై).
భావార్థ :పూర్ణజ్ఞానస్వరూప ఆత్మాకా అనుభవ కరనా చాహిఏ; ఇసకే అతిరిక్త వాస్తవమేం
దూసరా కుఛ భీ సారభూత నహీం హై.౨౪౪.
అబ, అన్తిమ గాథామేం యహ సమయసార గ్రన్థకే అభ్యాస ఇత్యాదికా ఫల కహకర
ఆచార్యభగవాన ఇస గ్రన్థకో పూర్ణ కరతే హైం; ఉసకా సూచక శ్లోక పహలే కహా జా రహా హై :
శ్లోకార్థ :[ఆనన్దమయమ్ విజ్ఞానఘనమ్ అధ్యక్షతామ్ నయత్ ] ఆనన్దమయ విజ్ఞానఘనకో

Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version

జో సమయపాహుడమిణం పఢిదూణం అత్థతచ్చదో ణాదుం .
అత్థే ఠాహీ చేదా సో హోహీ ఉత్తమం సోక్ఖం ..౪౧౫..
యః సమయప్రాభృతమిదం పఠిత్వా అర్థతత్త్వతో జ్ఞాత్వా .
అర్థే స్థాస్యతి చేతయితా స భవిష్యత్యుత్తమం సౌఖ్యమ్ ..౪౧౫..
యః ఖలు సమయసారభూతస్య భగవతః పరమాత్మనోస్య విశ్వప్రకాశకత్వేన విశ్వ-
సమయస్య ప్రతిపాదనాత్ స్వయం శబ్దబ్రహ్మాయమాణం శాస్త్రమిదమధీత్య, విశ్వప్రకాశనసమర్థ-
పరమార్థభూతచిత్ప్రకాశరూపమాత్మానం నిశ్చిన్వన్ అర్థతస్తత్త్వతశ్చ పరిచ్ఛిద్య, అస్యైవార్థభూతే భగవతి
ఏకస్మిన్ పూర్ణవిజ్ఞానఘనే పరమబ్రహ్మణి సర్వారమ్భేణ స్థాస్యతి చేతయితా, స సాక్షాత్తత్క్షణ-
(శుద్ధ పరమాత్మాకో, సమయసారకో) ప్రత్యక్ష కరతా హుఆ, [ఇదమ్ ఏకమ్ అక్షయం జగత్-చక్షుః ] యహ
ఏక (అద్వితీయ) అక్షయ జగత-చక్షు (సమయప్రాభృత) [పూర్ణతామ్ యాతి ] పూర్ణతాకో ప్రాప్త హోతా హై.
భావార్థ :యహ సమయప్రాభూత గ్రన్థ వచనరూపసే తథా జ్ఞానరూపసేదోనోం ప్రకారసే జగతకో
అక్షయ (అర్థాత్ జిసకా వినాశ న హో ఐసే) అద్వితీయ నేత్ర సమాన హైం, క్యోంకి జైసే నేత్ర ఘటపటాదికో
ప్రత్యక్ష దిఖలాతా హై, ఉసీప్రకార సమయప్రాభృత ఆత్మాకే శుద్ధ స్వరూపకో ప్రత్యక్ష అనుభవగోచర
దిఖలాతా హై
.౨౪౫.
అబ, భగవాన కున్దకున్దాచార్యదేవ ఇస గ్రన్థకో పూర్ణ కరతే హైం, ఇసలియే ఉసకీ మహిమాకేం
రూపమేం ఉసకే అభ్యాస ఇత్యాదికా ఫల ఇస గాథామేం కహతే హైం :
యహ సమయప్రాభృత పఠన కరకే, జాన అర్థ రు తత్త్వసే.
ఠహరే అరథమేం జీవ జో, వహ సౌఖ్య ఉత్తమ పరిణమే..౪౧౫..
గాథార్థ :[యః చేతయితా ] జో ఆత్మా (భవ్య జీవ) [ఇదం సమయప్రాభృతమ్ పఠిత్వా ]
ఇస సమయప్రాభృతకో పఢకర, [అర్థతత్త్వతః జ్ఞాత్వా ] అర్థ ఔర తత్త్వసే జానకర, [అర్థే స్థాస్యతి ]
ఉసకే అర్థమేం స్థిత హోగా, [సః ] వహ [ఉత్తమం సౌఖ్యమ్ భవిష్యతి ] ఉత్తమ సౌఖ్యస్వరూప హోగా
.
టీకా :సమయసారభూత ఇస భగవాన పరమాత్మాకాజో కి విశ్వకా ప్రకాశక హోనేసే
విశ్వసమయ హై ఉసకాప్రతిపాదన కరతా హై, ఇసలియే జో స్వయం శబ్దబ్రహ్మకే సమాన హై ఐసే ఇస
శాస్త్రకో జో ఆత్మా భలీభాఁతి పఢకర, విశ్వకో ప్రకాశిత కరనేమేం సమర్థ ఐసే పరమార్థభూత, చైతన్య-
ప్రకాశరూప ఆత్మాకా నిశ్చయ కరతా హుఆ (ఇస శాస్త్రకో) అర్థసే ఔర తత్త్వసే జానకర, ఉసీకే

Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version

విజృమ్భమాణచిదేకరసనిర్భరస్వభావసుస్థితనిరాకులాత్మరూపతయా పరమానన్దశబ్దవాచ్యముత్తమమనాకులత్వ-
లక్షణం సౌఖ్యం స్వయమేవ భవిష్యతీతి
.
(అనుష్టుభ్)
ఇతీదమాత్మనస్తత్త్వం జ్ఞానమాత్రమవస్థితమ్ .
అఖణ్డమేకమచలం స్వసంవేద్యమబాధితమ్ ..౨౪౬..
అర్థభూత భగవాన ఏక పూర్ణవిజ్ఞానఘన పరబ్రహ్మమేం సర్వ ఉద్యమసే స్థిత హోగా, వహ ఆత్మా, సాక్షాత్ తత్క్షణ
ప్రగట హోనేవాలే ఏక చైతన్యరససే పరిపూర్ణ స్వభావమేం సుస్థిత ఔర నిరాకుల (
ఆకులతా బినాకా)
హోనేసే జో (సౌఖ్య) ‘పరమానన్ద’ శబ్దసే వాచ్య హై, ఉత్తమ హై ఔర అనాకులతా-లక్షణయుక్త హై ఐసే
సౌఖ్యస్వరూప స్వయం హీ హో జాయేగా
.
భావార్థ :ఇస శాస్త్రకా నామ సమయప్రాభృత హై. సమయకా అర్థ హై పదార్థ అథవా సమయ
అర్థాత్ ఆత్మా. ఉసకా కహనేవాలా యహ శాస్త్ర హై. ఔర ఆత్మా తో సమస్త పదార్థోకా ప్రకాశక హై.
ఐసే విశ్వప్రకాశక ఆత్మాకో కహనేవాలా హోనేసే యహ సమయప్రాభృత శబ్దబ్రహ్మకే సమాన హై; క్యోంకి జో
సమస్త పదార్థోంకా కహనేవాలా హోతా హై ఉసే శబ్దబ్రహ్మ కహా జాతా హై
. ద్వాదశాంగశాస్త్ర శబ్దబ్రహ్మ హై ఔర
ఇస సమయప్రాభృతశాస్త్రకో భీ శబ్దబ్రహ్మకీ ఉపమా దీ గఈ హై. యహ శబ్దబ్రహ్మ (అర్థాత్ సమయప్రాభృతశాస్త్ర)
పరబ్రహ్మకో (అర్థాత్ శుద్ధ పరమాత్మాకో) సాక్షాత్ దిఖాతా హై. జో ఇస శాస్త్రకో పఢకర ఉసకే యథార్థ
అర్థమేం స్థిత హోగా, వహ పరబ్రహ్మకో ప్రాప్త కరేగా; ఔర ఉససే జిసే ‘పరమానన్ద’ కహా జాతా హై ఐసే,
ఉత్తమ, స్వాత్మిక, స్వాధీన, బాధారహిత, అవినాశీ సుఖకో ప్రాప్త కరేగా
. ఇసలియే హే భవ్య జీవోం !
తుమ అపనే కల్యాణకే లియే ఇసకా అభ్యాస కరో, ఇసకా శ్రవణ కరో, నిరన్తర ఇసీకా స్మరణ ఔర
ధ్యాన కరో, కి జిససే అవినాశీ సుఖకీ ప్రాప్తి హో
. ఐసా శ్రీగురుఓంకా ఉపదేశ హై..౪౧౫..
అబ, ఇస సర్వవిశుద్ధజ్ఞానకే అధికారకీ పూర్ణతాకా కలశరూప శ్లోక కహతే హైం :
శ్లోకార్థ :[ఇతి ఇదమ్ ఆత్మనః తత్త్వం జ్ఞానమాత్రమ్ అవస్థితమ్ ] ఇసప్రకార యహ ఆత్మాకా
తత్త్వ (అర్థాత్ పరమార్థభూతస్వరూప) జ్ఞానమాత్ర నిశ్చిత హుఆ[అఖణ్డమ్ ] కి జో (ఆత్మాకా)
జ్ఞానమాత్రతత్త్వ అఖణ్డ హై (అర్థాత్ అనేక జ్ఞేయాకారోంసే ఔర ప్రతిపక్షీ కర్మోంసే యద్యపి ఖణ్డఖణ్డ
దిఖాఈ దేతా హై తథాపి జ్ఞానమాత్రమేం ఖణ్డ నహీం హై), [ఏకమ్ ] ఏక హై (అర్థాత్ అఖణ్డ హోనేసే
ఏకరూప హై), [అచలం ] అచల హై (అర్థాత్ జ్ఞానరూపసే చలిత నహీం హోతా
జ్ఞేయరూప నహీం హోతా,
[స్వసంవేద్యమ్ ] స్వసంవేద్య హై (అర్థాత్ అపనేసే హీ జ్ఞాత హోనే యోగ్య హై), [అబాధితమ్ ] ఔర అబాధిత
హై (అర్థాత్ కిసీ మిథ్యాయుక్తిసే బాధా నహీం పాతా)
.
భావార్థ :యహాఁ ఆత్మాకా నిజ స్వరూప జ్ఞాన హీ కహా హై ఇసకా కారణ యహ హైఃఆత్మామేం

Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version

ఇతి శ్రీమదమృతచన్ద్రసూరివిరచితాయాం సమయసారవ్యాఖ్యామాత్మఖ్యాతౌ సర్వవిశుద్ధజ్ఞానప్రరూపకః
నవమోఙ్కః ..
❀ ❀ ❀
అనన్త ధర్మ హైం; కిన్తు ఉనమేం కితనే హీ తో సాధారణ హైం, ఇసలియే వే అతివ్యాప్తియుక్త హైం, ఉనసే ఆత్మాకో
పహిచానా నహీం జా సకతా; ఔర కుఛ (ధర్మ) పర్యాయాశ్రిత హైం
కిసీ అవస్థామేం హోతే హైం ఔర కిసీ
అవస్థామేం నహీం హోతే, ఇసలియే వే అవ్యాప్తియుక్త హైం, ఉనసే భీ ఆత్మా నహీం పహిచానా జా సకతా.
చేతనతా యద్యపి ఆత్మాకా (అతివ్యాప్తి ఔర అవ్యాప్తి రహిత) లక్షణ హై, తథాపి వహ శక్తిమాత్ర హై,
అదృష్ట హై; ఉసకీ వ్యక్తి దర్శన ఔర జ్ఞాన హై
. ఉస దర్శన ఔర జ్ఞానమేం భీ జ్ఞాన సాకార హై, ప్రగట
అనుభవగోచర హై; ఇసలియే ఉసకే ద్వారా హీ ఆత్మా పహిచానా జా సకతా హై. ఇసలియే యహాఁ ఇస జ్ఞానకో
హీ ప్రధాన కరకే ఆత్మాకా తత్త్వ కహా హై.
యహాఁ ఐసా నహీం సమఝనా చాహిఏ కి ‘ఆత్మాకో జ్ఞానమాత్ర తత్త్వవాలా కహా హై, ఇసలియే ఇతనా
హీ పరమార్థ హై ఔర అన్య ధర్మ మిథ్యా హై, వే ఆత్మామేం నహీం హైం, ఐసా సర్వథా ఏకాన్త గ్రహణ కరనేసే
తో మిథ్యాదృష్టిత్వ ఆ జాతా హై, విజ్ఞానాద్వైతవాదీ బౌద్ధోంకా ఔర వేదాన్తియోంకా మత ఆ జాతా హై; ఇసలియే
ఐసా ఏకాన్త బాధాసహిత హై
. ఐసే ఏకాన్త అభిప్రాయసే కోఈ మునివ్రత భీ పాలే ఔర ఆత్మాకా
జ్ఞానమాత్రకాధ్యాన భీ కరే, తో భీ మిథ్యాత్వ నహీం కట సకతా; మన్ద కషాయోంకే కారణ భలే హీ
స్వర్గ ప్రాప్త హో జాయే, కిన్తు మోక్షకా సాధన తో నహీం హోతా. ఇసలియే స్యాద్వాదసే యథార్థ సమఝనా
చాహిఏ.౨౪౬.
(సవైయా)
సరవవిశుద్ధజ్ఞానరూప సదా చిదానన్ద కరతా న భోగతా న పరద్రవ్యభావకో,
మూరత అమూరత జే ఆనద్రవ్య లోకమాంహి వే భీ జ్ఞానరూప నాహీం న్యారే న అభావకో;
యహై జాని జ్ఞానీ జీవ ఆపకూం భజై సదీవ జ్ఞానరూప సుఖతూప ఆన న లగావకో,
కర్మ-కర్మఫలరూప చేతనాకూం దూరి టారి జ్ఞానచేతనా అభ్యాస కరే శుద్ధ భావకో
.
ఇసప్రకార శ్రీ సమయసారకీ (శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవప్రణీత శ్రీ సమయసార
పరమాగమకీ) శ్రీమద్ అమృతచన్ద్రాచార్యదేవవిరచిత ఆత్మఖ్యాతి నామక
టీకామేం సర్వవిశుద్ధజ్ఞానకా ప్రరూపక నౌవాఁ అంక సమాప్త హుఆ.

Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version

[పరిశిష్టమ్]
(అనుష్టుభ్)
అత్ర స్యాద్వాదశుద్ధయర్థం వస్తుతత్త్వవ్యవస్థితిః .
ఉపాయోపేయభావశ్చ మనాగ్భూయోపి చిన్త్యతే ..౨౪౭..
[పరిశిష్ట]
(యహాఁ తక భగవత్-కున్దకున్దాచార్యకీ ౪౧౫ గాథాఓంకా వివేచన టీకాకార శ్రీ
అమృతచన్ద్రాచార్యదేవనే కియా హై, ఔర ఉస వివేచనమేం కలశరూప తథా సూచనికారూపసే ౨౪౬
కావ్య కహే హైం
. అబ టీకాకార ఆచార్యదేవ విచారతే హైం కిఇస శాస్త్రమేం జ్ఞానకో ప్రధాన
కరకే ఆత్మాకో జ్ఞానమాత్ర కహతే ఆయే హైం, ఇసలియే కోఈ యహ తర్క కరే కి‘జైనమత తో
స్యాద్వాద హై; తబ క్యా ఆత్మాకో జ్ఞానమాత్ర కహనేసే ఏకాన్త నహీం హో జాతా ? అర్థాత్ స్యాద్వాదకే
సాథ విరోధ నహీం ఆతా ? ఔర ఏక హీ జ్ఞానమేం ఉపాయతత్త్వ తథా ఉపేయతత్త్వ
దోనోం కైసే ఘటిత
హోతే హైం ?’ ఐసే తర్కకా నిరాకరణ కరనేకే లియే టీకాకార ఆచార్యదేవ యహాఁ సమయసారకీ
‘ఆత్మఖ్యాతి’ టీకాకే అన్తమేం పరిశిష్ట రూపసే కుఛ కహతే హైం
. ఉసమేం ప్రథమ శ్లోక ఇసప్రకార
హై :
శ్లోకార్థ :[అత్ర ] యహాఁ [స్యాద్వాద-శుద్ధి-అర్థం ] స్యాద్వాదకీ శుద్ధికే లియే [వస్తు-
తత్త్వ-వ్యవస్థితిః ] వస్తుతత్త్వకీ వ్యవస్థా [చ ] ఔర [ఉపాయ-ఉపేయ-భావః ] (ఏక హీ జ్ఞానమేం
ఉపాయ
ఉపేయత్వ కైసే ఘటిత హోతా హై యహ బతలానేకే లియే) ఉపాయ-ఉపేయభావకా [మనాక్ భూయః
అపి ] జరా ఫి రసే భీ [చిన్త్యతే ] విచార కరతే హైం.
భావార్థ :వస్తుకా స్వరూప సామాన్యవిశేషాత్మక అనేక-ధర్మస్వరూప హోనేసే వహ
స్యాద్వాదసే హీ సిద్ధ కియా జా సకతా హై. ఇసప్రకార స్యాద్వాదకీ శుద్ధతా (ప్రమాణికతా,
సత్యతా, నిర్దోషతా, నిర్మలతా, అద్వితీయతా) సిద్ధ కరనేకే లియే ఇస పరిశిష్టమేం వస్తుస్వరూపకా
విచార కియా జాతా హై
. (ఇసమేం యహ భీ బతాయా జాయేగా కి ఇస శాస్త్రమేం ఆత్మాకో జ్ఞానమాత్ర
కహా హై ఫి ర భీ స్యాద్వాదకే సాథ విరోధ నహీం ఆతా.) ఔర దూసరే, ఏక హీ జ్ఞానమేం సాధకత్వ
తథా సాధ్యత్వ కైసే బన సకతా హై యహ సమఝానేకే లియే జ్ఞానకే ఉపాయ-ఉపేయభావకా అర్థాత్
సాధకసాధ్యభావకా భీ ఇస పరిశిష్టమేం విచార కియా జాయేగా
.౨౪౭.
(అబ, ప్రథమ ఆచార్యదేవ వస్తుస్వరూపకే విచార ద్వారా స్యాద్వాద
కో సిద్ధ కరతే హైం :)

Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version

స్యాద్వాదో హి సమస్తవస్తుతత్త్వసాధకమేకమస్ఖలితం శాసనమర్హత్సర్వజ్ఞస్య . స తు
సర్వమనేకాన్తాత్మకమిత్యనుశాస్తి, సర్వస్యాపి వస్తునోనేకాన్తస్వభావత్వాత్ . అత్ర త్వాత్మవస్తుని
జ్ఞానమాత్రతయా అనుశాస్యమానేపి న తత్పరికోపః, జ్ఞానమాత్రస్యాత్మవస్తునః స్వయమేవానేకాన్త-
త్వాత్
. తత్ర యదేవ తత్తదేవాతత్, యదేవైకం తదేవానేకం, యదేవ సత్తదేవాసత్, యదేవ నిత్యం
తదేవానిత్యమిత్యేకవస్తువస్తుత్వనిష్పాదకపరస్పరవిరుద్ధశక్తి ద్వయప్రకాశనమనేకాన్తః . తత్స్వాత్మవస్తునో
జ్ఞానమాత్రత్వేప్యన్తశ్చకచకాయమానజ్ఞానస్వరూపేణ తత్త్వాత్, బహిరున్మిషదనన్తజ్ఞేయతాపన్నస్వరూపాతి-
రిక్తపరరూపేణాతత్త్వాత్, సహక్రమప్రవృత్తానన్తచిదంశసముదయరూపావిభాగద్రవ్యేణైకత్వాత్, అవిభాగైక-
ద్రవ్యవ్యాప్తసహక్రమప్రవృత్తానన్తచిదంశరూపపర్యాయైరనేకత్వాత్, స్వద్రవ్యక్షేత్రకాలభావభవనశక్తి స్వభావవత్త్వేన
సత్త్వాత్, పరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావాభవనశక్తి స్వభావవత్త్వేనాసత్త్వాత్, అనాదినిధనావిభాగైక-
75
స్యాద్వాద సమస్త వస్తుఓంకే స్వరూపకో సిద్ధ కరనేవాలా, అర్హత్ సర్వజ్ఞకా ఏక అస్ఖలిత
(నిర్బాధ) శాసన హై. వహ (స్యాద్వాద) ‘సబ అనేకాన్తాత్మక హై’ ఇసప్రకార ఉపదేశ కరతా హై,
క్యోంకి సమస్త వస్తు అనేకాన్త-స్వభావవాలీ హై. (‘సర్వ వస్తుఐం అనేకాన్తస్వరూప హైం’ ఇసప్రకార జో
స్యాద్వాద కహతా హై సో వహ అసత్యార్థ కల్పనాసే నహీం కహతా, పరన్తు జైసా వస్తుకా అనేకాన్త స్వభావ
హై వైసా హీ కహతా హై
.)
యహాఁ ఆత్మా నామక వస్తుకో జ్ఞానమాత్రతాసే ఉపదేశ కరనే పర భీ స్యాద్వాదకా కోప నహీం హై;
క్యోంకి జ్ఞానమాత్ర ఆత్మవస్తుకో స్వయమేవ అనేకాన్తాత్మకత్వ హై. వహాఁ (అనేకాన్తకా ఐసా స్వరూప
హై కి), జో (వస్తు) తత్ హై వహీ అతత్ హై, జో (వస్తు) ఏక హై వహీ అనేక హై, జో సత్ హై వహీ
అసత్ హై, జో నిత్య హై వహీ అనిత్య హై
ఇసప్రకార ‘‘ఏక వస్తుమేం వస్తుత్వకీ నిష్పాదక పరస్పర
విరుద్ధ దో శక్తియోంకా ప్రకాశిత హోనా అనేకాన్త హై.’’ ఇసలిఏ అపనీ ఆత్మవస్తుకో భీ,
జ్ఞానమాత్రతా హోనే పర భీ, తత్త్వ-అతత్త్వ, ఏకత్వ-అనేకత్వ, సత్త్వ-అసత్త్వ, ఔర నిత్యత్వ-
అనిత్యత్వపనా ప్రకాశతా హీ హై; క్యోంకి
ఉసకే (జ్ఞానమాత్ర ఆత్మవస్తుకే) అన్తరంగమేం
చకచకిత ప్రకాశతే జ్ఞానస్వరూపకే ద్వారా తత్పనా హై, ఔర బాహర ప్రగట హోతే అనన్త, జ్ఞేయత్వకో ప్రాప్త,
స్వరూపసే భిన్న ఐసే పరరూపకే ద్వారా (
జ్ఞానస్వరూపసే భిన్న ఐసే పరద్రవ్యకే రూప ద్వారా) అతత్పనా
హై (అర్థాత్ జ్ఞాన ఉస-రూప నహీం హై); సహభూత (సాథ హీ) ప్రవర్తమాన ఔర క్రమశః ప్రవర్తమాన
అనన్త చైతన్యఅంశోకే సముదాయరూప అవిభాగ ద్రవ్యకే ద్వారా ఏకత్వ హై, ఔర అవిభాగ ఏక ద్రవ్యసే
వ్యాప్త, సహభూత ప్రవర్తమాన తథా క్రమశః ప్రవర్తమాన అనన్త చైతన్య-అంశరూప (చైతన్యకే అనన్త
అంశోంరూప) పర్యాయోంకే ద్వారా అనేకత్వ హై; అపనే ద్రవ్య-క్షేత్ర-కాల-భావరూపసే హోనేకీ శక్తిరూప జో
స్వభావ హై ఉస స్వభావవానపనేకే ద్వారా (అర్థాత్ ఐసే స్వభావవాలీ హోనేసే) సత్త్వ హై, ఔర పరకే
ద్రవ్య-క్షేత్ర-కాల-భావరూప న హోనేకీ శక్తిరూప జో స్వభావ హై ఉస స్వభావవానపనేకే ద్వారా
అసత్త్వ హై; అనాదినిధన అవిభాగ ఏక వృత్తిరూపసే పరిణతపనేకే ద్వారా నిత్యత్వ హై, ఔర క్రమశః

Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version

వృత్తిపరిణతత్వేన నిత్యత్వాత్, క్రమప్రవృత్తైకసమయావచ్ఛిన్నానేకవృత్త్యంశపరిణతత్వేనానిత్యత్వాత్,
తదతత్త్వమేకానేకత్వం సదసత్త్వం నిత్యానిత్యత్వం చ ప్రకాశత ఏవ
.
నను యది జ్ఞానమాత్రత్వేపి ఆత్మవస్తునః స్వయమేవానేకాన్తః ప్రకాశతే, తర్హి
కిమర్థమర్హద్భిస్తత్సాధనత్వేనానుశాస్యతేనేకాన్తః ? అజ్ఞానినాం జ్ఞానమాత్రాత్మవస్తుప్రసిద్ధయర్థమితి
బ్రూమః
. న ఖల్వనేకాన్తమన్తరేణ జ్ఞానమాత్రమాత్మవస్త్వేవ ప్రసిధ్యతి . తథా హిఇహ హి స్వభావత ఏవ
బహుభావనిర్భరే విశ్వే సర్వభావానాం స్వభావేనాద్వైతేపి ద్వైతస్య నిషేద్ధుమశక్యత్వాత్ సమస్తమేవ వస్తు
స్వపరరూపప్రవృత్తివ్యావృత్తిభ్యాముభయభావాధ్యాసితమేవ
. తత్ర యదాయం జ్ఞానమాత్రో భావః శేషభావైః సహ
స్వరసభరప్రవృత్తజ్ఞాతృజ్ఞేయసమ్బన్ధతయానాదిజ్ఞేయపరిణమనాత్ జ్ఞానతత్త్వం పరరూపేణ ప్రతిపద్యాజ్ఞానీ భూత్వా
నాశముపైతి, తదా స్వరూపేణ తత్త్వం ద్యోతయిత్వా జ్ఞాతృత్వేన పరిణమనాజ్జ్ఞానీ కుర్వన్ననేకాన్త ఏవ
తముద్గమయతి ౧
. యదా తు సర్వం వై ఖల్విదమాత్మేతి అజ్ఞానతత్త్వం స్వరూపేణ ప్రతిపద్య విశ్వోపాదానేనాత్మానం
ప్రవర్తమాన, ఏక సమయకీ మర్యాదావాలే అనేక వృత్తి-అంశోం-రూపసే పరిణతపనేకే ద్వారా అనిత్యత్వ హై.
(ఇసప్రకార జ్ఞానమాత్ర ఆత్మవస్తుకో భీ, తత్-అతత్పనా ఇత్యాది దో-దో విరుద్ధ శక్తియాఁ స్వయమేవ
ప్రకాశిత హోతీ హైం, ఇసలియే అనేకాన్త స్వయమేవ ప్రకాశిత హోతా హై
.)
(ప్రశ్న) యది ఆత్మవస్తుకో, జ్ఞానమాత్రతా హోనే పర భీ, స్వయమేవ అనేకాన్త ప్రకాశతా
హై, తబ ఫి ర అర్హన్త భగవాన ఉసకే సాధనకే రూపమేం అనేకాన్తకా (-స్యాద్వాదకా) ఉపదేశ క్యోం
దేతే హైం ?
(ఉత్తర) అజ్ఞానియోంకే జ్ఞానమాత్ర ఆత్మవస్తుకీ ప్రసిద్ధి కరనేకే లియే ఉపదేశ దేతే హైం
ఐసా హమ కహతే హైం. వాస్తవమేం అనేకాన్త (స్యాద్వాద) కే బినా జ్ఞానమాత్ర ఆత్మవస్తు హీ ప్రసిద్ధ
నహీం హో సకతీ. ఇసీకో ఇసప్రకార సమఝాతే హైం :
స్వభావసే హీ బహుతసే భావోంసే భరే హుఏ ఇస విశ్వమేం సర్వ భావోంకా స్వభావసే అద్వైత హోనే
పర భీ, ద్వైతకా నిషేధ కరనా అశక్య హోనేసే సమస్త వస్తుస్వరూపమేం ప్రవృత్తి ఔర పరరూపసే
వ్యావృత్తికే ద్వారా దోనోం భావోంసే అధ్యాసిత హై (అర్థాత్ సమస్త వస్తు స్వరూపమేం ప్రవర్తమాన హోనేసే
ఔర పరరూపసే భిన్న రహనేసే ప్రత్యేక వస్తుమేం దోనోం భావ రహ రహే హైం)
. వహాఁ, జబ యహ జ్ఞానమాత్ర
భావ (-ఆత్మా), శేష (బాకీకే) భావోంకే సాథ నిజ రసకే భారసే ప్రవర్తిత జ్ఞాతాజ్ఞేయకే
సమ్బన్ధకే కారణ ఔర అనాది కాలసే జ్ఞేయోంకే పరిణమనకే కారణ జ్ఞానతత్త్వకో పరరూప మానకర
(అర్థాత్ జ్ఞేయరూపసే అంగీకార కరకే) అజ్ఞానీ హోతా హుఆ నాశకో ప్రాప్త హోతా హై, తబ (ఉసే
జ్ఞానమాత్ర భావకా) స్వ-రూపసే (
జ్ఞానరూపసే) తత్పనా ప్రకాశిత కరకే (అర్థాత్ జ్ఞాన జ్ఞానరూపసే
హీ హై ఐసా ప్రగట కరకే), జ్ఞాతారూపసే పరిణమనకే కారణ జ్ఞానీ కరతా హుఆ, అనేకాన్త హీ
(
స్యాద్వాద హీ) ఉసకా ఉద్ధార కరతా హైనాశ నహీం హోనే దేతా.౧.

Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version

నాశయతి, తదా పరరూపేణాతత్త్వం ద్యోతయిత్వా విశ్వాద్భిన్నం జ్ఞానం దర్శయన్ననేకాన్త ఏవ నాశయితుం న
దదాతి ౨
. యదానేకజ్ఞేయాకారైః ఖణ్డితసకలైకజ్ఞానాకారో నాశముపైతి, తదా ద్రవ్యేణైకత్వం
ద్యోతయన్ననేకాన్త ఏవ తముజ్జీవయతి ౩ . యదా త్వేకజ్ఞానాకారోపాదానాయానేకజ్ఞేయాకార-
త్యాగేనాత్మానం నాశయతి, తదా పర్యాయైరనేకత్వం ద్యోతయన్ననేకాన్త ఏవ నాశయితుం న దదాతి ౪ .
యదా జ్ఞాయమానపరద్రవ్యపరిణమనాద్ జ్ఞాతృద్రవ్యం పరద్రవ్యత్వేన ప్రతిపద్య నాశముపైతి, తదా స్వద్రవ్యేణ
సత్త్వం ద్యోతయన్ననేకాన్త ఏవ తముజ్జీవయతి ౫
. యదా తు సర్వద్రవ్యాణి అహమేవేతి పరద్రవ్యం
జ్ఞాతృద్రవ్యత్వేన ప్రతిపద్యాత్మానం నాశయతి, తదా పరద్రవ్యేణాసత్త్వం ద్యోతయన్ననేకాన్త ఏవ నాశయితుం
న దదాతి ౬
. యదా పరక్షేత్రగతజ్ఞేయార్థపరిణమనాత్ పరక్షేత్రేణ జ్ఞానం సత్ ప్రతిపద్య
ఔర జబ వహ జ్ఞానమాత్ర భావ ‘వాస్తవమేం యహ సబ ఆత్మా హై’ ఇసప్రకార అజ్ఞానతత్త్వకో స్వ-
రూపసే (జ్ఞానస్వరూపసే) మానకరఅంగీకార కరకే విశ్వకే గ్రహణ ద్వారా అపనా నాశ కరతా హై
(సర్వ జగతకో నిజరూప మానకర ఉసకా గ్రహణ కరకే జగత్సే భిన్న ఐసే అపనేకో నష్ట కరతా హై),
తబ (ఉస జ్ఞానమాత్ర భావకా) పరరూపసే అతత్పనా ప్రకాశిత కరకే (అర్థాత్ జ్ఞాన పరరూప నహీం హై యహ
ప్రగట కరకే) విశ్వసే భిన్న జ్ఞానకో దిఖాతా హుఆ, అనేకాన్త హీ ఉసే అపనా (
జ్ఞానమాత్ర భావకా)
నాశ నహీం కరనే దేతా.౨.
జబ యహ జ్ఞానమాత్ర భావ అనేక జ్ఞేయాకారోంకే ద్వారా (జ్ఞేయోంకే ఆకారోం ద్వారా) అపనా సకల
(అఖణ్డ, సమ్పూర్ణ) ఏక జ్ఞాన-ఆకార ఖణ్డిత (ఖణ్డఖణ్డరూప) హుఆ మానకర నాశకో ప్రాప్త
హోతా హై, తబ (ఉస జ్ఞానమాత్ర భావకా) ద్రవ్యసే ఏకత్వ ప్రకాశిత కరతా హుఆ, అనేకాన్త హీ ఉసే
జీవిత రఖతా హై
నష్ట నహీం హోనే దేతా.౩.
ఔర జబ యహ జ్ఞానమాత్ర భావ ఏక జ్ఞాన-ఆకారకా గ్రహణ కరనేకే లియే అనేక జ్ఞేయాకారోంకే
త్యాగ ద్వారా అపనా నాశ కరతా హై (అర్థాత్ జ్ఞానమేం జో అనేక జ్ఞేయోంకే ఆకార ఆతే హైం ఉనకా త్యాగ
కరకే అపనేకో నష్ట కరతా హై), తబ (ఉస జ్ఞానమాత్ర భావకా) పర్యాయోంసే అనేకత్వ ప్రకాశిత కరతా
హుఆ, అనేకాన్త హీ ఉసే అపనా నాశ నహీం కరనే దేతా
.౪.
జబ యహ జ్ఞానమాత్ర భావ, జాననేమేం ఆనేవాలే ఐసే పరద్రవ్యోంకే పరిణమనకే కారణ జ్ఞాతృద్రవ్యకో
పరద్రవ్యరూపసే మానకరఅంగీకార కరకే నాశకో ప్రాప్త హోతా హై తబ, (ఉస జ్ఞానమాత్ర భావకా)
స్వద్రవ్యసే సత్త్వ ప్రకాశిత కరతా హుఆ, అనేకాన్త హీ ఉసే జిలాతా హైనష్ట నహీం హోనే దేతా.౫.
ఔర జబ వహ జ్ఞానమాత్ర భావ ‘సర్వ ద్రవ్య మైం హీ హూఁ (అర్థాత్ సర్వ ద్రవ్య ఆత్మా హీ హైం)’
ఇసప్రకార పరద్రవ్యకో జ్ఞాతృద్రవ్యరూపసే మానకరఅంగీకార కరకే అపనా నాశ కరతా హై, తబ (ఉస
జ్ఞానమాత్ర భావకా) పరద్రవ్యసే అసత్త్వ ప్రకాశిత కరతా హుఆ, (అర్థాత్ ఆత్మా పరద్రవ్యరూపసే నహీం హై,
ఇసప్రకార ప్రగట కరతా హుఆ) అనేకాన్త హీ ఉసే అపనా నాశ నహీం కరనే దేతా
.౬.

Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version

నాశముపైతి, తదా స్వక్షేత్రేణాస్తిత్వం ద్యోతయన్ననేకాన్త ఏవ తముజ్జీవయతి ౭ . యదా తు స్వక్షేత్రే
భవనాయ పరక్షేత్రగతజ్ఞేయాకారత్యాగేన జ్ఞానం తుచ్ఛీకుర్వన్నాత్మానం నాశయతి, తదా స్వక్షేత్ర
ఏవ జ్ఞానస్య పరక్షేత్రగతజ్ఞేయాకారపరిణమనస్వభావత్వాత్పరక్షేత్రేణ నాస్తిత్వం ద్యోతయన్ననేకాన్త
ఏవ నాశయితుం న దదాతి ౮
. యదా పూర్వాలమ్బితార్థవినాశకాలే జ్ఞానస్యాసత్త్వం ప్రతిపద్య
నాశముపైతి, తదా స్వకాలేన సత్త్వం ద్యోతయన్ననేకాన్త ఏవ తముజ్జీవయతి ౯ . యదా త్వర్థాలమ్బన-
కాల ఏవ జ్ఞానస్య సత్త్వం ప్రతిపద్యాత్మానం నాశయతి, తదా పరకాలేనాసత్త్వం ద్యోతయన్ననేకాన్త
ఏవ నాశయితుం న దదాతి ౧౦
. యదా జ్ఞాయమానపరభావపరిణమనాత్ జ్ఞాయకభావం పరభావత్వేన
ప్రతిపద్య నాశముపైతి, తదా స్వభావేన సత్త్వం ద్యోతయన్ననేకాన్త ఏవ తముజ్జీవయతి ౧౧ . యదా
తు సర్వే భావా అహమేవేతి పరభావం జ్ఞాయకభావత్వేన ప్రతిపద్యాత్మానం నాశయతి, తదా పరభావేనా-
జబ యహ జ్ఞానమాత్ర భావ పరక్షేత్రగత (-పరక్షేత్రమేం రహే హుఏ) జ్ఞేయ పదార్థోంకే పరిణమనకే కారణ
పరక్షేత్రసే జ్ఞానకో సత్ మానకరఅంగీకార కరకే నాశకో ప్రాప్త హోతా హై, తబ (ఉస జ్ఞానమాత్ర భావకా)
స్వక్షేత్రసే అస్తిత్వ ప్రకాశిత కరతా హుఆ, అనేకాన్త హీ ఉసే జిలాతా హైనష్ట నహీం హోనే దేతా.౭.
ఔర జబ యహ జ్ఞానమాత్ర భావ స్వక్షేత్రమేం హోనేకే లియే (రహనేకే లియే, పరిణమనేకే లిఏ),
పరక్షేత్రగత జ్ఞేయోంకే ఆకారోంకే త్యాగ ద్వారా (అర్థాత్ జ్ఞానమేం జో పరక్షేత్రమేం రహే హుఏ జ్ఞేంయోకా ఆకార ఆతా
హై ఉనకా త్యాగ కరకే) జ్ఞానకో తుచ్ఛ కరతా హుఆ అపనా నాశ కరతా హై, తబ స్వక్షేత్రమేం రహకర హీ
పరక్షేత్రగత జ్ఞేయోంకే ఆకారరూపసే పరిణమన కరనేకా జ్ఞానకా స్వభావ హోనేసే (ఉస జ్ఞానమాత్ర భావకా)
పరక్షేత్రసే నాస్తిత్వ ప్రకాశిత కరతా హుఆ, అనేకాన్త హీ ఉసే అపనా నాశ నహీం కరనే దేతా
.౮.
జబ యహ జ్ఞానమాత్ర భావ పూర్వాలంబిత పదార్థోకే వినాశకాలమేం (పూర్వమేం జినకా ఆలమ్బన
కియా థా ఐసే జ్ఞేయ పదార్థోకే వినాశకే సమయ) జ్ఞానకా అసత్పనా మానకరఅంగీకార కరకే
నాశకో ప్రాప్త హోతా హై, తబ (ఉస జ్ఞానమాత్ర భావకా) స్వకాలసే (-జ్ఞానకే కాలసే) సత్పనా
ప్రకాశిత కరతా హుఆ అనేకాన్త హీ ఉసే జిలాతా హై
నష్ట నహీం హోనే దేతా.౯.
ఔర జబ వహ జ్ఞానమాత్ర భావ పదార్థోంకే ఆలమ్బన కాలమేం హీ (మాత్ర జ్ఞేయ పదార్థోంకో జానతే
సమయ హీ) జ్ఞానకా సత్పనా మానకరఅంగీకార కరకే అపనా నాశ కరతా హై, తబ (ఉస జ్ఞానమాత్ర
భావకా) పరకాలసే (జ్ఞేయకే కాలసే) అసత్పనా ప్రకాశిత కరతా హుఆ అనేకాన్త హీ ఉసే అపనా
నాశ నహీం కరనే దేతా.౧౦.
జబ యహ జ్ఞానమాత్ర భావ, జాననేమేం ఆతే హుఏ పరభావోంకే పరిణమనకే కారణ, జ్ఞాయకస్వభావకో
పరభావరూపసే మానకరఅంగీకార కరకే నాశకో ప్రాప్త హోతా హై, తబ (ఉస జ్ఞానమాత్ర భావకా) స్వ-
భావసే సత్పనా ప్రకాశిత కరతా హుఆ అనేకాన్త హీ ఉసే జిలాతా హైనష్ట నహీం హోనే దేతా.౧౧.
ఔర జబ వహ జ్ఞానమాత్ర భావ ‘సర్వ భావ మైం హీ హూఁ’ ఇసప్రకార పరభావకో జ్ఞాయకభావరూపసే

Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version

సత్త్వం ద్యోతయన్ననేకాన్త ఏవ నాశయితుం న దదాతి ౧౨ . యదానిత్యజ్ఞానవిశేషైః
ఖణ్డితనిత్యజ్ఞానసామాన్యో నాశముపైతి, తదా జ్ఞానసామాన్యరూపేణ నిత్యత్వం ద్యోతయన్ననేకాన్త
ఏవ తముజ్జీవయతి ౧౩
. యదా తు నిత్యజ్ఞానసామాన్యోపాదానాయానిత్యజ్ఞానవిశేషత్యాగేనాత్మానం
నాశయతి, తదా జ్ఞానవిశేషరూపేణానిత్యత్వం ద్యోతయన్ననేకాన్త ఏవ నాశయితుం న దదాతి ౧౪ .
భవన్తి చాత్ర శ్లోకాః
(శార్దూలవిక్రీడిత)
బాహ్యార్థైః పరిపీతముజ్ఝితనిజప్రవ్యక్తి రిక్తీభవద్
విశ్రాన్తం పరరూప ఏవ పరితో జ్ఞానం పశోః సీదతి
.
యత్తత్తత్తదిహ స్వరూపత ఇతి స్యాద్వాదినస్తత్పున-
ర్దూరోన్మగ్నఘనస్వభావభరతః పూర్ణం సమున్మజ్జతి
..౨౪౮..
మానకరఅంగీకార కరకే అపనా నాశ కరతా హై, తబ (ఉస జ్ఞానమాత్ర భావకా) పరభావసే అసత్పనా
ప్రకాశిత కరతా హుఆ, అనేకాన్త హీ ఉసే అపనా నాశ నహీం కరనే దేతా.౧౨.
జబ యహ జ్ఞానమాత్ర భావ అనిత్యజ్ఞానవిశేషోంకే ద్వారా అపనా నిత్య జ్ఞానసామాన్య ఖణ్డిత హుఆ
మానకర నాశకో ప్రాప్త హోతా హై, తబ (ఉస జ్ఞానమాత్ర భావకా) జ్ఞానసామాన్యరూపసే నిత్యత్వ ప్రకాశిత
కరతా హుఆ, అనేకాన్త హీ ఉసే జిలాతా హై
నష్ట నహీం హోనే దేతా.౧౩.
ఔర జబ యహ జ్ఞానమాత్ర భావ నిత్య జ్ఞానసామాన్యకా గ్రహణ కరనేకే లియే అనిత్య జ్ఞానవిశేషోంకే
త్యాగకే ద్వారా అపనా నాశ కరతా హై (అర్థాత్ జ్ఞానకే విశేషోంకా త్యాగ కరకే అపనేకో నష్ట కరతా
హై), తబ (ఉస జ్ఞానమాత్ర భావకా) జ్ఞానవిశేషరూపసే అనిత్యత్వ ప్రకాశిత కరతా హుఆ, అనేకాన్త హీ
ఉసే అపనా నాశ నహీం కరనే దేతా
.౧౪.
(యహాఁ తత్-అతత్కే ౨ భంగ, ఏక-అనేకకే ౨ భంగ, సత్-అసత్కే ద్రవ్య-క్షేత్ర-కాల-భావసే
౮ భంగ, ఔర నిత్య-అనిన్యకే ౨ భంగఇసప్రకార సబ మిలాకర ౧౪ భంగ హుఏ. ఇన చౌదహ భంగోంమేం
యహ బతాయా హై కిఏకాన్తసే జ్ఞానమాత్ర ఆత్మాకా అభావ హోతా హై ఔర అనేకాన్తసే ఆత్మా జీవిత
రహతా హై; అర్థాత్ ఏకాన్తసే ఆత్మా జిస స్వరూప హై ఉస స్వరూప నహీం సమఝా జాతా, స్వరూపమేం
పరిణమిత నహీం హోతా, ఔర అనేకాన్తసే వహ వాస్తవిక స్వరూపసే సమఝా జాతా హై, స్వరూపమేం పరిణమిత
హోతా హై
.)
యహాఁ నిమ్న ప్రకారసే (చౌదహ భంగోంకే కలశరూప) చౌదహ కావ్య భీ కహే జా రహే హైం
(ఉనమేంసే పహలే, ప్రథమ భంగకా కలశరూప కావ్య ఇసప్రకార హై :)
శ్లోకార్థ :[బాహ్య-అర్థైః పరిపీతమ్ ] బాహ్య పదార్థోంకే ద్వారా సమ్పూర్ణతయా పియా గయా,

Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version

(శార్దూలవిక్రీడిత)
విశ్వం జ్ఞానమితి ప్రతర్క్య సకలం ద్రష్ట్వా స్వతత్త్వాశయా
భూత్వా విశ్వమయః పశుః పశురివ స్వచ్ఛన్దమాచేష్టతే .
యత్తత్తత్పరరూపతో న తదితి స్యాద్వాదదర్శీ పున-
ర్విశ్వాద్భిన్నమవిశ్వవిశ్వఘటితం తస్య స్వతత్త్వం స్పృశేత్
..౨౪౯..
[ఉజ్ఝిత-నిజ-ప్రవ్యక్తి-రిక్తీభవద్ ] అపనీ వ్యక్తి (ప్రగటతా) కో ఛోడ దేనేసే రిక్త (శూన్య)
హుఆ, [పరితః పరరూపే ఏవ విశ్రాన్తం ] సమ్పూర్ణతయా పరరూపమేం హీ విశ్రాంత (అర్థాత్ పరరూపకే ఊ పర హీ
ఆధార రఖతా హుఆ) ఐసే [పశోః జ్ఞానం ] పశుకా జ్ఞాన (
పశువత్ ఏకాన్తవాదీకా జ్ఞాన) [సీదతి ]
నాశకో ప్రాప్త హోతా హై; [స్యాద్వాదినః తత్ పునః ] ఔర స్యాద్వాదీకా జ్ఞాన తో, [‘యత్ తత్ తత్ ఇహ
స్వరూపతః తత్’ ఇతి ]
‘జో తత్ హై వహ స్వరూపసే తత్ హై (అర్థాత్ ప్రత్యేక తత్త్వకో
వస్తుకో స్వరూపసే
తత్పనా హై)’ ఐసీ మాన్యతాకే కారణ [దూరఉన్మగ్న-ఘన-స్వభావ-భరతః ] అత్యన్త ప్రగట హుఏ
జ్ఞానఘనరూప స్వభావకే భారసే, [పూర్ణం సమున్మజ్జతి ] సమ్పూర్ణ ఉదిత (ప్రగట) హోతా హై
.
భావార్థ :కోఈ సర్వథా ఏకాన్తవాదీ తో యహ మానతా హై కిఘటజ్ఞాన ఘటకే ఆధారసే
హీ హోతా హై, ఇసలియే జ్ఞాన సబ ప్రకారసే జ్ఞేయోం పర హీ ఆధార రఖతా హై. ఐసా మాననేవాలే
ఏకాన్తవాదీకే జ్ఞానకో తో జ్ఞేయ పీ గయే హైం, జ్ఞాన స్వయం కుఛ నహీం రహా. స్యాద్వాదీ తో ఐసా మానతే హైం
కిజ్ఞాన అపనే స్వరూపసే తత్స్వరూప (జ్ఞానస్వరూప) హీ హై, జ్ఞేయాకార హోనే పర భీ జ్ఞానత్వకో నహీం
ఛోడతా. ఐసీ యథార్థ అనేకాన్త సమఝకే కారణ స్యాద్వాదీకో జ్ఞాన (అర్థాత్ జ్ఞానస్వరూప ఆత్మా)
ప్రగట ప్రకాశిత హోతా హై.
ఇసప్రకార స్వరూపసే తత్పనేకా భంగ కహా హై.౨౪౮.
(అబ, దూసరే భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ సర్వథా ఏకన్తవాదీ అజ్ఞానీ, [‘విశ్వం జ్ఞానమ్’ ఇతి
ప్రతర్క్య ] ‘విశ్వ జ్ఞాన హై (అర్థాత్ సర్వ జ్ఞేయపదార్థ ఆత్మా హైం)’ ఐసా విచార కరకే [సకలం స్వతత్త్వ-
ఆశయా దృష్టవా ]
సబకో (
సమస్త విశ్వకో) నిజతత్త్వకీ ఆశాసే దేఖకర [విశ్వమయః భూత్వా ]
విశ్వమయ (సమస్త జ్ఞేయపదార్థమయ) హోకర, [పశుః ఇవ స్వచ్ఛన్దమ్ ఆచేష్టతే ] పశుకీ భాఁతి
స్వచ్ఛందతయా చేష్టా కరతా హైప్రవృత్త హోతా హై; [పునః ] ఔర [స్యాద్వాదదర్శీ ] స్యాద్వాదకా దేఖనేవాలా
తో యహ మానతా హై కి[‘యత్ తత్ తత్ పరరూపతః న తత్’ ఇతి ] ‘జో తత్ హై వహ పరరూపసే తత్
నహీం హై (అర్థాత్ ప్రత్యేక తత్త్వకో స్వరూపసే తత్పనా హోనే పర భీ పరరూపసే అతత్పనా హై),’ ఇసలియే
[విశ్వాత్ భిన్నమ్ అవిశ్వవిశ్వఘటితం ] విశ్వసే భిన్న ఐసే తథా విశ్వసే (
విశ్వకే నిమిత్తసే)

Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version

(శార్దూలవిక్రీడిత)
బాహ్యార్థగ్రహణస్వభావభరతో విష్వగ్విచిత్రోల్లస-
జ్జ్ఞేయాకారవిశీర్ణశక్తి రభితస్త్రుటయన్పశుర్నశ్యతి
.
ఏకద్రవ్యతయా సదాప్యుదితయా భేదభ్రమం ధ్వంసయ-
న్నేకం జ్ఞానమబాధితానుభవనం పశ్యత్యనేకాన్తవిత్
..౨౫౦..
రచిత హోనే పర భీ విశ్వరూప న హోనేవాలే ఐసే (అర్థాత్ సమస్త జ్ఞేయ వస్తుఓంకే ఆకారరూప హోనే పర
భీ సమస్త జ్ఞేయ వస్తుసే భిన్న ఐసే) [తస్య స్వతత్త్వం స్పృశేత్ ] అపనే స్వతత్త్వకా స్పర్శ
అనుభవ
కరతా హై.
భావార్థ :ఏకాన్తవాదీ యహ మానతా హై కివిశ్వ (సమస్త వస్తుఐం) జ్ఞానరూప అర్థాత్
నిజరూప హై. ఇసప్రకార నిజకో ఔర విశ్వకో అభిన్న మానకర, అపనేకో విశ్వమయ మానకర,
ఏకాన్తవాదీ, పశుకీ భాఁతి హేయ-ఉపాదేయకే వివేకకే బినా సర్వత్ర స్వచ్ఛన్దతయా ప్రవృత్తి కరతా హై.
స్యాద్వాదీ తో యహ మానతా హై కిజో వస్తు అపనే స్వరూపసే తత్స్వరూప హై, వహీ వస్తు పరకే స్వరూపసే
అతత్స్వరూప హై; ఇసలియే జ్ఞాన అపనే స్వరూపసే తత్స్వరూప హై, పరన్తు పర జ్ఞేయోంకే స్వరూపసే అతత్స్వరూప
హై అర్థాత్ పర జ్ఞేయోంకే ఆకారరూప హోనే పర భీ ఉనసే భిన్న హై
.
ఇసప్రకార పరరూపసే అతత్పనేకా భంగ కహా హై.౨౪౯.
(అబ, తీసరే భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ సర్వథా ఏకాంతవాదీ అజ్ఞానీ, [బాహ్య-అర్థ-గ్రహణ-
స్వభావ-భరతః ] బాహ్య పదార్థోంకో గ్రహణ కరనేకే (జ్ఞానకే) స్వభావకీ అతిశయతాకే కారణ,
[విష్వగ్-విచిత్ర-ఉల్లసత్-జ్ఞేయాకార-విశీర్ణ-శక్తిః ] చారోం ఓర (సర్వత్ర) ప్రగట హోనేవాలే అనేక
ప్రకారకే జ్ఞేయాకారోంసే జిసకీ శక్తి విశీర్ణ (
ఛిన్న-భిన్న) హో గఈ ఐసా హోకర (అర్థాత్ అనేక
జ్ఞేయోంకే ఆకార జ్ఞానమేం జ్ఞాత హోనే పర జ్ఞానకీ శక్తికో ఛిన్న-భిన్నఖండ-ఖండరూపహో గఈ
మానకర) [అభితః త్రుటయన్ ] సమ్పూర్ణతయా ఖణ్డ-ఖణ్డరూప హోతా హుఆ (అర్థాత్ ఖండ-ఖండరూప
అనేకరూపహోతా హుఆ) [నశ్యతి ] నష్ట హో జాతా హై; [అనేకాన్తవిత్ ] ఔర అనేకాన్తకా
జానకార తో, [సదా అపి ఉదితయా ఏకద్రవ్యతయా ] సదైవ ఉదిత (ప్రకాశమాన) ఏక ద్రవ్యత్వకే
కారణ [భేదభ్రమం ధ్వంసయన్ ] భేదకే భ్రమకో నష్ట కరతా హుఆ (అర్థాత్ జ్ఞేయోంకే భేదసే జ్ఞానమేం సర్వథా
భేద పడ జాతా హై ఐసే భ్రమకో నాశ కరతా హుఆ), [ఏకమ్ అబాధిత-అనుభవనం జ్ఞానమ్ ] జో ఏక
హై (
సర్వథా అనేక నహీం హై) ఔర జిసకా అనుభవన నిర్బాధ హై ఐసే జ్ఞానకో [పశ్యతి ] దేఖతా
హైఅనుభవ కరతా హై .

Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version

(శార్దూలవిక్రీడిత)
జ్ఞేయాకారకలంక మేచకచితి ప్రక్షాలనం కల్పయ-
న్నేకాకారచికీర్షయా స్ఫు టమపి జ్ఞానం పశుర్నేచ్ఛతి
.
వైచిత్ర్యేప్యవిచిత్రతాముపగతం జ్ఞానం స్వతఃక్షాలితం
పర్యాయైస్తదనేకతాం పరిమృశన్ పశ్యత్యనేకాన్తవిత్
..౨౫౧..
భావార్థ :జ్ఞాన హై వహ జ్ఞేయోంకే ఆకారరూప పరిణమిత హోనేసే అనేక దిఖాఈ దేతా హై,
ఇసలియే సర్వథా ఏకాన్తవాదీ ఉస జ్ఞానకో సర్వథా అనేక ఖణ్డ-ఖణ్డరూపదేఖతా హుఆ జ్ఞానమయ
ఐసే నిజకా నాశ కరతా హై; ఔర స్యాద్వాదీ తో జ్ఞానకో, జ్ఞేయాకార హోనే పర భీ, సదా ఉదయమాన
ద్రవ్యత్వకే ద్వారా ఏక దేఖతా హై
.
ఇసప్రకార ఏకత్వకా భంగ కహా హై .౨౫౦.
(అబ, చౌథే భంగకా ఫలశరూప కావ్య కహా జాతా హైః)
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ సర్వథా ఏకాంతవాదీ అజ్ఞానీ, [జ్ఞేయాకార-కలఙ్క-
మేచక-చితి ప్రక్షాలనం కల్పయన్ ] జ్ఞేయాకారరూపీ కలఙ్కసే (అనేకాకారరూప) మలిన ఐసే చేతనమేం
ప్రక్షాలనకీ కల్పనా కరతా హుఆ (అర్థాత్ చేతనకీ అనేకాకారరూప మలినతాకో ధో డాలనేకీ
కల్పనా కరతా హుఆ), [ఏకాకార-చికీర్షయా స్ఫు టమ్ అపి జ్ఞానం న ఇచ్ఛతి ] ఏకాకార కరనేకీ
ఇచ్ఛాసే జ్ఞానకో
యద్యపి వహ జ్ఞాన అనేకాకారరూపసే ప్రగట హై తథాపినహీం చాహతా (అర్థాత్
జ్ఞానకో సర్వథా ఏకాకార మానకర జ్ఞానకా అభావ కరతా హై); [అనేకాన్తవిత్ ] ఔర అనేకాన్తకా
జాననేవాలా తో, [పర్యాయైః తద్-అనేకతాం పరిమృశన్ ] పర్యాయోంసే జ్ఞానకీ అనేకతాకో జానతా
(అనుభవతా) హుఆ, [వైచిత్ర్యే అపి అవిచిత్రతామ్ ఉపగతం జ్ఞానమ్ ] విచిత్ర హోనే పర భీ అవిచిత్రతాకో
ప్రాప్త (అర్థాత్ అనేకరూప హోనే పర భీ ఏకరూప) ఐసే జ్ఞానకే [స్వతః క్షాలితం ] స్వతః క్షాలిత
(స్వయమేవ ధోయా హుఆ శుద్ధ) [పశ్యతి ] అనుభవ కరతా హై
.
భావార్థ :ఏకాన్తవాదీ జ్ఞేయాకారరూప (అనేకాకారరూప) జ్ఞానకో మలిన జానకర, ఉసే
ధోకరఉసమేంసే జ్ఞేయాకారోంకో దూర కరకే, జ్ఞానకో జ్ఞేయాకారోంసే రహిత ఏక-ఆకారరూప కరనేకో
చాహతా హుఆ, జ్ఞానకా నాశ కరతా హై; ఔర అనేకాన్తీ తో సత్యార్థ వస్తుస్వభావకో జానతా హై, ఇసలియే
జ్ఞానకా స్వరూపసే హీ అనేకాకారపనా మానతా హై
.
ఇసప్రకార అనేకత్వకా భంగ కహా హై.౨౫౧.
(అబ, పాఁచవేం భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)

Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version

(శార్దూలవిక్రీడిత)
ప్రత్యక్షాలిఖితస్ఫు టస్థిరపరద్రవ్యాస్తితావంచితః
స్వద్రవ్యానవలోకనేన పరితః శూన్యః పశుర్నశ్యతి
.
స్వద్రవ్యాస్తితయా నిరూప్య నిపుణం సద్యః సమున్మజ్జతా
స్యాద్వాదీ తు విశుద్ధబోధమహసా పూర్ణో భవన్ జీవతి
..౨౫౨..
(శార్దూలవిక్రీడిత)
సర్వద్రవ్యమయం ప్రపద్య పురుషం దుర్వాసనావాసితః
స్వద్రవ్యభ్రమతః పశుః కిల పరద్రవ్యేషు విశ్రామ్యతి
.
స్యాద్వాదీ తు సమస్తవస్తుషు పరద్రవ్యాత్మనా నాస్తితాం
జానన్నిర్మలశుద్ధబోధమహిమా స్వద్రవ్యమేవాశ్రయేత్
..౨౫౩..
ఆలిఖిత = ఆలేఖన కియా హుఆ; చిత్రిత; స్పర్శిత; జ్ఞాత.
76
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ సర్వథా ఏకాన్తవాదీ అజ్ఞానీ, [ప్రత్యక్ష-ఆలిఖిత-
స్ఫు ట-స్థిర-పరద్రవ్య-అస్తితా-వఞ్చితః ] ప్రత్యక్ష ఆలిఖిత ఐసే ప్రగట (స్థూల) ఔర స్థిర
(నిశ్చల) పరద్రవ్యోంకే అస్తిత్వసే ఠగాయా హుఆ, [స్వద్రవ్య అనవలోకనేన పరితః శూన్యః ] స్వద్రవ్యకో
(స్వద్రవ్యకే అస్తిత్వకో) నహీం దేఖతా హోనేసే సమ్పూర్ణతయా శూన్య హోతా హుఆ [నశ్యతి ] నాశకో ప్రాప్త
హోతా హై; [స్యాద్వాదీ తు ] ఔర స్యాద్వాదీ తో, [స్వద్రవ్య-అస్తితయా నిపుణం నిరూప్య ] ఆత్మాకో
స్వద్రవ్యరూపసే అస్తిపనేసే నిపుణతయా దేఖతా హై, ఇసలియే [సద్యః సమున్మజ్జతా విశుద్ధ-బోధ-మహసా
పూర్ణః భవన్ ]
తత్కాల ప్రగట విశుద్ధ జ్ఞానప్రకాశకే ద్వారా పూర్ణ హోతా హుఆ [జీవతి ] జీతా హై
నాశకో ప్రాప్త నహీం హోతా.
భావార్థ :ఏకాన్తీ బాహ్య పరద్రవ్యకో ప్రత్యక్ష దేఖకర ఉసకే అస్తిత్వకో మానతా హై, పరన్తు
అపనే ఆత్మద్రవ్యకో ఇన్ద్రియప్రత్యక్ష నహీం దేఖతా, ఇసలియే ఉసే శూన్య మానకర ఆత్మాకా నాశ కరతా
హై
. స్యాద్వాదీ తో జ్ఞానరూపీ తేజసే అపనే ఆత్మాకా స్వద్రవ్యసే అస్తిత్వ అవలోకన కరతా హై, ఇసలియే
జీతా హైఅపనా నాశ నహీం కరతా.
ఇసప్రకార స్వద్రవ్య-అపేక్షాసే అస్తిత్వకా (-సత్పనేకా) భంగ కహా హై.౨౫౨.
(అబ, ఛట్ఠే భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ సర్వథా ఏకాన్తవాదీ అజ్ఞానీ, [దుర్వాసనావాసితః ]
దుర్వాసనాసే (-కునయకీ వాసనాసే) వాసిత హోతా హుఆ, [పురుషం సర్వద్రవ్యమయం ప్రపద్య ] ఆత్మాకో
సర్వద్రవ్యమయ మానకర, [స్వద్రవ్య-భ్రమతః పరద్రవ్యేషు కిల విశ్రామ్యతి ] (పరద్రవ్యోంమేం) స్వద్రవ్యకే భ్రమసే

Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version

(శార్దూలవిక్రీడిత)
భిన్నక్షేత్రనిషణ్ణబోధ్యనియతవ్యాపారనిష్ఠః సదా
సీదత్యేవ బహిః పతన్తమభితః పశ్యన్పుమాంసం పశుః
.
స్వక్షేత్రాస్తితయా నిరుద్ధరభసః స్యాద్వాదవేదీ పున-
స్తిష్ఠత్యాత్మనిఖాతబోధ్యనియతవ్యాపారశక్తి ర్భవన్
..౨౫౪..
పరద్రవ్యోంమేం విశ్రాన్త కరతా హై; [స్యాద్వాదీ తు ] ఔర స్యాద్వాదీ తో, [సమస్తవస్తుషు పరద్రవ్యాత్మనా నాస్తితాం
జానన్ ]
సమస్త వస్తుఓంమేం పరద్రవ్యస్వరూపసే నాస్తిత్వకో జానతా హుఆ, [నిర్మల-శుద్ధ-బోధ-మహిమా ]
జిసకీ శుద్ధజ్ఞానమహిమా నిర్మల హై ఐసా వర్తతా హుఆ, [స్వద్రవ్యమ్ ఏవ ఆశ్రయేత్ ] స్వద్రవ్యకా హీ
ఆశ్రయ కరతా హై
.
భావార్థ :ఏకాన్తవాదీ ఆత్మాకో సర్వద్రవ్యమయ మానకర, ఆత్మామేం జో పరద్రవ్యకీ అపేక్షాసే
నాస్తిత్వ హై ఉసకా లోప కరతా హై; ఔర స్యాద్వాదీ తో సమస్త పదార్థోమేం పరద్రవ్యకీ అపేక్షాసే నాస్తిత్వ
మానకర నిజ ద్రవ్యమేం రమతా హై
.
ఇసప్రకార పరద్రవ్యకీ అపేక్షాసే నాస్తిత్వకా (అసత్పనేకా) భంగ కహా హై.౨౫౩.
(అబ, సాతవేం భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ సర్వథా ఏకాన్తవాదీ అజ్ఞానీ, [భిన్న-క్షేత్ర-నిషణ్ణ-
బోధ్య-నియత-వ్యాపార-నిష్ఠః ] భిన్న క్షేత్రమేం రహే హుఏ జ్ఞేయపదార్థోంమేం జో జ్ఞేయ-జ్ఞాయక సమ్బన్ధరూప నిశ్చిత
వ్యాపార హై ఉసమేం ప్రవర్తతా హుఆ, [పుమాంసమ్ అభితః బహిః పతన్తమ్ పశ్యన్ ] ఆత్మాకో సమ్పూర్ణతయా
బాహర (పరక్షేత్రమేం) పడతా దేఖకర (
స్వక్షేత్రసే ఆత్మాకా అస్తిత్వ న మానకర) [సదా సీదతి ఏవ ]
సదా నాశకో ప్రాప్త హోతా హై; [స్యాద్వాదవేదీ పునః ] ఔర స్యాద్వాదకే జాననేవాలే తో [స్వక్షేత్ర-అస్తితయా
నిరుద్ధ-రభసః ]
స్వక్షేత్రసే అస్తిత్వకే కారణ జిసకా వేగ రుకా హుఆ హై ఐసా హోతా హుఆ (అర్థాత్
స్వక్షేత్రమేం వర్తతా హుఆ), [ఆత్మ-నిఖాత-బోధ్య-నియత-వ్యాపార-శక్తిః భవన్ ] ఆత్మామేం హీ
ఆకారరూప హుఏ జ్ఞేయోంమేం నిశ్చిత వ్యాపారకీ శక్తివాలా హోకర, [తిష్ఠతి ] టికతా హై
జీతా హై
(నాశకో ప్రాప్త నహీం హోతా).
భావార్థ :ఏకాన్తవాదీ భిన్న క్షేత్రమేం రహే హుఏ జ్ఞేయ పదార్థోంకో జాననేకే కార్యమేం ప్రవృత్త హోనే
పర ఆత్మాకో బాహర పడతా హీ మానకర, (స్వక్షేత్రసే అస్తిత్వ న మానకర), అపనేకో నష్ట కరతా హై;
ఔర స్యాద్వాదీ తో, ‘పరక్షేత్రమేం రహే హుఏ జ్ఞేయోంకో జానతా హుఆ అపనే క్షేత్రమేం రహా హుఆ ఆత్మా స్వక్షేత్రసే
అస్తిత్వ ధారణ కరతా హై’ ఐసా మానతా హుఆ టికతా హై
నాశకో ప్రాప్త నహీం హోతా.
ఇసప్రకార స్వక్షేత్రసే అస్తిత్వకా భంగ కహా హై.౨౫౪.
(అబ, ఆఠవేం భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)

Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version

(శార్దూలవిక్రీడిత)
స్వక్షేత్రస్థితయే పృథగ్విధపరక్షేత్రస్థితార్థోజ్ఝనాత్
తుచ్ఛీభూయ పశుః ప్రణశ్యతి చిదాకారాన్ సహార్థైర్వమన్
.
స్యాద్వాదీ తు వసన్ స్వధామని పరక్షేత్రే విదన్నాస్తితాం
త్యక్తార్థోపి న తుచ్ఛతామనుభవత్యాకారకర్షీ పరాన్
..౨౫౫..
(శార్దూలవిక్రీడిత)
పూర్వాలమ్బితబోధ్యనాశసమయే జ్ఞానస్య నాశం విదన్
సీదత్యేవ న కించనాపి కలయన్నత్యన్తతుచ్ఛః పశుః
.
అస్తిత్వం నిజకాలతోస్య కలయన్ స్యాద్వాదవేదీ పునః
పూర్ణస్తిష్ఠతి బాహ్యవస్తుషు ముహుర్భూత్వా వినశ్యత్స్వపి
..౨౫౬..
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ సర్వథా ఏకాన్తవాదీ అజ్ఞానీ, [స్వక్షేత్రస్థితయే
పృథగ్విధ-పరక్షేత్ర-స్థిత-అర్థ-ఉజ్ఝనాత్ ] స్వక్షేత్రమేం రహనేకే లియే భిన్న-భిన్న పరక్షేత్రమేం రహే హుఏ జ్ఞేయ
పదార్థోంకో ఛోడనేసే, [అర్థైః సహ చిద్ ఆకారాన్ వమన్ ] జ్ఞేయ పదార్థోంకే సాథ చైతన్యకే ఆకారోంకా
భీ వమన కరతా హుఆ (అర్థాత్ జ్ఞేయ పదార్థోంకే నిమిత్తసే చైతన్యమేం జో ఆకార హోతా హై ఉనకో భీ
ఛోడతా హుఆ) [తుచ్ఛీభూయ ] తుచ్ఛ హోకర [ప్రణశ్యతి ] నాశకో ప్రాప్త హోతా హై; [స్యాద్వాదీ తు ] ఔర
స్యాద్వాదీ తో [స్వధామని వసన్ ] స్వక్షేత్రమేం రహతా హుఆ, [పరక్షేత్రే నాస్తితాం విదన్ ] పరక్షేత్రమేం అపనా
నాస్తిత్వ జానతా హుఆ [త్యక్త-అర్థః అపి ] (పరక్షేత్రమేం రహే హుఏ) జ్ఞేయ పదార్థోంకో ఛోడతా హుఆ భీ
[పరాన్ ఆకారకర్షీ ] వహ పర పదార్థోంమేంసే చైతన్యకే ఆకారోంకో ఖీంచతా హై (అర్థాత్ జ్ఞేయపదార్థోంకే
నిమిత్తసే హోనేవాలే చైతన్యకే ఆకారోంకో నహీం ఛోడతా) [తుచ్ఛతామ్ అనుభవతి న ] ఇసలియే
తుచ్ఛతాకో ప్రాప్త నహీం హోతా
.
భావార్థ :‘పరక్షేత్రమేం రహే హుఏ జ్ఞేయ పదార్థోంకే ఆకారరూప చైతన్యకే ఆకార హోతే హైం, ఉన్హేం
యది మైం అపనా బనాఊఁగా తో స్వక్షేత్రమేం హీ రహనేకే స్థాన పర పరక్షేత్రమేం భీ వ్యాప్త హో జాఊఁగా’ ఐసా
మానకర అజ్ఞానీ ఏకాన్తవాదీ పరక్షేత్రమేం రహే హుఏ జ్ఞేయ పదార్థోంకే సాథ హీ సాథ చైతన్యకే ఆకారోంకో
భీ ఛోడ దేతా హై; ఇసప్రకార స్వయం చైతన్యకే ఆకారోంసే రహిత తుచ్ఛ హోతా హై, నాశకో ప్రాప్త హోతా హై
.
ఔర స్యాద్వాదీ తో స్వక్షేత్రమేం రహతా హుఆ, పరక్షేత్రమేం అపనే నాస్తిత్వకో జానతా హుఆ, జ్ఞేయ పదార్థోంకో
ఛోడకర భీ చైతన్యకే ఆకారోంకో నహీం ఛోడతా; ఇసలియే వహ తుచ్ఛ నహీం హోతా, నష్ట నహీం హోతా
.
ఇసప్రకార పరక్షేత్రకీ అపేక్షాసే నాస్తిత్వకా భంగ కహా హై.౨౫౫.
(అబ, నవవేం భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ సర్వథా ఏకాన్తవాదీ అజ్ఞానీ, [పూర్వ-ఆలమ్బిత-

Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version

(శార్దూలవిక్రీడిత)
అర్థాలమ్బనకాల ఏవ కలయన్ జ్ఞానస్య సత్త్వం బహి-
ర్జ్ఞేయాలమ్బనలాలసేన మనసా భ్రామ్యన్ పశుర్నశ్యతి
.
నాస్తిత్వం పరకాలతోస్య కలయన్ స్యాద్వాదవేదీ పున-
స్తిష్ఠత్యాత్మనిఖాతనిత్యసహజజ్ఞానైకపుంజీభవన్
..౨౫౭..
బోధ్య-నాశ-సమయే జ్ఞానస్య నాశం విదన్ ] పూర్వాలమ్బిత జ్ఞేయ పదార్థోంకే నాశకే సమయ జ్ఞానకా భీ నాశ
జానతా హుఆ, [న కిఞ్చన అపి కలయన్ ] ఔర ఇసప్రకార జ్ఞానకో కుఛ భీ (వస్తు) న జానతా
హుఆ (అర్థాత్ జ్ఞానవస్తుకా అస్తిత్వ హీ నహీం మానతా హుఆ), [అత్యన్తతుచ్ఛః ] అత్యన్త తుచ్ఛ హోతా
హుఆ [సీదతి ఏవ ] నాశకో ప్రాప్త హోతా హై; [స్యాద్వాదవేదీ పునః ] ఔర స్యాద్వాదకా జ్ఞాతా తో [అస్య
నిజ-కాలతః అస్తిత్వం కలయన్ ]
ఆత్మాకా నిజ కాలసే అస్తిత్వ జానతా హుఆ, [బాహ్యవస్తుషు ముహుః
భూత్వా వినశ్యత్సు అపి ]
బాహ్య వస్తుఏం బారమ్బార హోకర నాశకో ప్రాప్త హోతీ హైం, ఫి ర భీ [పూర్ణః తిష్ఠతి ]
స్వయం పూర్ణ రహతా హై
.
భావార్థ :పహలే జిన జ్ఞేయ పదార్థోంకో జానే థే వే ఉత్తర కాలమేం నష్ట హో గయే; ఉన్హేం దేఖకర
ఏకాన్తవాదీ అపనే జ్ఞానకా భీ నాశ మానకర అజ్ఞానీ హోతా హుఆ ఆత్మాకా నాశ కరతా హై. ఔర
స్యాద్వాదీ తో, జ్ఞేయ పదార్థోకే నష్ట హోనే పర భీ, అపనా అస్తిత్వ అపనే కాలసే హీ మానతా హుఆ నష్ట
నహీం హోతా
.
ఇసప్రకార స్వకాలకీ అపేక్షాసే అస్తిత్వకా భంగ కహా హై.౨౫౬.
(అబ, దశవేం భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ అజ్ఞానీ ఏకాన్తవాదీ, [అర్థ-ఆలమ్బన-కాలే ఏవ
జ్ఞానస్య సత్త్వం కలయన్ ] జ్ఞేయపదార్థోంకే ఆలమ్బన కాలమేం హీ జ్ఞానకా అస్తిత్వ జానతా హుఆ, [బహిః
జ్ఞేయ-ఆలమ్బన-లాలసేన-మనసా భ్రామ్యన్ ]
బాహ్య జ్ఞేయోంకే ఆలమ్బనకీ లాలసావాలే చిత్తసే (బాహర)
భ్రమణ కరతా హుఆ [నశ్యతి ] నాశకో ప్రాప్త హోతా హై; [స్యాద్వాదవేదీ పునః ] ఔర స్యాద్వాదకా జ్ఞాతా
తో [పరకాలతః అస్య నాస్తిత్వం కలయన్ ] పర కాలసే ఆత్మాకా నాస్తిత్వ జానతా హుఆ, [ఆత్మ-
నిఖాత-నిత్య-సహజ-జ్ఞాన-ఏక-పుఞ్జీభవన్ ]
ఆత్మామేం దృఢతయా రహా హుఆ నిత్య సహజ జ్ఞానకే
పుంజరూప వర్తతా హుఆ [తిష్ఠతి ] టికతా హై
నష్ట నహీం హోతా.
భావార్థ :ఏకాన్తవాదీ జ్ఞేయోంకే ఆలమ్బనకాలమేం హీ జ్ఞానకా సత్పనా జానతా హై, ఇసలియే
జ్ఞేయోంకే ఆలమ్బనమేం మనకో లగాకర బాహర భ్రమణ కరతా హుఆ నష్ట హో జాతా హై. స్యాద్వాదీ తో పర
జ్ఞేయోంకే కాలసే అపనే నాస్తిత్వకో జానతా హై, అపనే హీ కాలసే అపనే అస్తిత్వకో జానతా హై;
ఇసలియే జ్ఞేయోంసే భిన్న ఐసా జ్ఞానకే పుంజరూప వర్తతా హుఆ నాశకో ప్రాప్త నహీం హోతా
.
ఇసప్రకార పరకాలకీ అపేక్షాసే నాస్తిత్వకా భంగ కహా హై.౨౫౭.

Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version

(శార్దూలవిక్రీడిత)
విశ్రాన్తః పరభావభావకలనాన్నిత్యం బహిర్వస్తుషు
నశ్యత్యేవ పశుః స్వభావమహిమన్యేకాన్తనిశ్చేతనః
సర్వస్మాన్నియతస్వభావభవనజ్ఞానాద్విభక్తో భవన్
స్యాద్వాదీ తు న నాశమేతి సహజస్పష్టీకృతప్రత్యయః
..౨౫౮..
(శార్దూలవిక్రీడిత)
అధ్యాస్యాత్మని సర్వభావభవనం శుద్ధస్వభావచ్యుతః
సర్వత్రాప్యనివారితో గతభయః స్వైరం పశుః క్రీడతి
.
స్యాద్వాదీ తు విశుద్ధ ఏవ లసతి స్వస్య స్వభావం భరా-
దారూఢః పరభావభావవిరహవ్యాలోకనిష్కమ్పితః
..౨౫౯..
భవన = అస్తిత్వ; పరిణమన.
(అబ, గ్యారహవేం భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)
శ్లోకార్థ :[పశుః ] అర్థాత్ ఏకాన్తవాదీ అజ్ఞానీ, [పరభావ-భావ-కలనాత్ ]
పరభావోంకే భవనకో హీ జానతా హై (ఇసప్రకార పరభావసే హీ అపనా అస్తిత్వ మానతా హై,)
ఇసలియే [నిత్యం బహిః-వస్తుషు విశ్రాన్తః ] సదా బాహ్య వస్తుఓంమేం విశ్రామ కరతా హుఆ, [స్వభావ-
మహిమని ఏకాన్త-నిశ్చేతనః ]
(అపనే) స్వభావకీ మహిమామేం అత్యన్త నిశ్చేతన (జడ) వర్తతా
హుఆ, [నశ్యతి ఏవ ] నాశకో ప్రాప్త హోతా హై; [స్యాద్వాదీ తు ] ఔర స్యాద్వాదీ తో [నియత-స్వభావ-
భవన-జ్ఞానాత్ సర్వస్మాత్ విభక్తః భవన్ ]
(అపనే) నియత స్వభావకే భవనస్వరూప జ్ఞానకే కారణ
సబ (పరభావోం) సే భిన్న వర్తతా హుఆ, [సహజ-స్పష్టీకృత-ప్రత్యయః ] జిసనే సహజ స్వభావకా
ప్రతీతిరూప జ్ఞాతృత్వ స్పష్ట
ప్రత్యక్షఅనుభవరూప కియా హై ఐసా హోతా హుఆ, [నాశమ్ ఏతి న ]
నాశకో ప్రాప్త నహీం హోతా.
భావార్థ :ఏకాన్తవాదీ పరభావోంసే హీ అపనా సత్పనా మానతా హై, ఇసలియే బాహ్య
వస్తుఓంమేం విశ్రామ కరతా హుఆ, ఆత్మాకా నాశ కరతా హై; ఔర స్యాద్వాదీ తో, జ్ఞానభావ జ్ఞేయాకార
హోనే పర భీ జ్ఞానభావకా స్వభావసే అస్తిత్వ జానతా హుఆ, ఆత్మాకా నాశ నహీం కరతా
.
ఇసప్రకార స్వభావకీ (అపనే భావకీ) అపేక్షాసే అస్తిత్వకా భంగ కహా హై.౨౫౮.
(అబ, బారహవేం భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ అజ్ఞానీ ఏకాన్తవాదీ, [సర్వ-భావ-భవనం ఆత్మని

Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version

(శార్దూలవిక్రీడిత)
ప్రాదుర్భావవిరామముద్రితవహజ్జ్ఞానాంశనానాత్మనా
నిర్జ్ఞానాత్క్షణభంగసంగపతితః ప్రాయః పశుర్నశ్యతి
.
స్యాద్వాదీ తు చిదాత్మనా పరిమృశంశ్చిద్వస్తు నిత్యోదితం
టంకోత్కీర్ణఘనస్వభావమహిమ జ్ఞానం భవన్ జీవతి
..౨౬౦..
క్షణభంగ = క్షణ-క్షణమేం హోతా హుఆ నాశ; క్షణభంగురతా; అనిత్యతా.
అధ్యాస్య శద్ధ-స్వభావ-చ్యుతః ] సర్వ భావరూప భవనకా ఆత్మామేం అధ్యాస కరకే (అర్థాత్ ఆత్మా సర్వ
జ్ఞేయ పదార్థోంకే భావరూప హై, ఐసా మానకర) శుద్ధ స్వభావసే చ్యుత హోతా హుఆ, [అనివారితః సర్వత్ర అపి
స్వైరం గతభయః క్రీడతి ]
కిసీ పరభావకో శేష రఖే బినా సర్వ పరభావోంమేం స్వచ్ఛన్దతాపూర్వక నిర్భయతాసే
(నిఃశంకతయా) క్రీడా కరతా హై; [స్యాద్వాదీ తు ] ఔర స్యాద్వాదీ తో [స్వస్య స్వభావం భరాత్ ఆరూఢః ]
అపనే స్వభావమేం అత్యన్త ఆరూఢ హోతా హుఆ, [పరభావ-భావ-విరహ-వ్యాలోక-నిష్కమ్పితః ]
పరభావరూప భవనకే అభావకీ దృష్టికే కారణ (అర్థాత్ ఆత్మా పరద్రవ్యోంకే భావరూపసే నహీం హై
ఐసా
జానతా హోనేసే) నిష్కమ్ప వర్తతా హుఆ, [విశుద్ధః ఏవ లసతి ] శుద్ధ హీ విరాజిత రహతా హై
.
భావార్థ :ఏకాన్తవాదీ సర్వ పరభావోంకో నిజరూప జానకర అపనే శుద్ధ స్వభావసే చ్యుత
హోతా హుఆ సర్వత్ర (సర్వ పరభావోంమేం) స్వేచ్ఛాచారితాసే నిఃశంకతయా ప్రవృత్త హోతా హై; ఔర స్యాద్వాదీ తో,
పరభావోంకో జానతా హుఆ భీ, అపనే శుద్ధ జ్ఞానస్వభావకో సర్వ పరభావోంసే భిన్న అనుభవ కరతా హుఆ,
శోభిత హోతా హై
.
ఇసప్రకార పరభావకీ అపేక్షాసే నాస్తిత్వకా భంగ కహా హై.౨౫౯.
(అబ, తేరహవేం భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ ఏకాన్తవాదీ అజ్ఞానీ, [ప్రాదుర్భావ-విరామ-ముద్రిత-
వహత్-జ్ఞాన-అంశ-నానా-ఆత్మనా నిర్జ్ఞానాత్ ] ఉత్పాద-వ్యయసే లక్షిత ఐసే బహతే (పరిణమిత హోతే)
హుఏ జ్ఞానకే అంశరూప అనేకాత్మకతాకే ద్వారా హీ (ఆత్మాకా) నిర్ణయ అర్థాత్ జ్ఞాన కరతా హుఆ,
[క్షణభఙ్గ-సంగ-పతితః ]
క్షణభంగకే సంగమేం పడా హుఆ, [ప్రాయః నశ్యతి ] బహులతాసే నాశకో ప్రాప్త
హోతా హై, [స్యాద్వాదీ తు ] ఔర స్యాద్వాదీ తో [చిద్-ఆత్మనా చిద్-వస్తు నిత్య-ఉదితం పరిమృశన్ ]
చైతన్యాత్మకతాకే ద్వారా చైతన్యవస్తుకో నిత్య-ఉదిత అనుభవ కరతా హుఆ, [టంకోత్కీర్ణ-ఘన-స్వభావ-
మహిమ జ్ఞానం భవన్ ]
టంకోత్కీర్ణఘనస్వభావ (టంకోత్కీర్ణ పిండరూప స్వభావ) జిసకీ మహిమా హై ఐసే
జ్ఞానరూప వర్తతా హుఆ, [జీవతి ] జీతా హై
.
భావార్థ :ఏకాన్తవాదీ జ్ఞేయోంకే ఆకారానుసార జ్ఞానకో ఉత్పన్న ఔర నష్ట హోతా హుఆ దేఖకర,

Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version

(శార్దూలవిక్రీడిత)
టంకోత్కీర్ణవిశుద్ధబోధవిసరాకారాత్మతత్త్వాశయా
వాంఛత్యుచ్ఛలదచ్ఛచిత్పరిణతేర్భిన్నం పశుః కించన
.
జ్ఞానం నిత్యమనిత్యతాపరిగమేప్యాసాదయత్యుజ్జ్వలం
స్యాద్వాదీ తదనిత్యతాం పరిమృశంశ్చిద్వస్తువృత్తిక్రమాత్
..౨౬౧..
అనిత్య పర్యాయోంకే ద్వారా ఆత్మాకో సర్వథా అనిత్య మానతా హుఆ, అపనేకో నష్ట కరతా హై; ఔర స్యాద్వాదీ
తో, యద్యపి జ్ఞాన జ్ఞేయానుసార ఉత్పన్న-వినష్ట హోతా హై ఫి ర భీ, చైతన్యభావకా నిత్య ఉదయ అనుభవ కరతా
హుఆ జీతా హై
నాశకో ప్రాప్త నహీం హోతా.
ఇసప్రకార నిత్యత్వకా భంగ కహా హై.౨౬౦.
(అబ, చౌదహవేం భంగకా కలశరూప కావ్య కహతే హైం :)
శ్లోకార్థ :[పశుః ] పశు అర్థాత్ ఏకాన్తవాదీ అజ్ఞానీ, [టంకోత్కీర్ణ విశుద్ధబోధ-
విసర-ఆకార-ఆత్మ-తత్త్వ-ఆశయా ] టంకోత్కీర్ణ విశుద్ధ జ్ఞానకే విస్తారరూప ఏక-ఆకార
(సర్వథా నిత్య) ఆత్మతత్త్వకీ ఆశాసే, [ఉచ్ఛలత్-అచ్ఛ-చిత్పరిణతేః భిన్నం కిఞ్చన
వాఞ్ఛతి ]
ఉఛలతీ హుఈ నిర్మల చైతన్యపరిణతిసే భిన్న కుఛ (ఆత్మతత్త్వకో) చాహతా హై (కిన్తు
ఐసా కోఈ ఆత్మతత్త్వ హై నహీం); [స్యాద్వాదీ ] ఔర స్యాద్వాదీ తో, [చిద్-వస్తు-వృత్తి-క్రమాత్ తద్-
అనిత్యతాం పరిమృశన్ ]
చైతన్యవస్తుకీ వృత్తికే (
పరిణతికే, పర్యాయకే) క్రమ ద్వారా ఉసకీ
అనిత్యతాకా అనుభవ కరతా హుఆ, [నిత్యమ్ జ్ఞానం అనిత్యతా పరిగమే అపి ఉజ్జ్వలం ఆసాదయతి ]
నిత్య ఐసే జ్ఞానకో అనిత్యతాసే వ్యాప్త హోనే పర భీ ఉజ్జ్వల (
నిర్మల) మానతా హైఅనుభవ
కరతా హై.
భావార్థ :ఏకాన్తవాదీ జ్ఞానకో సర్వథా ఏకాకారనిత్య ప్రాప్త కరనేకీ వాఁఛాసే,
ఉత్పన్న హోనేవాలీ ఔర నాశ హోనేవాలీ చైతన్యపరిణతిసే పృథక్ కుఛ జ్ఞానకో చాహతా హై; పరన్తు
పరిణామకే అతిరిక్త కోఈ పృథక్ పరిణామీ తో నహీం హోతా
. స్యాద్వాదీ తో యహ మానతా హై కి
యద్యపి ద్రవ్యాపేక్షాసే జ్ఞాన నిత్య హై తథాపి క్రమశః ఉత్పన్న హోనేవాలీ ఔర నష్ట హోనేవాలీ
చైతన్యపరిణతికే క్రమకే కారణ జ్ఞాన అనిత్య భీ హై; ఐసా హీ వస్తుస్వభావ హై
.
ఇసప్రకార అనిత్యత్వకా భంగ కహా గయా.౨౬౧.
‘పూర్వోక్త ప్రకారసే అనేకాంత, అజ్ఞానసే మూఢ జీవోంకో జ్ఞానమాత్ర ఆత్మతత్త్వ ప్రసిద్ధ కర దేతా
హైసమఝా దేతా హై’ ఇస అర్థకా కావ్య కహా జాతా హై :