Samaysar (Hindi).

< Previous Page   Next Page >


Page 460 of 642
PDF/HTML Page 493 of 675

 

४६०
समयसार
[ भगवानश्रीकुन्दकुन्द-
एवं बन्धस्तु द्वयोरपि अन्योन्यप्रत्ययाद्भवेत्
आत्मनः प्रकृतेश्च संसारस्तेन जायते ।।३१३।।

अयं हि आसंसारत एव प्रतिनियतस्वलक्षणानिर्ज्ञानेन परात्मनोरेकत्वाध्यासस्य करणात्कर्ता सन् चेतयिता प्रकृतिनिमित्तमुत्पत्तिविनाशावासादयति; प्रकृतिरपि चेतयितृनिमित्तमुत्पत्ति- विनाशावासादयति एवमनयोरात्मप्रकृत्योः कर्तृकर्मभावाभावेऽप्यन्योन्यनिमित्तनैमित्तिकभावेन द्वयोरपि बन्धो द्रष्टः, ततः संसारः, तत एव च तयोः कर्तृकर्मव्यवहारः

गाथार्थ :[चेतयिता तु ] चेतक अर्थात् आत्मा [प्रकृत्यर्थम् ] प्रकृ तिके निमित्तसे [उत्पद्यते ] उत्पन्न होता है [विनश्यति ] और नष्ट होता है, [प्रकृतिः अपि ] तथा प्रकृ ति भी [चेतकार्थम् ] चेतक अर्थात् आत्माके निमित्तसे [उत्पद्यते ] उत्पन्न होती है [विनश्यति ] तथा नष्ट होती है [एवं ] इसप्रकार [अन्योन्यप्रत्ययात् ] परस्पर निमित्तसे [द्वयोः अपि ] दोनोंका[आत्मनः प्रकृतेः च ] आत्माका और प्रकृ तिका[बन्धः तु भवेत् ] बन्ध होता है, [तेन ] और इससे [संसारः ] संसार [जायते ] उत्पन्न होता है

टीका :यह आत्मा, (उसे) अनादि संसारसे ही (अपने और परके भिन्न-भिन्न) निश्चित स्वलक्षणोंका ज्ञान (भेदज्ञान) न होनेसे परके और अपने एकत्वका अध्यास करनेसे कर्ता होता हुआ, प्रकृतिके निमित्तसे उत्पत्ति-विनाशको प्राप्त होता है; प्रकृति भी आत्माके निमित्तसे उत्पत्ति-विनाशको प्राप्त होती है (अर्थात् आत्माके परिणामानुसार परिणमित होती है), इसप्रकारयद्यपि उन आत्मा और प्रकृतिके कर्ताकर्मभावका अभाव है, तथापिपरस्पर निमित्तनैमित्तिकभावसे दोनोंके बन्ध देखा जाता है, उससे संसार है और इसीसे उनके (आत्मा और प्रकृतिके) कर्ता-कर्मका व्यवहार है

भावार्थ :आत्माके और ज्ञानावरणादि कर्मोंकी प्रकृतिओंके परमार्थसे कर्ताकर्मभावका अभाव है तथापि परस्पर निमित्त-नैमित्तिकभावके कारण बन्ध होता है, इससे संसार है और इसीसे कर्ताकर्मपनेका व्यवहार है ।।३१२-३१३।।

(अब यह कहते हैं कि‘जब तक आत्मा प्रकृतिके निमित्तसे उपजना-विनशना न छोड़े तब तक वह अज्ञानी, मिथ्यादृष्टि, असंयत है’ :)