Samaysar (Hindi).

< Previous Page   Next Page >


Page 34 of 642
PDF/HTML Page 67 of 675

 

३४
समयसार
[ भगवानश्रीकुन्दकुन्द-
स्तेष्वप्ययमेक एव भूतार्थः प्रमाणं तावत्परोक्षं प्रत्यक्षं च तत्रोपात्तानुपात्तपरद्वारेण प्रवर्तमानं
परोक्षं, केवलात्मप्रतिनियतत्वेन प्रवर्तमानं प्रत्यक्षं च तदुभयमपि प्रमातृप्रमाणप्रमेयभेदस्यानुभूय-
मानतायां भूतार्थम्, अथ च व्युदस्तसमस्तभेदैकजीवस्वभावस्यानुभूयमानतायामभूतार्थम् नयस्तु
द्रव्यार्थिकः पर्यायार्थिकश्च तत्र द्रव्यपर्यायात्मके वस्तुनि द्रव्यं मुख्यतयानुभावयतीति द्रव्यार्थिकः,
पर्यायं मुख्यतयानुभावयतीति पर्यायार्थिकः तदुभयमपि द्रव्यपर्याययोः पर्यायेणानुभूयमानतायां
भूतार्थम्, अथ च द्रव्यपर्यायानालीढशुद्धवस्तुमात्रजीवस्वभावस्यानुभूयमानतायामभूतार्थम् निक्षेपस्तु
नाम स्थापना द्रव्यं भावश्च तत्रातद्गुणे वस्तुनि संज्ञाकरणं नाम सोऽयमित्यन्यत्र प्रतिनिधि-
व्यवस्थापनं स्थापना वर्तमानतत्पर्यायादन्यद् द्रव्यम् वर्तमानतत्पर्यायो भावः तच्चतुष्टयं
अभूतार्थ हैं, उनमें भी आत्मा एक ही भूतार्थ है (क्योंकि ज्ञेय और वचनके भेदोंसे प्रमाणादि अनेक
भेदरूप होते हैं)
उनमेंसे पहले, प्रमाण दों प्रकारके हैंपरोक्ष और प्रत्यक्ष उपात्त और
अनुपात्त पर (पदार्थों) द्वारा प्रवर्ते वह परोक्ष है और केवल आत्मासे ही प्रतिनिश्चितरूपसे प्रवृत्ति
करे सो प्रत्यक्ष है (प्रमाण ज्ञान है वह पाँच प्रकारका हैमति, श्रुत, अवधि, मनःपर्यय और
केवल उनमेंसे मति और श्रुतज्ञान परोक्ष हैं, अवधि और मनःपर्ययज्ञान विकल-प्रत्यक्ष हैं और
केवलज्ञान सकल-प्रत्यक्ष है इसलिये यह दो प्रकारके प्रमाण हैं ) वे दोनों प्रमाता, प्रमाण,
प्रमेयके भेदका अनुभव करनेपर तो भूतार्थ हैं, सत्यार्थ हैं; और जिसमें सर्व भेद गौण हो गये हैं
ऐसे एक जीवके स्वभावका अनुभव करनेपर वे अभूतार्थ हैं, असत्यार्थ हैं

नय दो प्रकारके हैं द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक वहां द्रव्य-पर्यायस्वरूप वस्तुमें द्रव्यका मुख्यतासे अनुभव कराये सो द्रव्यार्थिक नय है और पर्यायका मुख्यतासे अनुभव कराये सो पर्यायार्थिक नय है यह दोनों नय द्रव्य और पर्यायका पर्यायसे (भेदसे, क्रमसे) अनुभव करने पर तो भूतार्थ हैं, सत्यार्थ हैं; और द्रव्य तथा पर्याय दोनोंसे अनालिंगित (आलिंगन नहीं किया हुआ) शुद्धवस्तुमात्र जीवके (चैतन्यमात्र) स्वभावका अनुभव करनेपर वे अभूतार्थ हैं, असत्यार्थ हैं

निक्षेपके चार भेद हैंनाम, स्थापना, द्रव्य और भाव वस्तुमें जो गुण न हो उस गुणके नामसे (व्यवहारके लिए) वस्तुकी संज्ञा करना सो नाम निक्षेप है ‘यह वह है’ इसप्रकार अन्य वस्तुमें अन्य वस्तुका प्रतिनिधित्व स्थापित करना (प्रतिमारूप स्थापन करना) सो स्थापना निक्षेप है वर्तमानसे अन्य अर्थात् अतीत अथवा अनागत पर्यायसे वस्तुको वर्तमानमें कहना सो द्रव्य १. उपात्त=प्राप्त (इन्द्रिय, मन इत्यादि उपात्त पदार्थ हैं ) २. अनुपात्त=अप्राप्त (प्रकाश, उपदेश इत्यादि अनुपात्त पर पदार्थ हैं )