vyApyavyApakabhAvasambhavamRute kA kartRukarmasthiti .
gnAnIbhUy tadA sa eSh lasita kartRutvashUnya pumAn ..49..
AtmAke gneyagnAyakasambandha vyavahAramAtra hone par bhI pudgalapariNAm jisakA nimitta hai aisA
gnAn hI gnAtAkA vyApya hai . (isaliye vah gnAn hI gnAtAkA karma hai .)..75..
ab isI arthakA samarthak kalasharUp kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [vyApyavyApakatA tadAtmani bhavet ] vyApyavyApakatA tatsvarUpamen hI hotI hai, [atadAtmani api na ev ] atatsvarUpamen nahIn hI hotI . aur [vyApyavyApakabhAvasambhavam Rute ] vyApyavyApakabhAvake sambhav binA [kartRukarmasthiti kA ] kartAkarmakI sthiti kaisI ? arthAt kartAkarmakI sthiti nahIn hI hotI . [iti uddAm-vivek- ghasmar-mahobhAreN ] aise prabal vivekarUp, aur sabako grAsIbhUt karaneke svabhAvavAle gnAnaprakAshake bhArase [tama bhindan ] agnAnAndhakArako bhedatA huA, [sa eSha pumAn ] yah AtmA [gnAnIbhUy ] gnAnasvarUp hokar, [tadA ] us samay [kartRutvashUnya lasita ] kartRutvarahit huA shobhit hotA hai .
bhAvArtha : — jo sarva avasthAommen vyApta hotA hai so to vyApak hai aur koI ek avasthAvisheSh vah, (us vyApakakA) vyApya hai . isaprakAr dravya to vyApak hai aur paryAy vyApya hai . dravya-paryAy abhedarUp hI hai . jo dravyakA AtmA, svarUp athavA sattva hai vahI paryAyakA AtmA, svarUp athavA sattva hai . aisA honese dravya paryAyamen vyApta hotA hai aur paryAy dravyake dvArA vyApta ho jAtI hai . aisI vyApyavyApakatA tatsvarUpamen hI (abhinna sattAvAle padArthamen hI) hotI hai; atatsvarUpamen (jinakI sattA – sattva bhinna-bhinna hai aise padArthommen) nahIn hI hotI . jahAn vyApyavyApakabhAv hotA hai vahIn kartAkarmabhAv hotA hai; vyApyavyApakabhAvake binA kartAkarmabhAv nahIn hotA . jo aisA jAnatA hai vah pudgal aur AtmAke kartAkarmabhAv nahIn hai aisA jAnatA hai . aisA jAnane par vah gnAnI hotA hai, kartAkarmabhAvase rahit hotA hai aur gnAtAdraShTA — jagatakA sAkShIbhUt — hotA hai .49.