athaivamayamanAdivastvantarabhUtamohayuktatvAdAtmanyutplavamAneShu mithyAdarshanAgnAnAviratibhAveShu pariNAmavikAreShu triShveteShu nimittabhUteShu paramArthata shuddhaniranjanAnAdinidhanavastusarvasvabhUtachinmAtra- bhAvatvenaikavidhopyashuddhasAnjanAnekabhAvatvamApadyamAnastrividho bhUtvA svayamagnAnIbhUta kartRutva- mupaDhaukamAno vikAreN pariNamya yan yan bhAvamAtmana karoti tasya tasya kilopayoga kartA syAt .
athAtmanastrividhapariNAmavikArakartRutve sati pudgaladravyan svat ev karmatven pariNam- tItyAh — jan kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi tassa bhAvassa . kammattan pariNamade tamhi sayan poggalan davvan ..91.. bhAv hai tathApi — [trividha ] tIn prakArakA hotA huA [sa upayoga ] vah upayog [yan ] jis [bhAvam ] (vikArI) bhAvako [karoti ] svayam karatA haai [tasya ] us bhAvakA [sa ] vah [kartA ] kartA [bhavati ] hotA hai .
TIkA : — isaprakAr anAdise anyavastubhUt mohake sAth sanyuktatAke kAraN apanemen utpanna honevAle jo yah tIn mithyAdarshan, agnAn aur aviratibhAvarUp pariNAmavikAr hain unake nimittase ( – kAraNase) — yadyapi paramArthase to upayog shuddha, niranjan, anAdinidhan vastuke sarvasvabhUt chaitanyamAtrabhAvapanese ek prakArakA hai tathApi — ashuddha, sAnjan, anekabhAvatAko prApta hotA huA tIn prakArakA hokar, svayam agnAnI hotA huA kartRutvako prApta, vikArarUp pariNamit hokar jis-jis bhAvako apanA karatA hai us-us bhAvakA vah upayog kartA hotA hai .
bhAvArtha : — pahale kahA thA ki jo pariNamit hotA hai so kartA hai . yahAn agnAnarUp hokar upayog pariNamit huA, isaliye jis bhAvarUp vah pariNamit huA us bhAvakA use kartA kahA hai . isaprakAr upayogako kartA jAnanA chAhiye . yadyapi shuddhadravyArthikanayase AtmA kartA nahIn hai, tathApi upayog aur AtmA ek vastu honese ashuddhadravyArthikanayase AtmAko bhI kartA kahA jAtA hai ..90..
ab, yah kahate hain ki jab AtmAke tIn prakArake pariNAmavikArakA kartRutva hotA hai tab pudgaladravya apane Ap hI karmarUp pariNamit hotA hai : —