યતઃ એતેઽધ્યવસાનાદયઃ સમસ્તા એવ ભાવા ભગવદ્ભિર્વિશ્વસાક્ષિભિરર્હદ્ભિઃ પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વેન પ્રજ્ઞપ્તાઃ સન્તશ્ચૈતન્યશૂન્યાત્પુદ્ગલદ્રવ્યાદતિરિક્તત્વેન પ્રજ્ઞાપ્યમાનં ચૈતન્યસ્વભાવં જીવદ્રવ્યં ભવિતું નોત્સહન્તે; તતો ન ખલ્વાગમયુક્તિસ્વાનુભવૈર્બાધિતપક્ષત્વાત્ત- દાત્મવાદિનઃ પરમાર્થવાદિનઃ . એતદેવ સર્વજ્ઞવચનં તાવદાગમઃ . ઇયં તુ સ્વાનુભવગર્ભિતા યુક્તિઃ — ન ખલુ નૈસર્ગિકરાગદ્વેષકલ્માષિતમધ્યવસાનં જીવઃ તથાવિધાધ્યવસાનાત્ કાર્તસ્વરસ્યેવ શ્યામિકાયા અતિરિક્તત્વેનાન્યસ્ય ચિત્સ્વભાવસ્ય વિવેચકૈઃ સ્વયમુપલભ્યમાનત્વાત્ . ન ખલ્વના-
સબ કેવલીજિન ભાષિયા, કિસ રીત જીવ કહો ઉન્હેં ? ૪૪..
ગાથાર્થ : — [એતે ] યહ પૂર્વકથિત અધ્યવસાન આદિ [સર્વે ભાવાઃ ] ભાવ હૈં વે સભી [પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામનિષ્પન્નાઃ ] પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામસે ઉત્પન્ન હુએ હૈં ઇસપ્રકાર [કેવલિજિનૈઃ ] કેવલી સર્વજ્ઞ જિનેન્દ્રદેવોંને [ભણિતાઃ ] કહા હૈ [તે ] ઉન્હેં [જીવઃ ઇતિ ] જીવ ઐસા [કથં ઉચ્યન્તે ] કૈસે કહા જા સકતા હૈ ?
ટીકા : — યહ સમસ્ત હી અધ્યવસાનાદિ ભાવ, વિશ્વકે (સમસ્ત પદાર્થોંકે) સાક્ષાત્ દેખનેવાલે ભગવાન (વીતરાગ સર્વજ્ઞ) અરહંતદેવોંકે દ્વારા પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય કહે ગયે હૈં ઇસલિયે, વે ચૈતન્યસ્વભાવમય જીવદ્રવ્ય હોનેકે લિયે સમર્થ નહીં હૈં કિ જો જીવદ્રવ્ય ચૈતન્યભાવસે શૂન્ય ઐસે પુદ્ગલદ્રવ્યસે અતિરિક્ત (ભિન્ન) કહા ગયા હૈ; ઇસલિયે જો ઇન અધ્યવસાનાદિકકો જીવ કહતે હૈં વે વાસ્તવમેં પરમાર્થવાદી નહીં હૈં; ક્યોંકિ આગમ, યુક્તિ ઔર સ્વાનુભવસે ઉનકા પક્ષ બાધિત હૈ . ઉસમેં, ‘વે જીવ નહીં હૈં ’ યહ સર્વજ્ઞકા વચન હૈ વહ તો આગમ હૈ ઔર વહ (નિમ્નોક્ત) સ્વાનુભવગર્ભિત યુક્તિ હૈ : — સ્વયમેવ ઉત્પન્ન હુએ રાગ-દ્વેષકે દ્વારા મલિન અધ્યવસાન હૈં વે જીવ નહીં હૈ; ક્યોંકિ, કાલિમાસે ભિન્ન સુવર્ણકી ભાંતિ, તથાવિધ અધ્યવસાનસે ભિન્ન અન્ય ચિત્સ્વભાવરૂપ જીવ ભેદજ્ઞાનિયોંકે દ્વારા સ્વયં