યોઽયં નિત્યમેવ પરિણામાત્મનિ સ્વભાવેઽવતિષ્ઠમાનત્વાદુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈક્યાનુભૂતિલક્ષણયા સત્તયાનુસ્યૂતશ્ચૈતન્યસ્વરૂપત્વાન્નિત્યોદિતવિશદદૃશિજ્ઞપ્તિજ્યોતિરનંતધર્માધિરૂઢૈકધર્મિત્વાદુદ્યોતમાનદ્રવ્યત્વઃ ક્રમાક્રમપ્રવૃત્તવિચિત્રભાવસ્વભાવત્વાદુત્સંગિતગુણપર્યાયઃ સ્વપરાકારાવભાસનસમર્થત્વાદુપાત્તવૈશ્વ- રૂપ્યૈકરૂપઃ પ્રતિવિશિષ્ટાવગાહગતિસ્થિતિવર્તનાનિમિત્તત્વરૂપિત્વાભાવાદસાધારણચિદ્રૂપતાસ્વભાવ-
ગાથાર્થ : — હે ભવ્ય ! [જીવઃ ] જો જીવ [ચરિત્રદર્શનજ્ઞાનસ્થિતઃ ] દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રમેં સ્થિત હો રહા હૈ [તં ] ઉસે [હિ ] નિશ્ચયસે (વાસ્તવમેં) [સ્વસમયં ] સ્વસમય [જાનીહિ ] જાનો [ચ ] ઔર જો જીવ [પુદ્ગલકર્મપ્રદેશસ્થિતં ] પુદ્ગલકર્મકે પ્રદેશોંમેં સ્થિત હૈ [તં ] ઉસે [પરસમયં ] પરસમય [જાનીહિ ] જાનો .
ટીકા : — ‘સમય’ શબ્દકા અર્થ ઇસપ્રકાર હૈ : — ‘સમ્’ ઉપસર્ગ હૈ, જિસકા અર્થ ‘એકપના’ હૈ ઔર ‘અય્ ગતૌ’ ધાતુ હૈ, જિસકા અર્થ ગમન ભી હૈ ઔર જ્ઞાન ભી હૈ ઇસલિએ એક સાથ હી (યુગપદ્ ) જાનના ઔર પરિણમન કરના — યહ દોનોં ક્રિયાયેં જો એકત્વપૂર્વક કરે વહ સમય હૈ . યહ જીવ નામક પદાર્થ એકત્વપૂર્વક એક હી સમયમેં પરિણમન ભી કરતા હૈ ઔર જાનતા ભી હૈ; ઇસલિયે વહ સમય હૈ . યહ જીવપદાર્થ સદા હી પરિણામસ્વરૂપ સ્વભાવમેં રહતા હુઆ હોનેસે, ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યકી એકતારૂપ અનુભૂતિ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી સત્તા સહિત હૈ . (ઇસ વિશેષણસે જીવકી સત્તાકો ન માનનેવાલે નાસ્તિકવાદિયોંકા મત ખણ્ડન હો ગયા; તથા પુરુષકો – જીવકો અપરિણામી માનનેવાલે સાંખ્યવાદિયોંકા મત પરિણામસ્વરૂપ કહનેસે ખણ્ડિત હો ગયા . નૈયાયિક ઔર વૈશેષિક સત્તાકો નિત્ય હી માનતે હૈં, ઔર બૌદ્ધ ક્ષણિક હી માનતે હૈં, ઉનકા નિરાકરણ, સત્તાકો ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યરૂપ કહનેસે હો ગયા .) ઔર જીવ ચૈતન્યસ્વરૂપતાસે નિત્ય-ઉદ્યોતરૂપ નિર્મલ સ્પષ્ટ દર્શનજ્ઞાન-જ્યોતિસ્વરૂપ હૈ (ક્યોંકિ ચૈતન્યકા પરિણમન દર્શનજ્ઞાનસ્વરૂપ હૈ) . (ઇસ વિશેષણસે ચૈતન્યકો જ્ઞાનાકારસ્વરૂપ ન માનનેવાલે સાંખ્યમતવાલોંકા નિરાકરણ હો ગયા .) ઔર વહ જીવ, અનન્ત ધર્મોંમેં રહનેવાલા જો એકધર્મીપના હૈ ઉસકે કારણ જિસે દ્રવ્યત્વ પ્રગટ હૈ; (ક્યોંકિ અનન્ત ધર્મોંકી એકતા દ્રવ્યત્વ હૈ) . (ઇસ વિશેષણસે, વસ્તુકો ધર્મોંસે રહિત માનનેવાલે બૌદ્ધમતિયોંકા નિષેધ હો ગયા .) ઔર વહ ક્રમરૂપ ઔર અક્રમરૂપ પ્રવર્તમાન અનેક ભાવ જિસકા સ્વભાવ હોનેસે જિસને ગુણપર્યાયોંકો અંગીકાર કિયા હૈ — ઐસા હૈ . (પર્યાય ક્રમવર્તી હોતી હૈ ઔર ગુણ સહવર્તી હોતા હૈ; સહવર્તીકો અક્રમવર્તી ભી કહતે હૈં .) (ઇસ વિશેષણસે, પુરુષકો નિર્ગુણ માનનેવાલે સાંખ્યમતવાલોંકા નિરસન હો ગયા .) ઔર વહ, અપને ઔર પરદ્રવ્યોંકે આકારોંકો પ્રકાશિત કરનેકી સામર્થ્ય હોનેસે જિસને સમસ્ત રૂપકો પ્રકાશનેવાલી
૮