સમયશબ્દેનાત્ર સામાન્યેન સર્વ એવાર્થોઽભિધીયતે, સમયત એકીભાવેન સ્વગુણપર્યાયાન્ ગચ્છતીતિ નિરુક્તેઃ . તતઃ સર્વત્રાપિ ધર્માધર્માકાશકાલપુદ્ગલજીવદ્રવ્યાત્મનિ લોકે યે યાવન્તઃ કેચનાપ્યર્થાસ્તે સર્વ એવ સ્વકીયદ્રવ્યાન્તર્મગ્નાનન્તસ્વધર્મચક્રચુમ્બિનોઽપિ પરસ્પરમચુમ્બન્તોઽત્યન્ત-
ભાવાર્થ : — જીવ નામક વસ્તુકો પદાર્થ કહા હૈ . ‘જીવ’ ઇસપ્રકાર અક્ષરોંકા સમૂહ ‘પદ’ હૈ ઔર ઉસ પદસે જો દ્રવ્યપર્યાયરૂપ અનેકાન્તસ્વરૂપતા નિશ્ચિત કી જાયે વહ પદાર્થ હૈ . યહ જીવપદાર્થ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યમયી સત્તાસ્વરૂપ હૈ, દર્શનજ્ઞાનમયી ચેતનાસ્વરૂપ હૈ, અનન્તધર્મસ્વરૂપ દ્રવ્ય હૈ, દ્રવ્ય હોનેસે વસ્તુ હૈ, ગુણપર્યાયવાન હૈ, ઉસકા સ્વપરપ્રકાશક જ્ઞાન અનેકાકારરૂપ એક હૈ, ઔર વહ (જીવપદાર્થ) આકાશાદિસે ભિન્ન અસાધારણ ચૈતન્યગુણસ્વરૂપ હૈ, તથા અન્ય દ્રવ્યોંકે સાથ એક ક્ષેત્રમેં રહને પર ભી અપને સ્વરૂપકો નહીં છોડતા . ઐસા જીવ નામક પદાર્થ સમય હૈ . જબ વહ અપને સ્વભાવમેં સ્થિત હો તબ સ્વસમય હૈ, ઔર પરસ્વભાવ-રાગદ્વેષમોહરૂપ હોકર રહે તબ પરસમય હૈ . ઇસપ્રકાર જીવકે દ્વિવિધતા આતી હૈ ..૨..
અબ, સમયકી દ્વિવિધતામેં આચાર્ય બાધા બતલાતે હૈં : —
ગાથાર્થ : — [એકત્વનિશ્ચયગતઃ ] એકત્વનિશ્ચયકો પ્રાપ્ત જો [સમયઃ ] સમય હૈ વહ [લોકે ] લોકમેં [સર્વત્ર ] સબ જગહ [સુન્દરઃ ] સુન્દર હૈ [તેન ] ઇસલિયે [એકત્વે ] એકત્વમેં [બન્ધકથા ] દૂસરેકે સાથ બંધકી કથા [વિસંવાદિની ] વિસંવાદ – વિરોધ કરનેવાલી [ભવતિ ] હૈ .
ટીકા : — યહાઁ ‘સમય’ શબ્દસે સામાન્યતયા સભી પદાર્થ કહે જાતે હૈં, ક્યોંકિ વ્યુત્પત્તિકે અનુસાર ‘સમયતે’ અર્થાત્ એકીભાવસે (એકત્વપૂર્વક) અપને ગુણ-પર્યાયોંકો પ્રાપ્ત હોકર જો પરિણમન કરતા હૈ સો સમય હૈ . ઇસલિયે ધર્મ-અધર્મ-આકાશ-કાલ-પુદ્ગલ-જીવદ્રવ્યસ્વરૂપ લોકમેં સર્વત્ર જો કુછ જિતને જિતને પદાર્થ હૈં વે સભી નિશ્ચયસે (વાસ્તવમેં) એકત્વનિશ્ચયકો પ્રાપ્ત
૧૦