સ્તેષ્વપ્યયમેક એવ ભૂતાર્થઃ . પ્રમાણં તાવત્પરોક્ષં પ્રત્યક્ષં ચ . તત્રોપાત્તાનુપાત્તપરદ્વારેણ પ્રવર્તમાનં પરોક્ષં, કેવલાત્મપ્રતિનિયતત્વેન પ્રવર્તમાનં પ્રત્યક્ષં ચ . તદુભયમપિ પ્રમાતૃપ્રમાણપ્રમેયભેદસ્યાનુભૂય- માનતાયાં ભૂતાર્થમ્, અથ ચ વ્યુદસ્તસમસ્તભેદૈકજીવસ્વભાવસ્યાનુભૂયમાનતાયામભૂતાર્થમ્ . નયસ્તુ દ્રવ્યાર્થિકઃ પર્યાયાર્થિકશ્ચ . તત્ર દ્રવ્યપર્યાયાત્મકે વસ્તુનિ દ્રવ્યં મુખ્યતયાનુભાવયતીતિ દ્રવ્યાર્થિકઃ, પર્યાયં મુખ્યતયાનુભાવયતીતિ પર્યાયાર્થિકઃ . તદુભયમપિ દ્રવ્યપર્યાયયોઃ પર્યાયેણાનુભૂયમાનતાયાં ભૂતાર્થમ્, અથ ચ દ્રવ્યપર્યાયાનાલીઢશુદ્ધવસ્તુમાત્રજીવસ્વભાવસ્યાનુભૂયમાનતાયામભૂતાર્થમ્ . નિક્ષેપસ્તુ નામ સ્થાપના દ્રવ્યં ભાવશ્ચ . તત્રાતદ્ગુણે વસ્તુનિ સંજ્ઞાકરણં નામ . સોઽયમિત્યન્યત્ર પ્રતિનિધિ- વ્યવસ્થાપનં સ્થાપના . વર્તમાનતત્પર્યાયાદન્યદ્ દ્રવ્યમ્ . વર્તમાનતત્પર્યાયો ભાવઃ . તચ્ચતુષ્ટયં અભૂતાર્થ હૈં, ઉનમેં ભી આત્મા એક હી ભૂતાર્થ હૈ (ક્યોંકિ જ્ઞેય ઔર વચનકે ભેદોંસે પ્રમાણાદિ અનેક ભેદરૂપ હોતે હૈં) . ઉનમેંસે પહલે, પ્રમાણ દોં પ્રકારકે હૈં — પરોક્ષ ઔર પ્રત્યક્ષ . ૧ઉપાત્ત ઔર કરે સો પ્રત્યક્ષ હૈ . (પ્રમાણ જ્ઞાન હૈ . વહ પાઁચ પ્રકારકા હૈ — મતિ, શ્રુત, અવધિ, મનઃપર્યય ઔર કેવલ . ઉનમેંસે મતિ ઔર શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ હૈં, અવધિ ઔર મનઃપર્યયજ્ઞાન વિકલ-પ્રત્યક્ષ હૈં ઔર કેવલજ્ઞાન સકલ-પ્રત્યક્ષ હૈ . ઇસલિયે યહ દો પ્રકારકે પ્રમાણ હૈં .) વે દોનોં પ્રમાતા, પ્રમાણ, પ્રમેયકે ભેદકા અનુભવ કરનેપર તો ભૂતાર્થ હૈં, સત્યાર્થ હૈં; ઔર જિસમેં સર્વ ભેદ ગૌણ હો ગયે હૈં ઐસે એક જીવકે સ્વભાવકા અનુભવ કરનેપર વે અભૂતાર્થ હૈં, અસત્યાર્થ હૈં .
નય દો પ્રકારકે હૈં — દ્રવ્યાર્થિક ઔર પર્યાયાર્થિક . વહાં દ્રવ્ય-પર્યાયસ્વરૂપ વસ્તુમેં દ્રવ્યકા મુખ્યતાસે અનુભવ કરાયે સો દ્રવ્યાર્થિક નય હૈ ઔર પર્યાયકા મુખ્યતાસે અનુભવ કરાયે સો પર્યાયાર્થિક નય હૈ . યહ દોનોં નય દ્રવ્ય ઔર પર્યાયકા પર્યાયસે (ભેદસે, ક્રમસે) અનુભવ કરને પર તો ભૂતાર્થ હૈં, સત્યાર્થ હૈં; ઔર દ્રવ્ય તથા પર્યાય દોનોંસે અનાલિંગિત (આલિંગન નહીં કિયા હુઆ) શુદ્ધવસ્તુમાત્ર જીવકે (ચૈતન્યમાત્ર) સ્વભાવકા અનુભવ કરનેપર વે અભૂતાર્થ હૈં, અસત્યાર્થ હૈં .
નિક્ષેપકે ચાર ભેદ હૈં — નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય ઔર ભાવ . વસ્તુમેં જો ગુણ ન હો ઉસ ગુણકે નામસે (વ્યવહારકે લિએ) વસ્તુકી સંજ્ઞા કરના સો નામ નિક્ષેપ હૈ . ‘યહ વહ હૈ’ ઇસપ્રકાર અન્ય વસ્તુમેં અન્ય વસ્તુકા પ્રતિનિધિત્વ સ્થાપિત કરના ( – પ્રતિમારૂપ સ્થાપન કરના) સો સ્થાપના નિક્ષેપ હૈ . વર્તમાનસે અન્ય અર્થાત્ અતીત અથવા અનાગત પર્યાયસે વસ્તુકો વર્તમાનમેં કહના સો દ્રવ્ય
૩૪
૨અનુપાત્ત પર (પદાર્થોં) દ્વારા પ્રવર્તે વહ પરોક્ષ હૈ ઔર કેવલ આત્માસે હી પ્રતિનિશ્ચિતરૂપસે પ્રવૃત્તિ
૧. ઉપાત્ત=પ્રાપ્ત . (ઇન્દ્રિય, મન ઇત્યાદિ ઉપાત્ત પદાર્થ હૈં .)
૨. અનુપાત્ત=અપ્રાપ્ત . (પ્રકાશ, ઉપદેશ ઇત્યાદિ અનુપાત્ત પર પદાર્થ હૈં .)