સ્વસ્વલક્ષણવૈલક્ષણ્યેનાનુભૂયમાનતાયાં ભૂતાર્થમ્, અથ ચ નિર્વિલક્ષણસ્વલક્ષણૈકજીવસ્વભાવસ્યાનુભૂય- માનતાયામભૂતાર્થમ્ . અથૈવમમીષુ પ્રમાણનયનિક્ષેપેષુ ભૂતાર્થત્વેનૈકો જીવ એવ પ્રદ્યોતતે .
ક્વચિદપિ ચ ન વિદ્મો યાતિ નિક્ષેપચક્રમ્ .
ન્નનુભવમુપયાતે ભાતિ ન દ્વૈતમેવ ..૯..
નિક્ષેપ હે . વર્તમાન પર્યાયસે વસ્તુકો વર્તમાનમેં કહના સો ભાવ નિક્ષેપ હૈ . ઇન ચારોં નિક્ષેપોંકા અપને-અપને લક્ષણભેદસે (વિલક્ષણરૂપસે — ભિન્ન ભિન્ન રૂપસે) અનુભવ કિયે જાનેપર વે ભૂતાર્થ હૈં, સત્યાર્થ હૈં; ઔર ભિન્ન લક્ષણસે રહિત એક અપને ચૈતન્યલક્ષણરૂપ જીવસ્વભાવકા અનુભવ કરનેપર વે ચારોં હી અભૂતાર્થ હૈં, અસત્યાર્થ હૈં . ઇસપ્રકાર ઇન પ્રમાણ-નય-નિક્ષેપોંમેં ભૂતાર્થરૂપસે એક જીવ હી પ્રકાશમાન હૈ .
ભાવાર્થ : — ઇન પ્રમાણ, નય, નિક્ષેપોંકા વિસ્તારસે કથન તદ્વિષયક ગ્રન્થોંસે જાનના ચાહિયે; ઉનસે દ્રવ્યપર્યાયસ્વરૂપ વસ્તુકી સિદ્ધિ હોતી હૈ . વે સાધક અવસ્થામેં તો સત્યાર્થ હી હૈં, ક્યોંકિ વે જ્ઞાનકે હી વિશેષ હૈં . ઉનકે બિના વસ્તુકો ચાહે જૈસા સાધા જાયે તો વિપર્યય હો જાતા હૈ . અવસ્થાનુસાર વ્યવહારકે અભાવકી તીન રીતિયાઁ હૈં : પ્રથમ અવસ્થામેં પ્રમાણાદિસે યથાર્થ વસ્તુકો જાનકર જ્ઞાન-શ્રદ્ધાનકી સિદ્ધિ કરના; જ્ઞાન-શ્રદ્ધાનકે સિદ્ધ હોનેપર શ્રદ્ધાનકે લિએ પ્રમાણાદિકી કોઈ આવશ્યકતા નહીં હૈ . કિન્તુ અબ યહ દૂસરી અવસ્થામેં પ્રમાણાદિકે આલમ્બનસે વિશેષ જ્ઞાન હોતા હૈ ઔર રાગ-દ્વેષ-મોહકર્મકા સર્વથા અભાવરૂપ યથાખ્યાત ચારિત્ર પ્રગટ હોતા હૈ; ઉસસે કેવલજ્ઞાનકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ . કેવલજ્ઞાન હોનેકે પશ્ચાત્ પ્રમાણાદિકા આલમ્બન નહીં રહતા . તત્પશ્ચાત્ તીસરી સાક્ષાત્ સિદ્ધ અવસ્થા હૈ, વહાઁ ભી કોઈ આલમ્બન નહીં હૈ . ઇસપ્રકાર સિદ્ધ અવસ્થામેં પ્રમાણ-નય-નિક્ષેપકા અભાવ હી હૈ .
ઇસ અર્થકા કલશરૂપ શ્લોક કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — આચાર્ય શુદ્ધનયકા અનુભવ કરકે કહતે હૈં કિ — [અસ્મિન્ સર્વંક ષે ધામ્નિ અનુભવમ્ ઉપયાતે ] ઇન સમસ્ત ભેદોંકો ગૌણ કરનેવાલા જો શુદ્ધનયકે વિષયભૂત ચૈતન્ય-ચમત્કારમાત્ર તેજઃપુઞ્જ આત્મા હૈ, ઉસકા અનુભવ હોનેપર [નયશ્રીઃ ન ઉદયતિ ] નયોંકી લક્ષ્મી ઉદિત નહીં હોતી, [પ્રમાણં અસ્તમ્ એતિ ] પ્રમાણ અસ્ત હો જાતા હૈ [અપિ ચ ] ઔર [નિક્ષેપચક્રમ્ ક્વચિત્ યાતિ, ન વિદ્મઃ ] નિક્ષેપોંકા સમૂહ કહાં ચાલા જાતા હૈ સો