સલિલસ્પૃષ્ટત્વપર્યાયેણાનુભૂયમાનતાયાં સલિલસ્પૃષ્ટત્વં ભૂતાર્થમપ્યેકાન્તતઃ સલિલાસ્પૃશ્યં બિસિનીપત્રસ્વભાવમુપેત્યાનુભૂયમાનતાયામભૂતાર્થમ્, તથાત્મનોઽનાદિબદ્ધસ્ય બદ્ધસ્પૃષ્ટત્વ- પર્યાયેણાનુભૂયમાનતાયાં બદ્ધસ્પૃષ્ટત્વં ભૂતાર્થમપ્યેકાન્તતઃ પુદ્ગલાસ્પૃશ્યમાત્મસ્વભાવ- મુપેત્યાનુભૂયમાનતાયામભૂતાર્થમ્ . યથા ચ મૃત્તિકાયાઃ કરકકરીરકર્કરીકપાલાદિ- પર્યાયેણાનુભૂયમાનતાયામન્યત્વં ભૂતાર્થમપિ સર્વતોઽપ્યસ્ખલન્તમેકં મૃત્તિકાસ્વભાવમુપેત્યાનુ- ભૂયમાનતાયામભૂતાર્થમ્, તથાત્મનો નારકાદિપર્યાયેણાનુભૂયમાનતાયામન્યત્વં ભૂતાર્થમપિ સર્વતોઽપ્યસ્ખલન્તમેક માત્મસ્વભાવમુપેત્યાનુભૂયમાનતાયામભૂતાર્થમ્ . યથા ચ વારિધેર્વૃદ્ધિહાનિ-
જૈસે કમલિની-પત્ર જલમેં ડૂબા હુઆ હો તો ઉસકા જલસે સ્પર્શિત હોનેરૂપ અવસ્થાસે અનુભવ કરનેપર જલસે સ્પર્શિત હોના ભૂતાર્થ હૈ — સત્યાર્થ હૈ, તથાપિ જલસે કિંચિત્માત્ર ભી ન સ્પર્શિત હોને યોગ્ય કમલિની-પત્રકે સ્વભાવકે સમીપ જાકર અનુભવ કરનેપર જલસે સ્પર્શિત હોના અભૂતાર્થ હૈ — અસત્યાર્થ હૈ; ઇસીપ્રકાર અનાદિ કાલસે બઁધે હુએ આત્માકા, પુદ્ગલકર્મોંસે બંધને — સ્પર્શિત હોનેરૂપ અવસ્થાસે અનુભવ કરનેપર બદ્ધસ્પૃષ્ટતા ભૂતાર્થ હૈ — સત્યાર્થ હૈ, તથાપિ પુદ્ગલસે કિંચિત્માત્ર ભી સ્પર્શિત ન હોને યોગ્ય આત્મસ્વભાવકે સમીપ જાકર અનુભવ કરનેપર બદ્ધસ્પૃષ્ટતા અભૂતાર્થ હૈ — અસત્યાર્થ હૈ .
તથા જૈસે મિટ્ટીકા, કમણ્ડલ, ઘડા, ઝારી, સકોરા ઇત્યાદિ પર્યાયોંસે અનુભવ કરનેપર અન્યત્વ ભૂતાર્થ હૈ — સત્યાર્થ હૈ, તથાપિ સર્વતઃ અસ્ખલિત ( – સર્વ પર્યાયભેદોંસે કિંચિત્માત્ર ભી ભેદરૂપ ન હોનેવાલે ઐસે) એક મિટ્ટીકે સ્વભાવકે સમીપ જાકર અનુભવ કરનેપર અન્યત્વ અભૂતાર્થ હૈ — અસત્યાર્થ હૈ; ઇસીપ્રકાર આત્માકા, નારક આદિ પર્યાયોંસે અનુભવ કરનેપર (પર્યાયોંકે અન્ય-અન્યત્વરૂપ) અન્યત્વ ભૂતાર્થ હૈ — સત્યાર્થ હૈ, તથાપિ સર્વતઃ અસ્ખલિત ( – સર્વ પર્યાયભેદોંસે કિંચિત્માત્ર ભી ભેદરૂપ ન હોનેવાલે ઐસે) એક ચૈતન્યાકાર આત્મસ્વભાવકે સમીપ જાકર અનુભવ કરનેપર અન્યત્વ અભૂતાર્થ હૈ — અસત્યાર્થ હૈ .
જૈસે સમુદ્રકા, વૃદ્ધિહાનિરૂપ અવસ્થાસે અનુભવ કરનેપર અનિયતતા (અનિશ્ચિતતા) ભૂતાર્થ હૈ — સત્યાર્થ હૈ, તથાપિ નિત્ય-સ્થિર સમુદ્રસ્વભાવકે સમીપ જાકર અનુભવ કરનેપર અનિયતતા અભૂતાર્થ હૈ — અસત્યાર્થ હૈ; ઇસીપ્રકાર આત્માકા, વૃદ્ધિહાનિરૂપ પર્યાયભેદોંસે અનુભવ કરનેપર અનિયતતા ભૂતાર્થ હૈ — સત્યાર્થ હૈ, તથાપિ નિત્ય-સ્થિર (નિશ્ચલ) આત્મસ્વભાવકે સમીપ જાકર અનુભવ કરનેપર અનિયતતા અભૂતાર્થ હૈ — અસત્યાર્થ હૈ .
જૈસે સુવર્ણકા, ચિકનાપન, પીલાપન, ભારીપન ઇત્યાદિ ગુણરૂપ ભેદોંસે અનુભવ કરનેપર
૩૮