પર્યાયેણાનુભૂયમાનતાયામનિયતત્વં ભૂતાર્થમપિ નિત્યવ્યવસ્થિતં વારિધિસ્વભાવ- મુપેત્યાનુભૂયમાનતાયામભૂતાર્થમ્, તથાત્મનો વૃદ્ધિહાનિપર્યાયેણાનુભૂયમાનતાયામનિયતત્વં ભૂતાર્થમપિ નિત્યવ્યવસ્થિતમાત્મસ્વભાવમુપેત્યાનુભૂયમાનતાયામભૂતાર્થમ્ . યથા ચ કાંચનસ્ય સ્નિગ્ધપીતગુરુત્વાદિપર્યાયેણાનુભૂયમાનતાયાં વિશેષત્વં ભૂતાર્થમપિ પ્રત્યસ્તમિતસમસ્તવિશેષં કાંચનસ્વભાવમુપેત્યાનુભૂયમાનતાયામભૂતાર્થમ્, તથાત્મનો જ્ઞાનદર્શનાદિપર્યાયેણાનુભૂયમાનતાયાં વિશેષત્વં ભૂતાર્થમપિ પ્રત્યસ્તમિતસમસ્તવિશેષમાત્મસ્વભાવમુપેત્યાનુભૂયમાનતાયામભૂતાર્થમ્ . યથા ચાપાં સપ્તાર્ચિઃપ્રત્યયૌષ્ણ્યસમાહિતત્વપર્યાયેણાનુભૂયમાનતાયાં સંયુક્તત્વં ભૂતાર્થમપ્યેકાન્તતઃ શીતમપ્સ્વભાવમુપેત્યાનુભૂયમાનતાયામભૂતાર્થમ્, તથાત્મનઃ કર્મપ્રત્યયમોહસમાહિતત્વ- પર્યાયેણાનુભૂયમાનતાયાં સંયુક્તત્વં ભૂતાર્થમપ્યેકાન્તતઃ સ્વયં બોધં જીવસ્વભાવમુપેત્યાનુભૂય- માનતાયામભૂતાર્થમ્ . વિશેષતા ભૂતાર્થ હૈ — સત્યાર્થ હૈ, તથાપિ જિસમેં સર્વ વિશેષ વિલય હો ગયે હૈં ઐસે સુવર્ણ સ્વભાવકે સમીપ જાકર અનુભવ કરનેપર વિશેષતા અભૂતાર્થ હૈ — અસત્યાર્થ હૈ; ઇસીપ્રકાર આત્માકા, જ્ઞાન, દર્શન આદિ ગુણરૂપ ભેદોંસે અનુભવ કરનેપર વિશેષતા ભૂતાર્થ હૈ — સત્યાર્થ હૈ, તથાપિ જિસમેં સર્વ વિશેષ વિલય હો ગયે હૈં ઐસે આત્મસ્વભાવકે સમીપ જાકર અનુભવ કરનેપર વિશેષતા અભૂતાર્થ હૈ — અસત્યાર્થ હૈ .
જૈસે જલકા, અગ્નિ જિસકા નિમિત્ત હૈ ઐસી ઉષ્ણતાકે સાથ સંયુક્ત તારૂપ તપ્તતારૂપ -અવસ્થાસે અનુભવ કરનેપર (જલકો) ઉષ્ણતારૂપ સંયુક્ત તા ભૂતાર્થ હૈ — સત્યાર્થ હૈ, તથાપિ એકાન્ત શીતલતારૂપ જલસ્વભાવકે સમીપ જાકર અનુભવ કરને પર (ઉષ્ણતાકે સાથ) સંયુક્ત તા અભૂતાર્થ હૈ — અસત્યાર્થ હૈ; ઇસીપ્રકાર આત્માકા, કર્મ જિસકા નિમિત્ત હૈ ઐસે મોહકે સાથ સંયુક્ત તારૂપ અવસ્થાસે અનુભવ કરનેપર સંયુક્ત તા ભૂતાર્થ હૈ — સત્યાર્થ હૈ, તથાપિ જો સ્વયં એકાન્ત બોધરૂપ (જ્ઞાનરૂપ) હૈ ઐસે જીવસ્વભાવકે સમીપ જાકર અનુભવ કરનેપર સંયુક્ત તા અભૂતાર્થ હૈ — અસત્યાર્થ હૈ .
ભાવાર્થ : — આત્મા પાંચ પ્રકારસે અનેકરૂપ દિખાઈ દેતા હૈ : — (૧) અનાદિ કાલસે કર્મપુદ્ગલકે સમ્બન્ધસે બન્ધા હુઆ કર્મપુદ્ગલકે સ્પર્શવાલા દિખાઈ દેતા હૈ, (૨) કર્મકે નિમિત્તસે હોનેવાલી નર, નારક આદિ પર્યાયોંમેં ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપસે દિખાઈ દેતા હૈ, (૩) શક્તિ કે અવિભાગ પ્રતિચ્છેદ (અંશ) ઘટતે ભી હૈં, બઢતે ભી હૈં — યહ વસ્તુસ્વભાવ હૈ, ઇસલિએ વહ નિત્ય-નિયત એકરૂપ દિખાઈ નહીં દેતા, (૪) વહ દર્શન, જ્ઞાન આદિ અનેક ગુણોંસે વિશેષરૂપ દિખાઈ દેતા હૈ ઔર (૫) કર્મકે નિમિત્તસે હોનેવાલે મોહ, રાગ, દ્વેષ આદિ