vyApyavyApakabhAvasambhavamR^ite kA kartR^ikarmasthitiH .
j~nAnIbhUy tadA sa eSh lasitaH kartR^itvashUnyaH pumAn ..49..
AtmAke j~neyaj~nAyakasambandha vyavahAramAtra hone par bhI pudgalapariNAm jisakA nimitta hai aisA
j~nAn hI j~nAtAkA vyApya hai . (isaliye vah j~nAn hI j~nAtAkA karma hai .)..75..
ab isI arthakA samarthak kalasharUp kAvya kahate hai.n : —
shlokArtha : — [vyApyavyApakatA tadAtmani bhavet ] vyApyavyApakatA tatsvarUpame.n hI hotI hai, [atadAtmani api na ev ] atatsvarUpame.n nahI.n hI hotI . aur [vyApyavyApakabhAvasambhavam R^ite ] vyApyavyApakabhAvake sambhav binA [kartR^ikarmasthitiH kA ] kartAkarmakI sthiti kaisI ? arthAt kartAkarmakI sthiti nahI.n hI hotI . [iti uddAm-vivek- ghasmar-mahobhAreN ] aise prabal vivekarUp, aur sabako grAsIbhUt karaneke svabhAvavAle j~nAnaprakAshake bhArase [tamaH bhindan ] aj~nAnA.ndhakArako bhedatA huA, [saH eShaH pumAn ] yah AtmA [j~nAnIbhUy ] j~nAnasvarUp hokar, [tadA ] us samay [kartR^itvashUnyaH lasitaH ] kartR^itvarahit huA shobhit hotA hai .
bhAvArtha : — jo sarva avasthAo.nme.n vyApta hotA hai so to vyApak hai aur koI ek avasthAvisheSh vah, (us vyApakakA) vyApya hai . isaprakAr dravya to vyApak hai aur paryAy vyApya hai . dravya-paryAy abhedarUp hI hai . jo dravyakA AtmA, svarUp athavA sattva hai vahI paryAyakA AtmA, svarUp athavA sattva hai . aisA honese dravya paryAyame.n vyApta hotA hai aur paryAy dravyake dvArA vyApta ho jAtI hai . aisI vyApyavyApakatA tatsvarUpame.n hI (abhinna sattAvAle padArthame.n hI) hotI hai; atatsvarUpame.n (jinakI sattA – sattva bhinna-bhinna hai aise padArtho.nme.n) nahI.n hI hotI . jahA.N vyApyavyApakabhAv hotA hai vahI.n kartAkarmabhAv hotA hai; vyApyavyApakabhAvake binA kartAkarmabhAv nahI.n hotA . jo aisA jAnatA hai vah pudgal aur AtmAke kartAkarmabhAv nahI.n hai aisA jAnatA hai . aisA jAnane par vah j~nAnI hotA hai, kartAkarmabhAvase rahit hotA hai aur j~nAtAdraShTA — jagatakA sAkShIbhUt — hotA hai .49.