yaH khalu pudgalakarmavipAkabhavebhyo bhAvebhyashchetayitAtmAna.n nivartayati, sa tatkAraNabhUta.n pUrva.n karma pratikrAman svayamev pratikramaNa.n bhavati . sa ev tatkAryabhUtamuttara.n karma pratyAchakShANaH pratyAkhyAna.n bhavati . sa ev vartamAna.n karmavipAkamAtmano.atyantabhedenopalabhamAnaH AlochanA bhavati . evamaya.n nitya.n pratikrAman, nitya.n pratyAchakShANo, nityamAlochaya.nshcha, pUrvakarmakAryebhya uttarakarmakAraNebhyo bhAvebhyo.atyanta.n nivR^ittaH, vartamAna.n karmavipAkamAtmano.atyantabhedenopalabhamAnaH, svasminnev khalu j~nAnasvabhAve nirantaracharaNAchchAritra.n bhavati . chAritra.n tu bhavan svasya j~nAnamAtrasya chetanAt svayamev j~nAnachetanA bhavatIti bhAvaH . cha ] sadA pratikramaN karatA hai aur [nityam Alochayati ] sadA AlochanA karatA hai, [saH chetayitA ] vah AtmA [khalu ] vAstavame.n [charitra.n bhavati ] chAritra hai.
TIkA : — jo AtmA pudgalakarmake vipAk (uday) se huye bhAvo.nse apaneko Chu.DAtA hai ( – dUr rakhatA hai), vah AtmA un bhAvo.nke kAraNabhUt pUrvakarmo.nko (bhUtakAlake karmo.nko) pratikramatA huA svaya.n hI pratikramaN hai; vahI AtmA, un bhAvo.nke kAryabhUt uttarakarmo.nko (bhaviShyakAlake karmo.nko) pratyAkhyAnarUp karatA huA pratyAkhyAn hai; vahI AtmA, vartamAn karmavipAkako apanese ( – AtmAse) atyanta bhedapUrvak anubhav karatA huA, AlochanA hai. isaprakAr vah AtmA sadA pratikramaN karatA huA, sadA pratyAkhyAn karatA huA aur sadA AlochanA karatA huA, pUrvakarmo.nke kAryarUp aur uttarakarmo.nke kAraNarUp bhAvo.nse atyanta nivR^itta hotA huA, vartamAn karmavipAkako apanese (AtmAse) atyanta bhedapUrvak anubhav karatA huA, apaneme.n hI — j~nAnasvabhAvame.n hI — nirantar charanese (-AcharaN karanese) chAritra hai (arthAt svaya.n hI chAritrasvarUp hai). aur chAritrasvarUp hotA huA apaneko – j~nAnamAtrako – chetatA (anubhav karatA) hai, isaliye (vah AtmA) svaya.n hI j~nAnachetanA hai, aisA Ashay hai.
bhAvArtha : — chAritrame.n pratikramaN, pratyAkhyAn aur AlochanAkA vidhAn hai. usame.n, pahale lage hue doSho.nse AtmAko nivR^itta karanA so pratikramaN hai, bhaviShyame.n doSh lagAnekA tyAg karanA so pratyAkhyAn hai aur vartamAn doShase AtmAko pR^ithak karanA so AlochanA hai. yahA.N nishchayachAritrako pradhAn karake kathan hai; isaliye nishchayase vichAr karane par, jo AtmA trikAlake karmo.nse apaneko bhinna jAnatA hai, shraddhA karatA hai aur anubhav karatA hai, vah AtmA svaya.n hI pratikramaN hai, svaya.n hI pratyAkhyAn hai aur svaya.n hI AlochanA hai. isaprakAr pratikramaNasvarUp, pratyAkhyAnasvarUp aur AlochanAsvarUp AtmAkA nira.ntar anubhavan hI nishchayachAritra hai. jo yah nishchayachAritra hai, vahI j~nAnachetanA (arthAt j~nAnakA anubhavan) hai. usI