ಸಮಯಶಬ್ದೇನಾತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಸರ್ವ ಏವಾರ್ಥೋಽಭಿಧೀಯತೇ, ಸಮಯತ ಏಕೀಭಾವೇನ ಸ್ವಗುಣಪರ್ಯಾಯಾನ್ ಗಚ್ಛತೀತಿ ನಿರುಕ್ತೇಃ . ತತಃ ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಕಾಶಕಾಲಪುದ್ಗಲಜೀವದ್ರವ್ಯಾತ್ಮನಿ ಲೋಕೇ ಯೇ ಯಾವನ್ತಃ ಕೇಚನಾಪ್ಯರ್ಥಾಸ್ತೇ ಸರ್ವ ಏವ ಸ್ವಕೀಯದ್ರವ್ಯಾನ್ತರ್ಮಗ್ನಾನನ್ತಸ್ವಧರ್ಮಚಕ್ರಚುಮ್ಬಿನೋಽಪಿ ಪರಸ್ಪರಮಚುಮ್ಬನ್ತೋಽತ್ಯನ್ತ-
ಭಾವಾರ್ಥ : — ಜೀವ ನಾಮಕ ವಸ್ತುಕೋ ಪದಾರ್ಥ ಕಹಾ ಹೈ . ‘ಜೀವ’ ಇಸಪ್ರಕಾರ ಅಕ್ಷರೋಂಕಾ ಸಮೂಹ ‘ಪದ’ ಹೈ ಔರ ಉಸ ಪದಸೇ ಜೋ ದ್ರವ್ಯಪರ್ಯಾಯರೂಪ ಅನೇಕಾನ್ತಸ್ವರೂಪತಾ ನಿಶ್ಚಿತ ಕೀ ಜಾಯೇ ವಹ ಪದಾರ್ಥ ಹೈ . ಯಹ ಜೀವಪದಾರ್ಥ ಉತ್ಪಾದ-ವ್ಯಯ-ಧ್ರೌವ್ಯಮಯೀ ಸತ್ತಾಸ್ವರೂಪ ಹೈ, ದರ್ಶನಜ್ಞಾನಮಯೀ ಚೇತನಾಸ್ವರೂಪ ಹೈ, ಅನನ್ತಧರ್ಮಸ್ವರೂಪ ದ್ರವ್ಯ ಹೈ, ದ್ರವ್ಯ ಹೋನೇಸೇ ವಸ್ತು ಹೈ, ಗುಣಪರ್ಯಾಯವಾನ ಹೈ, ಉಸಕಾ ಸ್ವಪರಪ್ರಕಾಶಕ ಜ್ಞಾನ ಅನೇಕಾಕಾರರೂಪ ಏಕ ಹೈ, ಔರ ವಹ (ಜೀವಪದಾರ್ಥ) ಆಕಾಶಾದಿಸೇ ಭಿನ್ನ ಅಸಾಧಾರಣ ಚೈತನ್ಯಗುಣಸ್ವರೂಪ ಹೈ, ತಥಾ ಅನ್ಯ ದ್ರವ್ಯೋಂಕೇ ಸಾಥ ಏಕ ಕ್ಷೇತ್ರಮೇಂ ರಹನೇ ಪರ ಭೀ ಅಪನೇ ಸ್ವರೂಪಕೋ ನಹೀಂ ಛೋಡತಾ . ಐಸಾ ಜೀವ ನಾಮಕ ಪದಾರ್ಥ ಸಮಯ ಹೈ . ಜಬ ವಹ ಅಪನೇ ಸ್ವಭಾವಮೇಂ ಸ್ಥಿತ ಹೋ ತಬ ಸ್ವಸಮಯ ಹೈ, ಔರ ಪರಸ್ವಭಾವ-ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹರೂಪ ಹೋಕರ ರಹೇ ತಬ ಪರಸಮಯ ಹೈ . ಇಸಪ್ರಕಾರ ಜೀವಕೇ ದ್ವಿವಿಧತಾ ಆತೀ ಹೈ ..೨..
ಅಬ, ಸಮಯಕೀ ದ್ವಿವಿಧತಾಮೇಂ ಆಚಾರ್ಯ ಬಾಧಾ ಬತಲಾತೇ ಹೈಂ : —
ಗಾಥಾರ್ಥ : — [ಏಕತ್ವನಿಶ್ಚಯಗತಃ ] ಏಕತ್ವನಿಶ್ಚಯಕೋ ಪ್ರಾಪ್ತ ಜೋ [ಸಮಯಃ ] ಸಮಯ ಹೈ ವಹ [ಲೋಕೇ ] ಲೋಕಮೇಂ [ಸರ್ವತ್ರ ] ಸಬ ಜಗಹ [ಸುನ್ದರಃ ] ಸುನ್ದರ ಹೈ [ತೇನ ] ಇಸಲಿಯೇ [ಏಕತ್ವೇ ] ಏಕತ್ವಮೇಂ [ಬನ್ಧಕಥಾ ] ದೂಸರೇಕೇ ಸಾಥ ಬಂಧಕೀ ಕಥಾ [ವಿಸಂವಾದಿನೀ ] ವಿಸಂವಾದ – ವಿರೋಧ ಕರನೇವಾಲೀ [ಭವತಿ ] ಹೈ .
ಟೀಕಾ : — ಯಹಾಂ ‘ಸಮಯ’ ಶಬ್ದಸೇ ಸಾಮಾನ್ಯತಯಾ ಸಭೀ ಪದಾರ್ಥ ಕಹೇ ಜಾತೇ ಹೈಂ, ಕ್ಯೋಂಕಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕೇ ಅನುಸಾರ ‘ಸಮಯತೇ’ ಅರ್ಥಾತ್ ಏಕೀಭಾವಸೇ (ಏಕತ್ವಪೂರ್ವಕ) ಅಪನೇ ಗುಣ-ಪರ್ಯಾಯೋಂಕೋ ಪ್ರಾಪ್ತ ಹೋಕರ ಜೋ ಪರಿಣಮನ ಕರತಾ ಹೈ ಸೋ ಸಮಯ ಹೈ . ಇಸಲಿಯೇ ಧರ್ಮ-ಅಧರ್ಮ-ಆಕಾಶ-ಕಾಲ-ಪುದ್ಗಲ-ಜೀವದ್ರವ್ಯಸ್ವರೂಪ ಲೋಕಮೇಂ ಸರ್ವತ್ರ ಜೋ ಕುಛ ಜಿತನೇ ಜಿತನೇ ಪದಾರ್ಥ ಹೈಂ ವೇ ಸಭೀ ನಿಶ್ಚಯಸೇ (ವಾಸ್ತವಮೇಂ) ಏಕತ್ವನಿಶ್ಚಯಕೋ ಪ್ರಾಪ್ತ
೧೦