സ്തേഷ്വപ്യയമേക ഏവ ഭൂതാര്ഥഃ . പ്രമാണം താവത്പരോക്ഷം പ്രത്യക്ഷം ച . തത്രോപാത്താനുപാത്തപരദ്വാരേണ പ്രവര്തമാനം പരോക്ഷം, കേവലാത്മപ്രതിനിയതത്വേന പ്രവര്തമാനം പ്രത്യക്ഷം ച . തദുഭയമപി പ്രമാതൃപ്രമാണപ്രമേയഭേദസ്യാനുഭൂയ- മാനതായാം ഭൂതാര്ഥമ്, അഥ ച വ്യുദസ്തസമസ്തഭേദൈകജീവസ്വഭാവസ്യാനുഭൂയമാനതായാമഭൂതാര്ഥമ് . നയസ്തു ദ്രവ്യാര്ഥികഃ പര്യായാര്ഥികശ്ച . തത്ര ദ്രവ്യപര്യായാത്മകേ വസ്തുനി ദ്രവ്യം മുഖ്യതയാനുഭാവയതീതി ദ്രവ്യാര്ഥികഃ, പര്യായം മുഖ്യതയാനുഭാവയതീതി പര്യായാര്ഥികഃ . തദുഭയമപി ദ്രവ്യപര്യായയോഃ പര്യായേണാനുഭൂയമാനതായാം ഭൂതാര്ഥമ്, അഥ ച ദ്രവ്യപര്യായാനാലീഢശുദ്ധവസ്തുമാത്രജീവസ്വഭാവസ്യാനുഭൂയമാനതായാമഭൂതാര്ഥമ് . നിക്ഷേപസ്തു നാമ സ്ഥാപനാ ദ്രവ്യം ഭാവശ്ച . തത്രാതദ്ഗുണേ വസ്തുനി സംജ്ഞാകരണം നാമ . സോയമിത്യന്യത്ര പ്രതിനിധി- വ്യവസ്ഥാപനം സ്ഥാപനാ . വര്തമാനതത്പര്യായാദന്യദ് ദ്രവ്യമ് . വര്തമാനതത്പര്യായോ ഭാവഃ . തച്ചതുഷ്ടയം അഭൂതാര്ഥ ഹൈം, ഉനമേം ഭീ ആത്മാ ഏക ഹീ ഭൂതാര്ഥ ഹൈ (ക്യോംകി ജ്ഞേയ ഔര വചനകേ ഭേദോംസേ പ്രമാണാദി അനേക ഭേദരൂപ ഹോതേ ഹൈം) . ഉനമേംസേ പഹലേ, പ്രമാണ ദോം പ്രകാരകേ ഹൈം — പരോക്ഷ ഔര പ്രത്യക്ഷ . ൧ഉപാത്ത ഔര കരേ സോ പ്രത്യക്ഷ ഹൈ . (പ്രമാണ ജ്ഞാന ഹൈ . വഹ പാ ച പ്രകാരകാ ഹൈ — മതി, ശ്രുത, അവധി, മനഃപര്യയ ഔര കേവല . ഉനമേംസേ മതി ഔര ശ്രുതജ്ഞാന പരോക്ഷ ഹൈം, അവധി ഔര മനഃപര്യയജ്ഞാന വികല-പ്രത്യക്ഷ ഹൈം ഔര കേവലജ്ഞാന സകല-പ്രത്യക്ഷ ഹൈ . ഇസലിയേ യഹ ദോ പ്രകാരകേ പ്രമാണ ഹൈം .) വേ ദോനോം പ്രമാതാ, പ്രമാണ, പ്രമേയകേ ഭേദകാ അനുഭവ കരനേപര തോ ഭൂതാര്ഥ ഹൈം, സത്യാര്ഥ ഹൈം; ഔര ജിസമേം സര്വ ഭേദ ഗൌണ ഹോ ഗയേ ഹൈം ഐസേ ഏക ജീവകേ സ്വഭാവകാ അനുഭവ കരനേപര വേ അഭൂതാര്ഥ ഹൈം, അസത്യാര്ഥ ഹൈം .
നയ ദോ പ്രകാരകേ ഹൈം — ദ്രവ്യാര്ഥിക ഔര പര്യായാര്ഥിക . വഹാം ദ്രവ്യ-പര്യായസ്വരൂപ വസ്തുമേം ദ്രവ്യകാ മുഖ്യതാസേ അനുഭവ കരായേ സോ ദ്രവ്യാര്ഥിക നയ ഹൈ ഔര പര്യായകാ മുഖ്യതാസേ അനുഭവ കരായേ സോ പര്യായാര്ഥിക നയ ഹൈ . യഹ ദോനോം നയ ദ്രവ്യ ഔര പര്യായകാ പര്യായസേ (ഭേദസേ, ക്രമസേ) അനുഭവ കരനേ പര തോ ഭൂതാര്ഥ ഹൈം, സത്യാര്ഥ ഹൈം; ഔര ദ്രവ്യ തഥാ പര്യായ ദോനോംസേ അനാലിംഗിത (ആലിംഗന നഹീം കിയാ ഹുആ) ശുദ്ധവസ്തുമാത്ര ജീവകേ (ചൈതന്യമാത്ര) സ്വഭാവകാ അനുഭവ കരനേപര വേ അഭൂതാര്ഥ ഹൈം, അസത്യാര്ഥ ഹൈം .
നിക്ഷേപകേ ചാര ഭേദ ഹൈം — നാമ, സ്ഥാപനാ, ദ്രവ്യ ഔര ഭാവ . വസ്തുമേം ജോ ഗുണ ന ഹോ ഉസ ഗുണകേ നാമസേ (വ്യവഹാരകേ ലിഏ) വസ്തുകീ സംജ്ഞാ കരനാ സോ നാമ നിക്ഷേപ ഹൈ . ‘യഹ വഹ ഹൈ’ ഇസപ്രകാര അന്യ വസ്തുമേം അന്യ വസ്തുകാ പ്രതിനിധിത്വ സ്ഥാപിത കരനാ ( – പ്രതിമാരൂപ സ്ഥാപന കരനാ) സോ സ്ഥാപനാ നിക്ഷേപ ഹൈ . വര്തമാനസേ അന്യ അര്ഥാത് അതീത അഥവാ അനാഗത പര്യായസേ വസ്തുകോ വര്തമാനമേം കഹനാ സോ ദ്രവ്യ
൩൪
൨അനുപാത്ത പര (പദാര്ഥോം) ദ്വാരാ പ്രവര്തേ വഹ പരോക്ഷ ഹൈ ഔര കേവല ആത്മാസേ ഹീ പ്രതിനിശ്ചിതരൂപസേ പ്രവൃത്തി
൧. ഉപാത്ത=പ്രാപ്ത . (ഇന്ദ്രിയ, മന ഇത്യാദി ഉപാത്ത പദാര്ഥ ഹൈം .)
൨. അനുപാത്ത=അപ്രാപ്ത . (പ്രകാശ, ഉപദേശ ഇത്യാദി അനുപാത്ത പര പദാര്ഥ ഹൈം .)