ଵ୍ଯଵହାରନଯୋ ହି ସର୍ଵ ଏଵାଭୂତାର୍ଥତ୍ଵାଦଭୂତମର୍ଥଂ ପ୍ରଦ୍ଯୋତଯତି, ଶୁଦ୍ଧନଯ ଏକ ଏଵ ଭୂତାର୍ଥତ୍ଵାତ୍ ଭୂତମର୍ଥଂ ପ୍ରଦ୍ଯୋତଯତି . ତଥା ହି — ଯଥା ପ୍ରବଲପଂକ ସଂଵଲନତିରୋହିତସହଜୈକାଚ୍ଛଭାଵସ୍ଯ ପଯସୋଽନୁଭଵିତାରଃ ପୁରୁଷାଃ ପଂକ ପଯସୋର୍ଵିଵେକମକୁର୍ଵନ୍ତୋ ବହଵୋଽନଚ୍ଛମେଵ ତଦନୁଭଵନ୍ତି; କେଚିତ୍ତୁ ସ୍ଵକରଵିକୀର୍ଣକ ତକନିପାତମାତ୍ରୋପଜନିତପଂକ ପଯୋଵିଵେକତଯା ସ୍ଵପୁରୁଷକାରାଵିର୍ଭାଵିତସହଜୈକାଚ୍ଛ- ଭାଵତ୍ଵାଦଚ୍ଛମେଵ ତଦନୁଭଵନ୍ତି; ତଥା ପ୍ରବଲକର୍ମସଂଵଲନତିରୋହିତସହଜୈକଜ୍ଞାଯକଭାଵସ୍ଯାତ୍ମନୋଽନୁଭଵିତାରଃ ପୁରୁଷା ଆତ୍ମକର୍ମଣୋର୍ଵିଵେକମକୁର୍ଵନ୍ତୋ ଵ୍ଯଵହାରଵିମୋହିତହୃଦଯାଃ ପ୍ରଦ୍ଯୋତମାନଭାଵଵୈଶ୍ଵରୂପ୍ଯଂ ତମନୁଭଵନ୍ତି; ଭୂତାର୍ଥଦର୍ଶିନସ୍ତୁ ସ୍ଵମତିନିପାତିତଶୁଦ୍ଧନଯାନୁବୋଧମାତ୍ରୋପଜନିତାତ୍ମକର୍ମଵିଵେକତଯା ସ୍ଵପୁରୁଷକାରା-
ଗାଥାର୍ଥ : — [ଵ୍ଯଵହାରଃ ] ଵ୍ଯଵହାରନଯ [ଅଭୂତାର୍ଥଃ ] ଅଭୂତାର୍ଥ ହୈ [ତୁ ] ଔର [ଶୁଦ୍ଧନଯଃ ] ଶୁଦ୍ଧନଯ [ଭୂତାର୍ଥଃ ] ଭୂତାର୍ଥ ହୈ, ଐସା [ଦର୍ଶିତଃ ] ଋଷୀଶ୍ଵରୋଂନେ ବତାଯା ହୈ; [ଜୀଵଃ ] ଜୋ ଜୀଵ [ଭୂତାର୍ଥଂ ] ଭୂତାର୍ଥକା [ଆଶ୍ରିତଃ ] ଆଶ୍ରଯ ଲେତା ହୈ ଵହ ଜୀଵ [ଖଲୁ ] ନିଶ୍ଚଯସେ (ଵାସ୍ତଵମେଂ) [ସମ୍ଯଗ୍ଦୃଷ୍ଟିଃ ] ସମ୍ଯଗ୍ଦୃଷ୍ଟି [ଭଵତି ] ହୈ .
ଟୀକା : — ଵ୍ଯଵହାରନଯ ସବ ହୀ ଅଭୂତାର୍ଥ ହୈ, ଇସଲିଯେ ଵହ ଅଵିଦ୍ଯମାନ, ଅସତ୍ଯ, ଅଭୂତ ଅର୍ଥକୋ ପ୍ରଗଟ କରତା ହୈ; ଶୁଦ୍ଧନଯ ଏକ ହୀ ଭୂତାର୍ଥ ହୋନେସେ ଵିଦ୍ଯମାନ, ସତ୍ଯ, ଭୂତ ଅର୍ଥକୋ ପ୍ରଗଟ କରତା ହୈ . ଯହ ବାତ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତସେ ବତଲାତେ ହୈଂ : — ଜୈସେ ପ୍ରବଲ କୀଚଡ଼କେ ମିଲନେସେ ଜିସକା ସହଜ ଏକ ନିର୍ମଲଭାଵ ତିରୋଭୂତ (ଆଚ୍ଛାଦିତ) ହୋ ଗଯା ହୈ, ଐସେ ଜଲକା ଅନୁଭଵ କରନେଵାଲେ ପୁରୁଷ — ଜଲ ଔର କୀଚଡ଼କା ଵିଵେକ ନ କରନେଵାଲେ (ଦୋନୋଂକେ ଭେଦକୋ ନ ସମଝନେଵାଲେ) — ବହୁତସେ ତୋ ଉସ ଜଲକୋ ମଲିନ ହୀ ଅନୁଭଵତେ ହୈଂ, କିନ୍ତୁ କିତନେ ହୀ ଅପନେ ହାଥସେ ଡାଲେ ହୁଵେ ୧କତକଫଲକେ ପଡ଼ନେ ମାତ୍ରସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ଜଲ-କାଦଵକୀ ଵିଵେକତାସେ, ଅପନେ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଦ୍ଵାରା ଆଵିର୍ଭୂତ କିଯେ ଗଯେ ସହଜ ଏକ ନିର୍ମଲଭାଵପନେସେ, ଉସ ଜଲକୋ ନିର୍ମଲ ହୀ ଅନୁଭଵ କରତେ ହୈଂ; ଇସୀପ୍ରକାର ପ୍ରବଲ କର୍ମୋଂକେ ମିଲନେସେ, ଜିସକା ସହଜ ଏକ ଜ୍ଞାଯକଭାଵ ତିରୋଭୂତ ହୋ ଗଯା ହୈ, ଐସେ ଆତ୍ମାକା ଅନୁଭଵ କରନେଵାଲେ ପୁରୁଷ — ଆତ୍ମା ଔର କର୍ମକା ଵିଵେକ (ଭେଦ) ନ କରନେଵାଲେ, ଵ୍ଯଵହାରସେ ଵିମୋହିତ ହୃଦଯଵାଲେ ତୋ, ଉସେ (ଆତ୍ମାକୋ) ଜିସମେଂ ଭାଵୋଂକୀ ଵିଶ୍ଵରୂପତା (ଅନେକରୂପତା) ପ୍ରଗଟ ହୈ ଐସା ଅନୁଭଵ କରତେ ହୈଂ; କିନ୍ତୁ ଭୂତାର୍ଥଦର୍ଶୀ (ଶୁଦ୍ଧନଯକୋ ଦେଖନେଵାଲେ) ଅପନୀ ବୁଦ୍ଧିସେ ଡାଲେ ହୁଵେ ଶୁଦ୍ଧନଯକେ ଅନୁସାର ବୋଧ ହୋନେମାତ୍ରସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ଆତ୍ମ-କର୍ମକୀ ଵିଵେକତାସେ, ଅପନେ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଦ୍ଵାରା ଆଵିର୍ଭୂତ କିଯେ ଗଯେ ସହଜ ଏକ
୧. କତକଫଲ=ନିର୍ମଲୀ; (ଏକ ଔଷଧି ଜିସସେ କୀଚଡ଼ ନୀଚେ ବୈଠ ଜାତା ହୈ) .