ସ୍ତେଷ୍ଵପ୍ଯଯମେକ ଏଵ ଭୂତାର୍ଥଃ . ପ୍ରମାଣଂ ତାଵତ୍ପରୋକ୍ଷଂ ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷଂ ଚ . ତତ୍ରୋପାତ୍ତାନୁପାତ୍ତପରଦ୍ଵାରେଣ ପ୍ରଵର୍ତମାନଂ ପରୋକ୍ଷଂ, କେଵଲାତ୍ମପ୍ରତିନିଯତତ୍ଵେନ ପ୍ରଵର୍ତମାନଂ ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷଂ ଚ . ତଦୁଭଯମପି ପ୍ରମାତୃପ୍ରମାଣପ୍ରମେଯଭେଦସ୍ଯାନୁଭୂଯ- ମାନତାଯାଂ ଭୂତାର୍ଥମ୍, ଅଥ ଚ ଵ୍ଯୁଦସ୍ତସମସ୍ତଭେଦୈକଜୀଵସ୍ଵଭାଵସ୍ଯାନୁଭୂଯମାନତାଯାମଭୂତାର୍ଥମ୍ . ନଯସ୍ତୁ ଦ୍ରଵ୍ଯାର୍ଥିକଃ ପର୍ଯାଯାର୍ଥିକଶ୍ଚ . ତତ୍ର ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯାତ୍ମକେ ଵସ୍ତୁନି ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ମୁଖ୍ଯତଯାନୁଭାଵଯତୀତି ଦ୍ରଵ୍ଯାର୍ଥିକଃ, ପର୍ଯାଯଂ ମୁଖ୍ଯତଯାନୁଭାଵଯତୀତି ପର୍ଯାଯାର୍ଥିକଃ . ତଦୁଭଯମପି ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯଯୋଃ ପର୍ଯାଯେଣାନୁଭୂଯମାନତାଯାଂ ଭୂତାର୍ଥମ୍, ଅଥ ଚ ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯାନାଲୀଢଶୁଦ୍ଧଵସ୍ତୁମାତ୍ରଜୀଵସ୍ଵଭାଵସ୍ଯାନୁଭୂଯମାନତାଯାମଭୂତାର୍ଥମ୍ . ନିକ୍ଷେପସ୍ତୁ ନାମ ସ୍ଥାପନା ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଭାଵଶ୍ଚ . ତତ୍ରାତଦ୍ଗୁଣେ ଵସ୍ତୁନି ସଂଜ୍ଞାକରଣଂ ନାମ . ସୋଽଯମିତ୍ଯନ୍ଯତ୍ର ପ୍ରତିନିଧି- ଵ୍ଯଵସ୍ଥାପନଂ ସ୍ଥାପନା . ଵର୍ତମାନତତ୍ପର୍ଯାଯାଦନ୍ଯଦ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯମ୍ . ଵର୍ତମାନତତ୍ପର୍ଯାଯୋ ଭାଵଃ . ତଚ୍ଚତୁଷ୍ଟଯଂ ଅଭୂତାର୍ଥ ହୈଂ, ଉନମେଂ ଭୀ ଆତ୍ମା ଏକ ହୀ ଭୂତାର୍ଥ ହୈ (କ୍ଯୋଂକି ଜ୍ଞେଯ ଔର ଵଚନକେ ଭେଦୋଂସେ ପ୍ରମାଣାଦି ଅନେକ ଭେଦରୂପ ହୋତେ ହୈଂ) . ଉନମେଂସେ ପହଲେ, ପ୍ରମାଣ ଦୋଂ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ — ପରୋକ୍ଷ ଔର ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷ . ୧ଉପାତ୍ତ ଔର କରେ ସୋ ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷ ହୈ . (ପ୍ରମାଣ ଜ୍ଞାନ ହୈ . ଵହ ପାଁଚ ପ୍ରକାରକା ହୈ — ମତି, ଶ୍ରୁତ, ଅଵଧି, ମନଃପର୍ଯଯ ଔର କେଵଲ . ଉନମେଂସେ ମତି ଔର ଶ୍ରୁତଜ୍ଞାନ ପରୋକ୍ଷ ହୈଂ, ଅଵଧି ଔର ମନଃପର୍ଯଯଜ୍ଞାନ ଵିକଲ-ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷ ହୈଂ ଔର କେଵଲଜ୍ଞାନ ସକଲ-ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷ ହୈ . ଇସଲିଯେ ଯହ ଦୋ ପ୍ରକାରକେ ପ୍ରମାଣ ହୈଂ .) ଵେ ଦୋନୋଂ ପ୍ରମାତା, ପ୍ରମାଣ, ପ୍ରମେଯକେ ଭେଦକା ଅନୁଭଵ କରନେପର ତୋ ଭୂତାର୍ଥ ହୈଂ, ସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈଂ; ଔର ଜିସମେଂ ସର୍ଵ ଭେଦ ଗୌଣ ହୋ ଗଯେ ହୈଂ ଐସେ ଏକ ଜୀଵକେ ସ୍ଵଭାଵକା ଅନୁଭଵ କରନେପର ଵେ ଅଭୂତାର୍ଥ ହୈଂ, ଅସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈଂ .
ନଯ ଦୋ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ — ଦ୍ରଵ୍ଯାର୍ଥିକ ଔର ପର୍ଯାଯାର୍ଥିକ . ଵହାଂ ଦ୍ରଵ୍ଯ-ପର୍ଯାଯସ୍ଵରୂପ ଵସ୍ତୁମେଂ ଦ୍ରଵ୍ଯକା ମୁଖ୍ଯତାସେ ଅନୁଭଵ କରାଯେ ସୋ ଦ୍ରଵ୍ଯାର୍ଥିକ ନଯ ହୈ ଔର ପର୍ଯାଯକା ମୁଖ୍ଯତାସେ ଅନୁଭଵ କରାଯେ ସୋ ପର୍ଯାଯାର୍ଥିକ ନଯ ହୈ . ଯହ ଦୋନୋଂ ନଯ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ପର୍ଯାଯକା ପର୍ଯାଯସେ (ଭେଦସେ, କ୍ରମସେ) ଅନୁଭଵ କରନେ ପର ତୋ ଭୂତାର୍ଥ ହୈଂ, ସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈଂ; ଔର ଦ୍ରଵ୍ଯ ତଥା ପର୍ଯାଯ ଦୋନୋଂସେ ଅନାଲିଂଗିତ (ଆଲିଂଗନ ନହୀଂ କିଯା ହୁଆ) ଶୁଦ୍ଧଵସ୍ତୁମାତ୍ର ଜୀଵକେ (ଚୈତନ୍ଯମାତ୍ର) ସ୍ଵଭାଵକା ଅନୁଭଵ କରନେପର ଵେ ଅଭୂତାର୍ଥ ହୈଂ, ଅସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈଂ .
ନିକ୍ଷେପକେ ଚାର ଭେଦ ହୈଂ — ନାମ, ସ୍ଥାପନା, ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ଭାଵ . ଵସ୍ତୁମେଂ ଜୋ ଗୁଣ ନ ହୋ ଉସ ଗୁଣକେ ନାମସେ (ଵ୍ଯଵହାରକେ ଲିଏ) ଵସ୍ତୁକୀ ସଂଜ୍ଞା କରନା ସୋ ନାମ ନିକ୍ଷେପ ହୈ . ‘ଯହ ଵହ ହୈ’ ଇସପ୍ରକାର ଅନ୍ଯ ଵସ୍ତୁମେଂ ଅନ୍ଯ ଵସ୍ତୁକା ପ୍ରତିନିଧିତ୍ଵ ସ୍ଥାପିତ କରନା ( – ପ୍ରତିମାରୂପ ସ୍ଥାପନ କରନା) ସୋ ସ୍ଥାପନା ନିକ୍ଷେପ ହୈ . ଵର୍ତମାନସେ ଅନ୍ଯ ଅର୍ଥାତ୍ ଅତୀତ ଅଥଵା ଅନାଗତ ପର୍ଯାଯସେ ଵସ୍ତୁକୋ ଵର୍ତମାନମେଂ କହନା ସୋ ଦ୍ରଵ୍ଯ
୩୪
୨ଅନୁପାତ୍ତ ପର (ପଦାର୍ଥୋଂ) ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଵର୍ତେ ଵହ ପରୋକ୍ଷ ହୈ ଔର କେଵଲ ଆତ୍ମାସେ ହୀ ପ୍ରତିନିଶ୍ଚିତରୂପସେ ପ୍ରଵୃତ୍ତି
୧. ଉପାତ୍ତ=ପ୍ରାପ୍ତ . (ଇନ୍ଦ୍ରିଯ, ମନ ଇତ୍ଯାଦି ଉପାତ୍ତ ପଦାର୍ଥ ହୈଂ .)
୨. ଅନୁପାତ୍ତ=ଅପ୍ରାପ୍ତ . (ପ୍ରକାଶ, ଉପଦେଶ ଇତ୍ଯାଦି ଅନୁପାତ୍ତ ପର ପଦାର୍ଥ ହୈଂ .)