ପର୍ଯାଯେଣାନୁଭୂଯମାନତାଯାମନିଯତତ୍ଵଂ ଭୂତାର୍ଥମପି ନିତ୍ଯଵ୍ଯଵସ୍ଥିତଂ ଵାରିଧିସ୍ଵଭାଵ- ମୁପେତ୍ଯାନୁଭୂଯମାନତାଯାମଭୂତାର୍ଥମ୍, ତଥାତ୍ମନୋ ଵୃଦ୍ଧିହାନିପର୍ଯାଯେଣାନୁଭୂଯମାନତାଯାମନିଯତତ୍ଵଂ ଭୂତାର୍ଥମପି ନିତ୍ଯଵ୍ଯଵସ୍ଥିତମାତ୍ମସ୍ଵଭାଵମୁପେତ୍ଯାନୁଭୂଯମାନତାଯାମଭୂତାର୍ଥମ୍ . ଯଥା ଚ କାଂଚନସ୍ଯ ସ୍ନିଗ୍ଧପୀତଗୁରୁତ୍ଵାଦିପର୍ଯାଯେଣାନୁଭୂଯମାନତାଯାଂ ଵିଶେଷତ୍ଵଂ ଭୂତାର୍ଥମପି ପ୍ରତ୍ଯସ୍ତମିତସମସ୍ତଵିଶେଷଂ କାଂଚନସ୍ଵଭାଵମୁପେତ୍ଯାନୁଭୂଯମାନତାଯାମଭୂତାର୍ଥମ୍, ତଥାତ୍ମନୋ ଜ୍ଞାନଦର୍ଶନାଦିପର୍ଯାଯେଣାନୁଭୂଯମାନତାଯାଂ ଵିଶେଷତ୍ଵଂ ଭୂତାର୍ଥମପି ପ୍ରତ୍ଯସ୍ତମିତସମସ୍ତଵିଶେଷମାତ୍ମସ୍ଵଭାଵମୁପେତ୍ଯାନୁଭୂଯମାନତାଯାମଭୂତାର୍ଥମ୍ . ଯଥା ଚାପାଂ ସପ୍ତାର୍ଚିଃପ୍ରତ୍ଯଯୌଷ୍ଣ୍ଯସମାହିତତ୍ଵପର୍ଯାଯେଣାନୁଭୂଯମାନତାଯାଂ ସଂଯୁକ୍ତତ୍ଵଂ ଭୂତାର୍ଥମପ୍ଯେକାନ୍ତତଃ ଶୀତମପ୍ସ୍ଵଭାଵମୁପେତ୍ଯାନୁଭୂଯମାନତାଯାମଭୂତାର୍ଥମ୍, ତଥାତ୍ମନଃ କର୍ମପ୍ରତ୍ଯଯମୋହସମାହିତତ୍ଵ- ପର୍ଯାଯେଣାନୁଭୂଯମାନତାଯାଂ ସଂଯୁକ୍ତତ୍ଵଂ ଭୂତାର୍ଥମପ୍ଯେକାନ୍ତତଃ ସ୍ଵଯଂ ବୋଧଂ ଜୀଵସ୍ଵଭାଵମୁପେତ୍ଯାନୁଭୂଯ- ମାନତାଯାମଭୂତାର୍ଥମ୍ . ଵିଶେଷତା ଭୂତାର୍ଥ ହୈ — ସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈ, ତଥାପି ଜିସମେଂ ସର୍ଵ ଵିଶେଷ ଵିଲଯ ହୋ ଗଯେ ହୈଂ ଐସେ ସୁଵର୍ଣ ସ୍ଵଭାଵକେ ସମୀପ ଜାକର ଅନୁଭଵ କରନେପର ଵିଶେଷତା ଅଭୂତାର୍ଥ ହୈ — ଅସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈ; ଇସୀପ୍ରକାର ଆତ୍ମାକା, ଜ୍ଞାନ, ଦର୍ଶନ ଆଦି ଗୁଣରୂପ ଭେଦୋଂସେ ଅନୁଭଵ କରନେପର ଵିଶେଷତା ଭୂତାର୍ଥ ହୈ — ସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈ, ତଥାପି ଜିସମେଂ ସର୍ଵ ଵିଶେଷ ଵିଲଯ ହୋ ଗଯେ ହୈଂ ଐସେ ଆତ୍ମସ୍ଵଭାଵକେ ସମୀପ ଜାକର ଅନୁଭଵ କରନେପର ଵିଶେଷତା ଅଭୂତାର୍ଥ ହୈ — ଅସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈ .
ଜୈସେ ଜଲକା, ଅଗ୍ନି ଜିସକା ନିମିତ୍ତ ହୈ ଐସୀ ଉଷ୍ଣତାକେ ସାଥ ସଂଯୁକ୍ତ ତାରୂପ ତପ୍ତତାରୂପ -ଅଵସ୍ଥାସେ ଅନୁଭଵ କରନେପର (ଜଲକୋ) ଉଷ୍ଣତାରୂପ ସଂଯୁକ୍ତ ତା ଭୂତାର୍ଥ ହୈ — ସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈ, ତଥାପି ଏକାନ୍ତ ଶୀତଲତାରୂପ ଜଲସ୍ଵଭାଵକେ ସମୀପ ଜାକର ଅନୁଭଵ କରନେ ପର (ଉଷ୍ଣତାକେ ସାଥ) ସଂଯୁକ୍ତ ତା ଅଭୂତାର୍ଥ ହୈ — ଅସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈ; ଇସୀପ୍ରକାର ଆତ୍ମାକା, କର୍ମ ଜିସକା ନିମିତ୍ତ ହୈ ଐସେ ମୋହକେ ସାଥ ସଂଯୁକ୍ତ ତାରୂପ ଅଵସ୍ଥାସେ ଅନୁଭଵ କରନେପର ସଂଯୁକ୍ତ ତା ଭୂତାର୍ଥ ହୈ — ସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈ, ତଥାପି ଜୋ ସ୍ଵଯଂ ଏକାନ୍ତ ବୋଧରୂପ (ଜ୍ଞାନରୂପ) ହୈ ଐସେ ଜୀଵସ୍ଵଭାଵକେ ସମୀପ ଜାକର ଅନୁଭଵ କରନେପର ସଂଯୁକ୍ତ ତା ଅଭୂତାର୍ଥ ହୈ — ଅସତ୍ଯାର୍ଥ ହୈ .
ଭାଵାର୍ଥ : — ଆତ୍ମା ପାଂଚ ପ୍ରକାରସେ ଅନେକରୂପ ଦିଖାଈ ଦେତା ହୈ : — (୧) ଅନାଦି କାଲସେ କର୍ମପୁଦ୍ଗଲକେ ସମ୍ବନ୍ଧସେ ବନ୍ଧା ହୁଆ କର୍ମପୁଦ୍ଗଲକେ ସ୍ପର୍ଶଵାଲା ଦିଖାଈ ଦେତା ହୈ, (୨) କର୍ମକେ ନିମିତ୍ତସେ ହୋନେଵାଲୀ ନର, ନାରକ ଆଦି ପର୍ଯାଯୋଂମେଂ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସ୍ଵରୂପସେ ଦିଖାଈ ଦେତା ହୈ, (୩) ଶକ୍ତି କେ ଅଵିଭାଗ ପ୍ରତିଚ୍ଛେଦ (ଅଂଶ) ଘଟତେ ଭୀ ହୈଂ, ବଢ଼ତେ ଭୀ ହୈଂ — ଯହ ଵସ୍ତୁସ୍ଵଭାଵ ହୈ, ଇସଲିଏ ଵହ ନିତ୍ଯ-ନିଯତ ଏକରୂପ ଦିଖାଈ ନହୀଂ ଦେତା, (୪) ଵହ ଦର୍ଶନ, ଜ୍ଞାନ ଆଦି ଅନେକ ଗୁଣୋଂସେ ଵିଶେଷରୂପ ଦିଖାଈ ଦେତା ହୈ ଔର (୫) କର୍ମକେ ନିମିତ୍ତସେ ହୋନେଵାଲେ ମୋହ, ରାଗ, ଦ୍ଵେଷ ଆଦି