ਸਮਯਸ਼ਬ੍ਦੇਨਾਤ੍ਰ ਸਾਮਾਨ੍ਯੇਨ ਸਰ੍ਵ ਏਵਾਰ੍ਥੋਭਿਧੀਯਤੇ, ਸਮਯਤ ਏਕੀਭਾਵੇਨ ਸ੍ਵਗੁਣਪਰ੍ਯਾਯਾਨ੍ ਗਚ੍ਛਤੀਤਿ ਨਿਰੁਕ੍ਤੇਃ . ਤਤਃ ਸਰ੍ਵਤ੍ਰਾਪਿ ਧਰ੍ਮਾਧਰ੍ਮਾਕਾਸ਼ਕਾਲਪੁਦ੍ਗਲਜੀਵਦ੍ਰਵ੍ਯਾਤ੍ਮਨਿ ਲੋਕੇ ਯੇ ਯਾਵਨ੍ਤਃ ਕੇਚਨਾਪ੍ਯਰ੍ਥਾਸ੍ਤੇ ਸਰ੍ਵ ਏਵ ਸ੍ਵਕੀਯਦ੍ਰਵ੍ਯਾਨ੍ਤਰ੍ਮਗ੍ਨਾਨਨ੍ਤਸ੍ਵਧਰ੍ਮਚਕ੍ਰਚੁਮ੍ਬਿਨੋਪਿ ਪਰਸ੍ਪਰਮਚੁਮ੍ਬਨ੍ਤੋਤ੍ਯਨ੍ਤ-
ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਜੀਵ ਨਾਮਕ ਵਸ੍ਤੁਕੋ ਪਦਾਰ੍ਥ ਕਹਾ ਹੈ . ‘ਜੀਵ’ ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਅਕ੍ਸ਼ਰੋਂਕਾ ਸਮੂਹ ‘ਪਦ’ ਹੈ ਔਰ ਉਸ ਪਦਸੇ ਜੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯਪਰ੍ਯਾਯਰੂਪ ਅਨੇਕਾਨ੍ਤਸ੍ਵਰੂਪਤਾ ਨਿਸ਼੍ਚਿਤ ਕੀ ਜਾਯੇ ਵਹ ਪਦਾਰ੍ਥ ਹੈ . ਯਹ ਜੀਵਪਦਾਰ੍ਥ ਉਤ੍ਪਾਦ-ਵ੍ਯਯ-ਧ੍ਰੌਵ੍ਯਮਯੀ ਸਤ੍ਤਾਸ੍ਵਰੂਪ ਹੈ, ਦਰ੍ਸ਼ਨਜ੍ਞਾਨਮਯੀ ਚੇਤਨਾਸ੍ਵਰੂਪ ਹੈ, ਅਨਨ੍ਤਧਰ੍ਮਸ੍ਵਰੂਪ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੈ, ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਹੋਨੇਸੇ ਵਸ੍ਤੁ ਹੈ, ਗੁਣਪਰ੍ਯਾਯਵਾਨ ਹੈ, ਉਸਕਾ ਸ੍ਵਪਰਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਜ੍ਞਾਨ ਅਨੇਕਾਕਾਰਰੂਪ ਏਕ ਹੈ, ਔਰ ਵਹ (ਜੀਵਪਦਾਰ੍ਥ) ਆਕਾਸ਼ਾਦਿਸੇ ਭਿਨ੍ਨ ਅਸਾਧਾਰਣ ਚੈਤਨ੍ਯਗੁਣਸ੍ਵਰੂਪ ਹੈ, ਤਥਾ ਅਨ੍ਯ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੇ ਸਾਥ ਏਕ ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰਮੇਂ ਰਹਨੇ ਪਰ ਭੀ ਅਪਨੇ ਸ੍ਵਰੂਪਕੋ ਨਹੀਂ ਛੋੜਤਾ . ਐਸਾ ਜੀਵ ਨਾਮਕ ਪਦਾਰ੍ਥ ਸਮਯ ਹੈ . ਜਬ ਵਹ ਅਪਨੇ ਸ੍ਵਭਾਵਮੇਂ ਸ੍ਥਿਤ ਹੋ ਤਬ ਸ੍ਵਸਮਯ ਹੈ, ਔਰ ਪਰਸ੍ਵਭਾਵ-ਰਾਗਦ੍ਵੇਸ਼ਮੋਹਰੂਪ ਹੋਕਰ ਰਹੇ ਤਬ ਪਰਸਮਯ ਹੈ . ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵਕੇ ਦ੍ਵਿਵਿਧਤਾ ਆਤੀ ਹੈ ..੨..
ਅਬ, ਸਮਯਕੀ ਦ੍ਵਿਵਿਧਤਾਮੇਂ ਆਚਾਰ੍ਯ ਬਾਧਾ ਬਤਲਾਤੇ ਹੈਂ : —
ਗਾਥਾਰ੍ਥ : — [ਏਕਤ੍ਵਨਿਸ਼੍ਚਯਗਤਃ ] ਏਕਤ੍ਵਨਿਸ਼੍ਚਯਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਜੋ [ਸਮਯਃ ] ਸਮਯ ਹੈ ਵਹ [ਲੋਕੇ ] ਲੋਕਮੇਂ [ਸਰ੍ਵਤ੍ਰ ] ਸਬ ਜਗਹ [ਸੁਨ੍ਦਰਃ ] ਸੁਨ੍ਦਰ ਹੈ [ਤੇਨ ] ਇਸਲਿਯੇ [ਏਕਤ੍ਵੇ ] ਏਕਤ੍ਵਮੇਂ [ਬਨ੍ਧਕਥਾ ] ਦੂਸਰੇਕੇ ਸਾਥ ਬਂਧਕੀ ਕਥਾ [ਵਿਸਂਵਾਦਿਨੀ ] ਵਿਸਂਵਾਦ – ਵਿਰੋਧ ਕਰਨੇਵਾਲੀ [ਭਵਤਿ ] ਹੈ .
ਟੀਕਾ : — ਯਹਾਁ ‘ਸਮਯ’ ਸ਼ਬ੍ਦਸੇ ਸਾਮਾਨ੍ਯਤਯਾ ਸਭੀ ਪਦਾਰ੍ਥ ਕਹੇ ਜਾਤੇ ਹੈਂ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਵ੍ਯੁਤ੍ਪਤ੍ਤਿਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਸਮਯਤੇ’ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਏਕੀਭਾਵਸੇ (ਏਕਤ੍ਵਪੂਰ੍ਵਕ) ਅਪਨੇ ਗੁਣ-ਪਰ੍ਯਾਯੋਂਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ ਹੋਕਰ ਜੋ ਪਰਿਣਮਨ ਕਰਤਾ ਹੈ ਸੋ ਸਮਯ ਹੈ . ਇਸਲਿਯੇ ਧਰ੍ਮ-ਅਧਰ੍ਮ-ਆਕਾਸ਼-ਕਾਲ-ਪੁਦ੍ਗਲ-ਜੀਵਦ੍ਰਵ੍ਯਸ੍ਵਰੂਪ ਲੋਕਮੇਂ ਸਰ੍ਵਤ੍ਰ ਜੋ ਕੁਛ ਜਿਤਨੇ ਜਿਤਨੇ ਪਦਾਰ੍ਥ ਹੈਂ ਵੇ ਸਭੀ ਨਿਸ਼੍ਚਯਸੇ (ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ) ਏਕਤ੍ਵਨਿਸ਼੍ਚਯਕੋ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤ
੧੦