ਔਰ ਜੈਸੇ ਦਾਹ੍ਯ ( — ਜਲਨੇ ਯੋਗ੍ਯ ਪਦਾਰ੍ਥ) ਕੇ ਆਕਾਰ ਹੋਨੇਸੇ ਅਗ੍ਨਿਕੋ ਦਹਨ ਕਹਤੇ ਹੈਂ ਤਥਾਪਿ ਉਸਕੇ ਦਾਹ੍ਯਕ੍ਰੁਤ ਅਸ਼ੁਦ੍ਧਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ, ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜ੍ਞੇਯਾਕਾਰ ਹੋਨੇਸੇ ਉਸ ‘ਭਾਵ’ਕੇ ਸਾਥ ਜ੍ਞਾਯਕਤਾ ਪ੍ਰਸਿਦ੍ਧ ਹੈ, ਤਥਾਪਿ ਉਸਕੇ ਜ੍ਞੇਯਕ੍ਰੁਤ ਅਸ਼ੁਦ੍ਧਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਜ੍ਞੇਯਾਕਾਰ ਅਵਸ੍ਥਾਮੇਂ ਜੋ ਜ੍ਞਾਯਕਰੂਪਸੇ ਜ੍ਞਾਤ ਹੁਆ ਵਹ ਸ੍ਵਰੂਪਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਕੀ (ਸ੍ਵਰੂਪਕੋ ਜਾਨਨੇਕੀ) ਅਵਸ੍ਥਾਮੇਂ ਭੀ ਦੀਪਕਕੀ ਭਾਂਤਿ, ਕਰ੍ਤਾ- ਕਰ੍ਮਕਾ ਅਨਨ੍ਯਤ੍ਵ ਹੋਨੇਸੇ ਜ੍ਞਾਯਕ ਹੀ ਹੈ — ਸ੍ਵਯਂ ਜਾਨਨੇਵਾਲਾ ਹੈ, ਇਸਲਿਏ ਸ੍ਵਯਂ ਕਰ੍ਤਾ ਔਰ ਅਪਨੇਕੋ ਜਾਨਾ, ਇਸਲਿਏ ਸ੍ਵਯਂ ਹੀ ਕਰ੍ਮ ਹੈ . (ਜੈਸੇ ਦੀਪਕ ਘਟਪਟਾਦਿਕੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨੇਕੀ ਅਵਸ੍ਥਾਮੇਂ ਭੀ ਦੀਪਕ ਹੈ ਔਰ ਅਪਨੇਕੋ — ਅਪਨੀ ਜ੍ਯੋਤਿਰੂਪ ਸ਼ਿਖਾਕੋ — ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨੇਕੀ ਅਵਸ੍ਥਾਮੇਂ ਭੀ ਦੀਪਕ ਹੀ ਹੈ, ਅਨ੍ਯ ਕੁਛ ਨਹੀਂ; ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜ੍ਞਾਯਕਕਾ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹਿਯੇ .)

ਭਾਵਾਰ੍ਥ : — ਅਸ਼ੁਦ੍ਧਤਾ ਪਰਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਸਂਯੋਗਸੇ ਆਤੀ ਹੈ . ਉਸਮੇਂ ਮੂਲ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਤੋ ਅਨ੍ਯ ਦ੍ਰਵ੍ਯਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ, ਮਾਤ੍ਰ ਪਰਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਅਵਸ੍ਥਾ ਮਲਿਨ ਹੋ ਜਾਤੀ ਹੈ . ਦ੍ਰਵ੍ਯਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਸੇ ਤੋ ਦ੍ਰਵ੍ਯ ਜੋ ਹੈ ਵਹੀ ਹੈ ਔਰ ਪਰ੍ਯਾਯ(ਅਵਸ੍ਥਾ)-ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਸੇ ਦੇਖਾ ਜਾਯੇ ਤੋ ਮਲਿਨ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤਾ ਹੈ . ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤ੍ਮਾਕਾ ਸ੍ਵਭਾਵ ਜ੍ਞਾਯਕਤ੍ਵਮਾਤ੍ਰ ਹੈ, ਔਰ ਉਸਕੀ ਅਵਸ੍ਥਾ ਪੁਦ੍ਗਲਕਰ੍ਮਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਰਾਗਾਦਿਰੂਪ ਮਲਿਨ ਹੈ ਵਹ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੈ . ਪਰ੍ਯਾਯ-ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਸੇ ਦੇਖਾ ਜਾਯ ਤੋ ਵਹ ਮਲਿਨ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤਾ ਹੈ ਔਰ ਦ੍ਰਵ੍ਯਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਸੇ ਦੇਖਾ ਜਾਯੇ ਤੋ ਜ੍ਞਾਯਕਤ੍ਵ ਤੋ ਜ੍ਞਾਯਕਤ੍ਵ ਹੀ ਹੈ; ਯਹ ਕਹੀਂ ਜੜਤ੍ਵ ਨਹੀਂ ਹੁਆ . ਯਹਾਁ ਦ੍ਰਵ੍ਯਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਕੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਕੇ ਕਹਾ ਹੈ . ਜੋ ਪ੍ਰਮਤ੍ਤ-ਅਪ੍ਰਮਤ੍ਤਕੇ ਭੇਦ ਹੈਂ ਵੇ ਪਰਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਸਂਯੋਗਜਨਿਤ ਪਰ੍ਯਾਯ ਹੈਂ . ਯਹ ਅਸ਼ੁਦ੍ਧਤਾ ਦ੍ਰਵ੍ਯਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਮੇਂ ਗੌਣ ਹੈ, ਵ੍ਯਵਹਾਰ ਹੈ, ਅਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ, ਅਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈ, ਉਪਚਾਰ ਹੈ . ਦ੍ਰਵ੍ਯਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਸ਼ੁਦ੍ਧ ਹੈ, ਅਭੇਦ ਹੈ, ਨਿਸ਼੍ਚਯ ਹੈ, ਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ, ਸਤ੍ਯਾਰ੍ਥ ਹੈ, ਪਰਮਾਰ੍ਥ ਹੈ . ਇਸਲਿਯੇ ਆਤ੍ਮਾ ਜ੍ਞਾਯਕ ਹੀ ਹੈ; ਉਸਮੇਂ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਸਲਿਯੇ ਵਹ ਪ੍ਰਮਤ੍ਤ-ਅਪ੍ਰਮਤ੍ਤ ਨਹੀਂ ਹੈ . ‘ਜ੍ਞਾਯਕ’ ਨਾਮ ਭੀ ਉਸੇ ਜ੍ਞੇਯਕੋ ਜਾਨਨੇਸੇ ਦਿਯਾ ਜਾਤਾ ਹੈ; ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਜ੍ਞੇਯਕਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿਮ੍ਬ ਜਬ ਝਲਕਤਾ ਹੈ ਤਬ ਜ੍ਞਾਨਮੇਂ ਵੈਸਾ ਹੀ ਅਨੁਭਵ ਹੋਤਾ ਹੈ . ਤਥਾਪਿ ਉਸੇ ਜ੍ਞੇਯਕ੍ਰੁਤ ਅਸ਼ੁਦ੍ਧਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਜੈਸਾ ਜ੍ਞੇਯ ਜ੍ਞਾਨਮੇਂ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸਿਤ ਹੁਆ ਵੈਸਾ ਜ੍ਞਾਯਕਕਾ ਹੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇ ਪਰ ਜ੍ਞਾਯਕ ਹੀ ਹੈ . ‘ਯਹ ਜੋ ਮੈਂ ਜਾਨਨੇਵਾਲਾ ਹੂਁ ਸੋ ਮੈਂ ਹੀ ਹੂਁ, ਅਨ੍ਯ ਕੋਈ ਨਹੀਂ’ — ਐਸਾ ਅਪਨੇਕੋ ਅਪਨਾ ਅਭੇਦਰੂਪ ਅਨੁਭਵ ਹੁਆ ਤਬ ਇਸ ਜਾਨਨੇਰੂਪ ਕ੍ਰਿਯਾਕਾ ਕਰ੍ਤਾ ਸ੍ਵਯਂ ਹੀ ਹੈ ਔਰ ਜਿਸੇ ਜਾਨਾ ਵਹ ਕਰ੍ਮ ਭੀ ਸ੍ਵਯਂ ਹੀ ਹੈ . ਐਸਾ ਏਕ ਜ੍ਞਾਯਕਤ੍ਵਮਾਤ੍ਰ ਸ੍ਵਯਂ ਸ਼ੁਦ੍ਧ ਹੈ . — ਯਹ ਸ਼ੁਦ੍ਧਨਯਕਾ ਵਿਸ਼ਯ ਹੈ . ਅਨ੍ਯ ਜੋ ਪਰਸਂਯੋਗਜਨਿਤ ਭੇਦ ਹੈਂ ਵੇ ਸਬ ਭੇਦਰੂਪ ਅਸ਼ੁਦ੍ਧਦ੍ਰਵ੍ਯਾਰ੍ਥਿਕਨਯਕੇ ਵਿਸ਼ਯ ਹੈਂ . ਅਸ਼ੁਦ੍ਧਦ੍ਰਵ੍ਯਾਰ੍ਥਿਕਨਯ ਭੀ ਸ਼ੁਦ੍ਧ ਦ੍ਰਵ੍ਯਕੀ ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਮੇਂ ਪਰ੍ਯਾਯਾਰ੍ਥਿਕ ਹੀ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਵ੍ਯਵਹਾਰਨਯ ਹੀ ਹੈ ਐਸਾ ਆਸ਼ਯ ਸਮਝਨਾ ਚਾਹਿਏ .

ਯਹਾਁ ਯਹ ਭੀ ਜਾਨਨਾ ਚਾਹਿਏ ਕਿ ਜਿਨਮਤਕਾ ਕਥਨ ਸ੍ਯਾਦ੍ਵਾਦਰੂਪ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਅਸ਼ੁਦ੍ਧਨਯਕੋ

੧੬