ਵ੍ਯਵਹਾਰਨਯੋ ਹਿ ਸਰ੍ਵ ਏਵਾਭੂਤਾਰ੍ਥਤ੍ਵਾਦਭੂਤਮਰ੍ਥਂ ਪ੍ਰਦ੍ਯੋਤਯਤਿ, ਸ਼ੁਦ੍ਧਨਯ ਏਕ ਏਵ ਭੂਤਾਰ੍ਥਤ੍ਵਾਤ੍ ਭੂਤਮਰ੍ਥਂ ਪ੍ਰਦ੍ਯੋਤਯਤਿ . ਤਥਾ ਹਿ — ਯਥਾ ਪ੍ਰਬਲਪਂਕ ਸਂਵਲਨਤਿਰੋਹਿਤਸਹਜੈਕਾਚ੍ਛਭਾਵਸ੍ਯ ਪਯਸੋਨੁਭਵਿਤਾਰਃ ਪੁਰੁਸ਼ਾਃ ਪਂਕ ਪਯਸੋਰ੍ਵਿਵੇਕਮਕੁਰ੍ਵਨ੍ਤੋ ਬਹਵੋਨਚ੍ਛਮੇਵ ਤਦਨੁਭਵਨ੍ਤਿ; ਕੇਚਿਤ੍ਤੁ ਸ੍ਵਕਰਵਿਕੀਰ੍ਣਕ ਤਕਨਿਪਾਤਮਾਤ੍ਰੋਪਜਨਿਤਪਂਕ ਪਯੋਵਿਵੇਕਤਯਾ ਸ੍ਵਪੁਰੁਸ਼ਕਾਰਾਵਿਰ੍ਭਾਵਿਤਸਹਜੈਕਾਚ੍ਛ- ਭਾਵਤ੍ਵਾਦਚ੍ਛਮੇਵ ਤਦਨੁਭਵਨ੍ਤਿ; ਤਥਾ ਪ੍ਰਬਲਕਰ੍ਮਸਂਵਲਨਤਿਰੋਹਿਤਸਹਜੈਕਜ੍ਞਾਯਕਭਾਵਸ੍ਯਾਤ੍ਮਨੋਨੁਭਵਿਤਾਰਃ ਪੁਰੁਸ਼ਾ ਆਤ੍ਮਕਰ੍ਮਣੋਰ੍ਵਿਵੇਕਮਕੁਰ੍ਵਨ੍ਤੋ ਵ੍ਯਵਹਾਰਵਿਮੋਹਿਤਹ੍ਰੁਦਯਾਃ ਪ੍ਰਦ੍ਯੋਤਮਾਨਭਾਵਵੈਸ਼੍ਵਰੂਪ੍ਯਂ ਤਮਨੁਭਵਨ੍ਤਿ; ਭੂਤਾਰ੍ਥਦਰ੍ਸ਼ਿਨਸ੍ਤੁ ਸ੍ਵਮਤਿਨਿਪਾਤਿਤਸ਼ੁਦ੍ਧਨਯਾਨੁਬੋਧਮਾਤ੍ਰੋਪਜਨਿਤਾਤ੍ਮਕਰ੍ਮਵਿਵੇਕਤਯਾ ਸ੍ਵਪੁਰੁਸ਼ਕਾਰਾ-
ਗਾਥਾਰ੍ਥ : — [ਵ੍ਯਵਹਾਰਃ ] ਵ੍ਯਵਹਾਰਨਯ [ਅਭੂਤਾਰ੍ਥਃ ] ਅਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ [ਤੁ ] ਔਰ [ਸ਼ੁਦ੍ਧਨਯਃ ] ਸ਼ੁਦ੍ਧਨਯ [ਭੂਤਾਰ੍ਥਃ ] ਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ, ਐਸਾ [ਦਰ੍ਸ਼ਿਤਃ ] ਰੁਸ਼ੀਸ਼੍ਵਰੋਂਨੇ ਬਤਾਯਾ ਹੈ; [ਜੀਵਃ ] ਜੋ ਜੀਵ [ਭੂਤਾਰ੍ਥਂ ] ਭੂਤਾਰ੍ਥਕਾ [ਆਸ਼੍ਰਿਤਃ ] ਆਸ਼੍ਰਯ ਲੇਤਾ ਹੈ ਵਹ ਜੀਵ [ਖਲੁ ] ਨਿਸ਼੍ਚਯਸੇ (ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ) [ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿਃ ] ਸਮ੍ਯਗ੍ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ [ਭਵਤਿ ] ਹੈ .
ਟੀਕਾ : — ਵ੍ਯਵਹਾਰਨਯ ਸਬ ਹੀ ਅਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਵਹ ਅਵਿਦ੍ਯਮਾਨ, ਅਸਤ੍ਯ, ਅਭੂਤ ਅਰ੍ਥਕੋ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਤਾ ਹੈ; ਸ਼ੁਦ੍ਧਨਯ ਏਕ ਹੀ ਭੂਤਾਰ੍ਥ ਹੋਨੇਸੇ ਵਿਦ੍ਯਮਾਨ, ਸਤ੍ਯ, ਭੂਤ ਅਰ੍ਥਕੋ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਤਾ ਹੈ . ਯਹ ਬਾਤ ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਾਨ੍ਤਸੇ ਬਤਲਾਤੇ ਹੈਂ : — ਜੈਸੇ ਪ੍ਰਬਲ ਕੀਚੜਕੇ ਮਿਲਨੇਸੇ ਜਿਸਕਾ ਸਹਜ ਏਕ ਨਿਰ੍ਮਲਭਾਵ ਤਿਰੋਭੂਤ (ਆਚ੍ਛਾਦਿਤ) ਹੋ ਗਯਾ ਹੈ, ਐਸੇ ਜਲਕਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਵਾਲੇ ਪੁਰੁਸ਼ — ਜਲ ਔਰ ਕੀਚੜਕਾ ਵਿਵੇਕ ਨ ਕਰਨੇਵਾਲੇ (ਦੋਨੋਂਕੇ ਭੇਦਕੋ ਨ ਸਮਝਨੇਵਾਲੇ) — ਬਹੁਤਸੇ ਤੋ ਉਸ ਜਲਕੋ ਮਲਿਨ ਹੀ ਅਨੁਭਵਤੇ ਹੈਂ, ਕਿਨ੍ਤੁ ਕਿਤਨੇ ਹੀ ਅਪਨੇ ਹਾਥਸੇ ਡਾਲੇ ਹੁਵੇ ੧ਕਤਕਫਲਕੇ ਪੜਨੇ ਮਾਤ੍ਰਸੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਜਲ-ਕਾਦਵਕੀ ਵਿਵੇਕਤਾਸੇ, ਅਪਨੇ ਪੁਰੁਸ਼ਾਰ੍ਥ ਦ੍ਵਾਰਾ ਆਵਿਰ੍ਭੂਤ ਕਿਯੇ ਗਯੇ ਸਹਜ ਏਕ ਨਿਰ੍ਮਲਭਾਵਪਨੇਸੇ, ਉਸ ਜਲਕੋ ਨਿਰ੍ਮਲ ਹੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰਤੇ ਹੈਂ; ਇਸੀਪ੍ਰਕਾਰ ਪ੍ਰਬਲ ਕਰ੍ਮੋਂਕੇ ਮਿਲਨੇਸੇ, ਜਿਸਕਾ ਸਹਜ ਏਕ ਜ੍ਞਾਯਕਭਾਵ ਤਿਰੋਭੂਤ ਹੋ ਗਯਾ ਹੈ, ਐਸੇ ਆਤ੍ਮਾਕਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨੇਵਾਲੇ ਪੁਰੁਸ਼ — ਆਤ੍ਮਾ ਔਰ ਕਰ੍ਮਕਾ ਵਿਵੇਕ (ਭੇਦ) ਨ ਕਰਨੇਵਾਲੇ, ਵ੍ਯਵਹਾਰਸੇ ਵਿਮੋਹਿਤ ਹ੍ਰੁਦਯਵਾਲੇ ਤੋ, ਉਸੇ (ਆਤ੍ਮਾਕੋ) ਜਿਸਮੇਂ ਭਾਵੋਂਕੀ ਵਿਸ਼੍ਵਰੂਪਤਾ (ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ) ਪ੍ਰਗਟ ਹੈ ਐਸਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਤੇ ਹੈਂ; ਕਿਨ੍ਤੁ ਭੂਤਾਰ੍ਥਦਰ੍ਸ਼ੀ (ਸ਼ੁਦ੍ਧਨਯਕੋ ਦੇਖਨੇਵਾਲੇ) ਅਪਨੀ ਬੁਦ੍ਧਿਸੇ ਡਾਲੇ ਹੁਵੇ ਸ਼ੁਦ੍ਧਨਯਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬੋਧ ਹੋਨੇਮਾਤ੍ਰਸੇ ਉਤ੍ਪਨ੍ਨ ਆਤ੍ਮ-ਕਰ੍ਮਕੀ ਵਿਵੇਕਤਾਸੇ, ਅਪਨੇ ਪੁਰੁਸ਼ਾਰ੍ਥ ਦ੍ਵਾਰਾ ਆਵਿਰ੍ਭੂਤ ਕਿਯੇ ਗਯੇ ਸਹਜ ਏਕ
੧. ਕਤਕਫਲ=ਨਿਰ੍ਮਲੀ; (ਏਕ ਔਸ਼ਧਿ ਜਿਸਸੇ ਕੀਚੜ ਨੀਚੇ ਬੈਠ ਜਾਤਾ ਹੈ) .